Noam Chomsky - Kontrola nad mediami.doc

Kontrola nad mediami

Noam Chomsky
Początki historii propagandy

Zacznijmy od pierwszej współczesnej operacji propagandowej, przeprowadzonej przez rząd. Stało się to za czasów administracji Woodrowa Wilsona. Gdy wybrano go prezydentem w 1916 roku, jego program głosił: ,,Pokój bez zwycięstwa'' Było to w środku Pierwszej Wojny Światowej. Ówczesne społeczeństwo było nastawione wyjątkowo pacyfistycznie i nie widziało żadnego powodu, by angażować się w wojnę w Europie.

Ponieważ administracja Wilsona była zdecydowana na udział w wojnie, musiała jakoś temu zradzić. Stworzono więc rządową komisję propagandową - tak zwaną Komisję Creela. Udało się jej w ciągu sześciu miesięcy przemienić pacyfistyczne społeczeństwo w histeryczną, pałającą chęcią walki zbiorowość, pragnącą zniszczenia wszystkiego, co niemieckie, rozrywania Niemców na strzępy, przystąpienia do wojny i ocalenia świata. Było to znaczne osiągnięcie, które prowadziło do kolejnych. W tym samym czasie oraz później, po wojnie, wykorzystano identyczne techniki do wywołania histerycznej obawy przed tak zwanym Czerwonym Zagrożeniem. Umożliwiło to skuteczne zniszczenie związków zawodowych oraz likwidację tak niebezpiecznych problemów jak wolność prasy i myśli politycznej. Cieszyło się to znacznym poparciem mediów i establishmentu przemysłowego, które w istocie organizowały promowały większość tych działań, co walnie przyczyniło się do ich sukcesu.

Pośród tych, którzy aktywnie i entuzjastycznie partycypowali w tym procesie, byli ,,postępowi'' intelektualiści, osoby z kręgu Johna Deweya. Byli oni bardzo dumni, co widać na podstawie ich ówczesnego piśmiennictwa, iż, jak to określali, ,,bardziej inteligentni członkowie społeczeństwa'' - czyli oni sami - zdołali pchnąć niechętną zbiorowość do wojny przez wzbudzenie w niej strachu i szermowanie fanatycznymi sloganami. Wykorzystano w tym celu szeroki wachlarz środków. Sfabrykowano na przykład liczne opowieści o popełnianych przez Hunów okrucieństwach, o obrywaniu przez nich rączek belgijskim niemowlętom, o wszelkiego rodzaju okropnościach, na które nadal można natknąć się w podręcznikach historii. Były to bez wyjątku wymysły brytyjskiego ministerstwa propagandy, które postawiło sobie za cel - jak określało to na swoich tajnych naradach - ,,kontrolowanie myśli całego świata''.Co bardziej istotne, pragnęło ono również kontrolować myślenie co bardziej inteligentnych członków amerykańskiego społeczeństwa, którzy szerzyliby dalej wysmażaną przez nie propagandę i pchnęli pacyfistyczne państwo w objęcia wojennej histerii. Zamiar ten udało się zrealizować, i to nadzwyczaj skutecznie. Płynie stąd nauka: państwowa propaganda, wspierana przez wykształcone klasy, gdy nie można się jej sprzeciwić, może przynieść olbrzymie rezultaty. Naukę tę przyswoili sobie Hitler i wielu innych, wcielając ją w życie po dziś dzień !

Demokracja widzów

Inną grupą, pozostającą pod wrażeniem tych sukcesów, byli liberalni teoretycy Partii Demokratycznej i czołowi przedstawiciele mediów - na przykład Walter Lippman, nestor amerykańskich dziennikarzy, wiodący komentator polityki wewnętrznej i zagranicznej oraz czołowy teoretyk demokratycznego liberalizmu. Jeżeli zajrzy się do jego essejów zebranych, natrafi się na podtytuły w rodzaju: ,,Postępowa teoria liberalnej myśli demokratycznej'' ( ,,A Progressive Theory of Liberal Democratic Thought''). Lippman zasiadał we wspomnianych komisjach propagandowych i zdawał sobie sprawę z ich osiągnięć. Dowodził, że ,,rewolucja w sztuce demokracji'', jak to określał, może zostać wykorzystana do ,,fabrykowania przyzwolenia'' - czyli zapewniania dzięki nowym technikom propagandowym zgody społeczeństwa na to, na co nie miało ono ochoty.

