Rewolucja angielska - XVII wiek
Przyczyn rewolucji angielskiej należy doszukiwać się w kilku źródłach. Był to konflikt polityczny między nową (od 1603 r.) na tronie angielskim dynastią Stuartów a parlamentem; konflikt religijny, gdyż Stuartowie popierali anglikanizm w obliczu rosnącego w siłę ruchu purytańskiego oraz konflikt społeczny między nową szlachtą (tzw. gentry) i burżuazją miejską a arystokracją i monarchią pragnącymi utrzymania dawnych, feudalnych stosunków.
Wybuch rewolucji poprzedziły długotrwałe przemiany gospodarcze i społeczne. W związku z dużym zapotrzebowaniem na angielską wełnę, właściciele ziemscy zamieniali ziemie uprawne na pastwiska i usuwali chłopów dzierżawiących te ziemie (tzw. ogradzanie). Zmuszało to chłopów do migracji do miast, gdzie stawali się tanią siłą roboczą w burzliwie rozwijającym się rzemiośle i przemyśle manufakturowym. W wyniku tych przemian rosło znaczenie gentry i mieszczaństwa, które potrafiły dostosować się do nowych czasów i wyciągnąć z nich wielkie korzyści. Obie te grupy popierały ekspansję kolonialną i handel zamorski, gdyż czerpały z nich duże korzyści. W społeczeństwie angielskim szybko rosły wpływy powstałej około 1560 r. angielskiej odmiany kalwinizmu, zwanej purytanizmem. Jego zwolennicy głosili ideały życia cnotliwego, oszczędnego, pracowitego i bogobojnego. Domagali się usunięcia z Kościoła anglikańskiego form pozostałych po katolicyzmie, hierarchii kościelnej i zwierzchnictwa monarchy nad życiem religijnym. Purytanie dzielili się na bardziej umiarkowanych prezbiterian i radykalnych independentów.
Od 1603 r. władali Anglią monarchowie ze szkockiej dynastii Stuartów. Byli oni zapatrzeni we wzory francuskiego absolutyzmu i nie chcieli liczyć się z angielskimi zwyczajami politycznymi, w tym przede wszystkim z tradycją konsultowania decyzji monarchy z parlamentem, w którym coraz większą rolę odgrywała Izba Gmin. Pierwszy z tej dynastii – Jakub I rządził właściwie bez parlamentu. Jego postępowanie wywołało wielki sprzeciw społeczeństwa. Politykę ojca kontynuował Karol I. Izba Gmin odrzucała projekty ustaw podatkowych przedstawianych przez króla, paraliżując jego poczynania. W 1628 roku parlament przedłożył królowi tzw. petycję o prawach. Żądano w niej między innymi zaprzestania nakładania nowych podatków bez zgody parlamentu oraz zakazania aresztowań bez uzasadnionych powodów. Król w odpowiedzi rozwiązał parlament, rozpoczynając tym dziesięcioletni okres rządów bez parlamentu. Panował w tym czasie terror polityczny i prześladowania wobec przeciwników Kościoła anglikańskiego. W 1638 r. wybuchło powstanie w Szkocji, którego wojska królewskie nie potrafiły stłumić. W takiej sytuacji Karol I w 1640 r. zwołał parlament. Odrzucił on królewskie żądania podatkowe i dlatego został przez monarchę po 23 dniach rozpędzony (tzw. Krótki Parlament). Ponieważ jednak problemy nie zostały rozwiązane, Karol ponownie zwołał parlament. Obradował on od 1640 do 1648 i dlatego nazwano go Długim. Aby zabezpieczyć się przed rozwiązaniem, posłowie podjęli uchwałę, że parlament można rozwiązać tylko za jego zgodą. Przewagę w parlamencie miała opozycja purytańska, która przeforsowała uwięzienie i stracenie współpracowników króla. W 1641 r. uchwalona została tzw. Wielka Remonstracja. Potępiała ona nadużycia króla oraz domagała się kontroli nad finansami państwa. Król w odpowiedzi, po nieudanej próbie zamachu na parlament, opuścił Londyn, a kraj pogrążył się w wojnie domowej.