Lippman był zdania, że jest to dobra, ba niezbędna koncepcja. Niezbędna, ponieważ ,,dobro ogólne całkowicie umyka opini publicznej'', jak to sformułował. Może je zrozumieć i dążyć do niego jedynie wyspecjalizowana klasa odpowiedzialnych jednostek, dość inteligentnych, by pojąć, jakie są rządzące światem mechanizmy. Teoria ta zakłada, że jedynie niewielka elita - społeczność intelektualistów, o której mówili zwolennicy Deweya - jest w stanie pojąć dobro ogólne, czyli to, na czym zależy nam wszystkim i co ,,umyka opini publicznej''. Poglądy tego rodzaju lansowane były od stuleci. Jest to również typowo leninowskie stanowisko. W istocie cechuje się ono bliskim powinowactwem do leninowskiej koncepcji, że czołówka rewolucyjnych intelektualistów powinna przejąć władzę państwową, wykorzystując w tym procesie siłę ludowych buntów, a następnie popędzić głupie masy ku przyszłości, dla której pojęcia są one zbyt ciemne i niekompetentne. Teoria liberalnej demokracji i marksizm i leninizm są bardzo bliskie w swych ideologicznych założeniach.

Uważam to za jedną z przyczyn, dla których różnym ludziom przez lata było łatwo przechodzić od jednego stanowiska do drugiego bez poczucia istotnej zmiany. Była to tylko kwestia oceny, gdzie tkwią korzenie władzy. Może dojdzie do ludowej rewolucji, która wyniesie nas na szczyty; może nie, i będziemy zmuszeni do współpracy z istniejącą władzą, czyli społecznością kapitalistyczną. Tak czy inaczej, będziemy działać identycznie: poganiać głupie masy w stronę świata, które są niezdolne zrozumieć go na własną rękę.

Lippman poparł swoje wywody szczegółowo opracowaną teorią postępowej demokracji. Twierdził, iż we właściwie zorganizowanej demokracji istnieją klasy obywateli. Na czoło wysuwa się klasa, pełniąca czynną rolę w prowadzeniu spraw publicznych. Są to ludzie, którzy analizują, wykonują, podejmują decyzje i kierują działaniem systemów: politycznego, ideologicznego i ekonomicznego. Jest to niewielki odsetek populacji. Naturalnie, każdy, kto wysuwa takie idee, zawsze należy do tej niewielkiej grupy, i mówi o tym, co należy zrobić z pozostałymi obywatelami. Ci pozostali - nie należąca do owej niewielkiej grupki zdecydowana większość społeczeństwa, to według określenia Lippmana ,,zdezorientowane stado'' ( ,,bewildered herd'' ). Musimy chronić się przed gniewem i możliwością stratowania przez zdezorientowane stado. W demokracji realizowane są dwie funkcje. Klasa wyspecjalizowana, czyli ludzie odpowiedzialni, pełnią funkcję wykonawczą, czyli myślą o dobrze publicznym, planują je oraz je rozumieją. Zdezorientowane stado również ma swoją rolę w demokracji. Według twierdzeń Lippmana, jest to rola widzów, a nie uczestników działania. Funkcja stada jest jednak rozleglejsza, bowiem mówimy o demokracji. Od czasu do czasu pozwala się mu poprzeć tego czy innego członka klasy wyspecjalizowanej. Innymi słowy tłumowi pozwala się powiedzieć: ,,Chcemy, byś ty - lub ty - był naszym przywódcą''. Dzieje się tak dlatego, że żyjemy w ustroju demokratycznym, a nie państwie totalitarnym. Określa się to jako wybory. Po wyrażeniu poparcia dla tego czy innego członka klasy wyspecjalizowanej, tłumowi pozwala się jednak na usunięcie się w tło i stanie na powrót widzami, a nie uczestnikami działania. Tak właśnie powinna wyglądać prawidłowo funkcjonująca demokracja.

Podejście takie jest w pewnym sensie logiczne. Kryje się za nim nawet swego rodzaju ogólna zasada moralna. Imperatyw ten zakłada, iż masy są zbyt naiwne, by pojąć funkcjonowanie świata. Gdyby próbowały partycypować w podejmowaniu dotyczących ich decyzji, powodowałyby tylko kłopoty. Wobec tego dopuszczenie ich do decydowania byłoby czymś niewłaściwym i niemoralnym. Należy poskramiać zdezorientowane stado, a nie pozwalać mu na wściekłe tratowanie wszystkiego, co popadnie. Mniej więcej taka sama logika zakłada, że niewłaściwe jest pozwolenie trzylatkowi na samodzielne przechodzenie przez ulicę. Nie daje się mu takiej swobody, ponieważ trzylatek nie wie, jak korzystać z tej wolności. Na tej samej zasadzie nie można pozwolić zdezorientowanemu stadu na współuczestniczenie w działaniu --wywołałoby to tylko kłopoty.

Potrzebne jest więc narzędzie do poskromienia zdezorientowanego stada. Jest nim nowa rewolucja w sztuce demokracji: ,,fabrykowanie przyzwolenia''. Konieczny jest podział środków przekazu, szkolnictwa i kultury popularnej. Muszą one uczyć przedstawicieli klasy politycznej i decydentów pewnego znośnego poczucia rzeczywistości, chociaż oczywiście muszą jednocześnie wpajać właściwe wartości. Trzeba pamiętać, że kryje się za tym nie wyrażona przesłanka. Przesłanka ta - którą muszą skrywać przed sobą nawet odpowiedzialne osoby - dotyczy sposobu, w jaki uzyskali oni pozycję, umożliwiającą im podejmowanie decyzji. Oczywiście, dzieje się tak dlatego, że służą oni ludziom, dysponującym prawdziwą władzą ! Jest to bardzo wąskie grono. Jeśli klasa wyspecjalizowana zbliży się do niego i stwierdzi: ,,możemy służyć waszym interesom'', wówczas zostanie wciągnięta do pełnienia wykonawczej roli. Należy to jednak utrzymywać w tajemnicy. Znaczy to, że należy członkom tej klasy wpoić przekonania i doktryny, służące interesom dysponentów prywatnie posiadanej, rzeczywistej władzy. Otrzymujemy więc oddzielny system edukacyjny, nakierowany na klasę wyspecjalizowaną, czyli ludzi odpowiedzialnych. Należy poddać ich dokładnej indoktrynacji, obejmującej wartości i interesy przedstawicieli prywatnej władzy oraz reprezentującego ich kompleksu państwowo-korporacyjnego. Uwagę reszty zdezorientowanego stada należy w zasadzie zająć czymś innym - nie dopuścić, by mogło narobić kłopotów. Zadbać, by jego członkowie pozostali praktycznie wyłącznie obserwatorami działań, jedynie sporadycznie wyrażającymi poparcie dla tego czy innego prawdziwego przywódcy, spośród których pozwala się im dokonać wyboru.