W 1642 r. rozpoczęła się wojna domowa między królem a parlamentem. Po stronie króla walczyły oddziały złożone z konserwatywnej szlachty, zwanej kawalerami. Parlament powołał armię złożoną głównie z kupców londyńskich i przedstawicieli nowej szlachty – gentry, zwanych okrągłogłowymi. Wkrótce dowództwo nad armią parlamentu objął Oliver Cromwell, twórca tzw. armii nowego wzoru – fanatycznych purytanów walczących w obronie wiary. Na ich czele odniósł zwycięstwo w bitwie pod Naseby (1645 r.), w której wojska królewskie zostały definitywnie rozbite. Król został ostatecznie pojmany i skazany na karę śmierci. Cromwell na czele armii, w której dominowali independenci oczyścił Izbę Gmin z elementów umiarkowanych i samodzielnie przejął władzę. Parlament, zwany Kadłubowym, był posłusznym narzędziem w jego ręku. Od stracenia króla w 1649 r. Anglia stała się republiką, w której władzę dyktatorską sprawował Cromwell popierany przez armię. Pokonał Szkotów oraz spacyfikował buntującą się Irlandię. Dzięki ziemi skonfiskowanej w Irlandii, a nadanej własnym żołnierzom unormował sytuację w buntującej się armii. Od 1653 r. rządził samowładnie Anglią jako lord – protektor, opierając się na osiemnastoosobowej Radzie Stanu, złożonej z najbardziej zaufanych oficerów. Prowadził politykę antyhiszpańską i antyholenderską. Leżała ona w interesie burżuazji i gentry, gdyż osłabiała tradycyjnych przeciwników ekspansji kolonialnej i handlu zamorskiego. W latach 1650 i 1651 wydał tzw. Akty Nawigacyjne. Zapewniały one uprzywilejowaną pozycję flocie angielskiej. Zabraniano w nich handlu z koloniami angielskimi kompaniom handlowym innym niż angielskie. Akty Nawigacyjne przyczyniły się bezpośrednio do znacznego osłabienia Holandii – dotychczasowego konkurenta Anglii na morzu.
Śmierć Cromwella w 1658 r. rozpoczęła walkę o władzę. Kolejnym lordem protektorem został jego syn Ryszard, ale nie mógł on sobie poradzić z walkami między parlamentem a spiskującymi generałami. Także społeczeństwo angielskie było zmęczone latami rewolucji. W tej sytuacji zaakceptowana została idea powrotu do władzy Stuartów, czyli restauracji. W 1660 r. tron objął Karol II. Anglia ponownie stała się monarchią. Król ogłosił amnestię i uznał zmiany przeprowadzone podczas rewolucji: reformę systemu wyborczego i administracji, konfiskatę ziem kościelnych i majątków rojalistów, zniesienie przywilejów feudalnych. Jednak następca Karola, Jakub II dążył do ograniczenia władzy parlamentu. Utrzymywał stałą armię, faworyzował katolików, w polityce zagranicznej wspierał Ludwika XIV. Rosła przeciw niemu opozycja protestancka. W wyniku kolejnego starcia pomiędzy królem a parlamentem, Jakub II został w 1688 r. zmuszony do opuszczenia kraju, a na tronie angielskim zasiadł jego zięć, Wilhelm III Orański. W angielskiej tradycji historycznej wydarzenie to jest nazywane Wspaniałą (Sławetną) Rewolucją. Po objęciu tronu Wilhelm w 1689 roku wydał “Deklarację Praw Narodu Angielskiego” (tzw. Bill of Rights), która w radykalny sposób ograniczyła władzę króla na rzecz parlamentu. Anglia przekształciła się w monarchię parlamentarną, a parlament stał się odtąd najważniejszym organem władzy w państwie. Od 1701 r. na mocy “Aktu o następstwie tronu” monarchą angielskim mógł zostać tylko wyznawca anglikanizmu. W ten sposób w ciągu kilkudziesięciu lat ciężkich zmagań dokonała się w Anglii zasadnicza zmiana ustroju społecznego i politycznego. Dla mieszczaństwa całego kontynentu europejskiego przykład angielski był niezwykle interesujący, gdyż wskazywał drogę postępowania w wypadku konfliktu z monarchą.
vonavi