Podobny punkt widzenia rozwijało wielu ludzi. Prawdę mówiąc, jest on dość konwencjonalny: na przykład czołowy współczesny teolog i komentator polityki zagranicznej Reinhold Niebuhr, czasami nazywany ,,teologiem establishmentu'', guru George Kennana, intelektualistów spod znaku Kennedy'ego i innych, stwierdził, iż ,,racjonalizm to bardzo rzadka umiejętność''. Cechuje się nim jedynie wąskie, ograniczone grono ludzi. Większość kieruje się po prostu emocjami i impulsami. Ci z nas, którzy są racjonalistami, muszą tworzyć niezbędne iluzje i obdarzone silnym ładunkiem emocjonalnym nadmierne uproszczenia, by naiwni prostaczkowie nie zbaczali zbytnio z należnego kursu. Podejście takie stało się znaczącym elementem współczesnej nauki politycznej. W latach dwudziestych i trzydziestych Harold Laswell, współtwórca nowoczesnych zasad, określających zasady społecznej komunikacji, jeden z wiodących reprezentantów amerykańskich nauk politycznych, wyjaśniał, iż nie powinniśmy ulegać ,,demokratycznym dogmatyzmom'', zakładającym, że obywatele są najlepszymi znawcami swoich interesów. Jest przecież inaczej - to my znamy się najlepiej na dobrze publicznym. Dlatego też zwykła moralność nakazuje nam dopilnowanie, by nie mieli oni okazji do realizacji swoich niewłaściwych koncepcji. Jest to proste w strukturze, którą określa się obecnie państwem totalitarnym lub reżimem militarnym. Dzierży się pałkę nad głowami obywateli i korzysta z niej, jeżeli wychylą się poza przewidziane granice. Możliwość taką jednak traci się, im bardziej społeczeństwo staje się wolne i demokratyczne, dlatego też należy uciec się do technik propagandowych. Logika jest oczywista: propaganda jest dla demokracji tym, czym pałka dla państwa totalitarnego !

Jeszcze raz powtórzmy: jest to dobre i rozsądne, ponieważ zdezorientowane stado nie potrafi pojąć dobra publicznego. Zrozumienie go po prostu przekracza jego możliwości.

Public relations

USA było pionierem sektora ,,public relations''. Celem tego przemysłu jest ,,kontrolowanie umysłu społeczeństwa'', jak określali to jego liderzy. Nauczyli się oni wiele dzięki triumfom Komisji Creela, skutecznemu wywołaniu widma Czerwonego Zagrożenia i jego konsekwencjom. Sektor ,,public relations'' uległ w owym okresie gigantycznej ekspansji. W latach dwudziestych przez jakiś czas udało się mu wywołać w społeczeństwie niemal całkowite posłuszeństwo wobec dominacji biznesu. Dominacja ta była tak doszczętna, że stała się obiektem dochodzeń komisji Kongresu w latach trzydziestych. Z nich właśnie pochodzi znaczna część naszych informacji.

,,Public relations'' to olbrzymi przemysł. Obecnie wydatki w nim sięgają około biliona dolarów rocznie. Przez cały czas chodzi tu o kontrolowanie umysłu społeczeństwa.

W latach trzydziestych, podobnie jak w trakcie Pierwszej Wojny Światowej, wyłoniły się wielkie problemy. Doszło do wielkiego kryzysu, pojawiły się silne organizacje pracownicze. W istocie w 1935 roku robotnicy wygrali pierwszą poważną kampanię legislacyjną: Ustawa Wagnera przyznała im prawo do zrzeszania się. Powodowało to dwa poważne problemy. Po pierwsze, demokracja funkcjonowała wadliwie: zdezorientowane stado poczęło odnosić sukcesy prawodawcze, a tak przecież nie powinno być. Drugi problem polegał na tym, iż ludzie zyskiwali możliwość organizowania się. Ludność powinna wszelako być zatomizowana, wyalienowana i posegregowana. Nie powinna zakładać organizacji, ponieważ wówczas mogłaby przestać być widzem wydarzeń. Jeśli dostatecznie wielu ludzi o ograniczonych środkach może łączyć się w celu zaistnienia na arenie politycznej, mogliby stać się rzeczywistymi uczestnikami wydarzeń, a to byłoby naprawdę groźne.

Prywatny przemysł podjął szerokie starania, by zapewnić, iż będzie to ostatnie zwycięstwo legislacyjne dla pracowników i początek końca demokratycznego odchylenia w postaci prawa do tworzenia masowych organizacji. Zamiar się powiódł. Okazało się, że było to ostatnie zwycięstwo legislacyjne dla świata pracy. Od tej chwili - chociaż liczba członków związków zawodowych wzrosła na jakiś czas w trakcie Drugiej Wojny Światowej i zaczęła spadać dopiero później - skuteczność działań związków stale malała. Nie było to przypadkiem. Stało się tak dzięki społeczności biznesu, która włożyła mnóstwo pieniędzy, uwagi i pomyślunku, by poradzić sobie z tym problemem poprzez przemysł ,,public relations'', organizacje w rodzaju Okrągłego Stołu Narodowego Stowarzyszenia Producentów i Biznesmanów ( National Association of Manufacturers and Business Roundtable ) i tak dalej. Społeczność ta przystąpiła natychmiast do obmyślania sposobu zapobieżenia takim demokratycznym dewiacjom.

Chrzest bojowy nastąpił w rok później, w 1936 roku. W Johnstown w Dolinie Mohawk w zachodniej Pensylwanii doszło do wielkiego strajku Bethelem Steel. Kapitalizm wypróbował nową technikę niszczenia ruchu pracowniczego, która okazała się nadzwyczaj skuteczna. Nie chodziło tym razem o łamanie kolan i rzucanie do akcji band osiłków, bowiem metody te nie sprawdzały się ostatnio najlepiej. Dokonano tego subtelniejszymi i bardziej skutecznymi metodami propagandowymi. Postanowiono znaleźć sposób na zwrócenie społeczeństwa przeciwko strajkującym, na przedstawienie ich jako elementów niszczycielskich, szkodliwych dla ogółu i zagrażających dobru publicznemu. Dobro publiczne to to, co służy ,,nam'': biznesmanom, pracownikom, gospodyniom domowym. Wszyscy ci ludzie to ,,my''. Chcemy być razem i cieszyć się wartościami w rodzaju harmonii, amerykanizmu ( amerykańskiego stylu życia ) czy wspólnej pracy. Z drugiej strony mamy złych strajkujących, którzy sprawiają kłopoty, podważają nasze wysiłki, niszczą harmonię (1) i gwałcą amerykański styl życia. Musimy ich powstrzymać, by móc nadal żyć razem. Kierownicy przedsiębiorstw i ci, którzy zamiatają podłogi, mają te same interesy. Możemy wszyscy pracować wspólnie na rzecz amerykańskiego stylu życia w harmonii, darząc się wzajemną sympatią - tak w zasadzie prezentował się ów przekaz. Dołożono mnóstwa wysiłków, żeby go zaprezentować. Chodziło przecież o społeczność kapitalistów, kontrolującą środki masowego przekazu i dysponującą wielkimi zasobami. I istotnie, przyniosło to doskonałe rezultaty. Później nazwano nawet tę metodę ,,formułą Mohawk Valley'' i wielokrotnie wykorzystywano ją do łamania strajków. Określano ją jako ,,naukową metodę przerywania strajków''. Okazała się ona bardzo skuteczna w mobilizowaniu opini społecznej po stronie mdłych, pozbawionych treści pojęć w rodzaju ,,amerykańskiego stylu życia''. Któż mógłby występować przeciwko niemu ? Albo harmonii ? Kto mógłby się jej sprzeciwiać ? Lub, by użyć bardziej współczesnego pojęcia, kto mógłby być przeciwko ,,popieraniu naszych wojsk'' ? Kto miałby ochotę sprzeciwiać się noszeniu żółtych wstążeczek ? Nadają się do tego wszystkie hasła, o ile są całkowicie pozbawione treści. Zastanówmy się, co znaczyłoby, gdyby ktoś zadał wam pytanie: ,,czy popieracie mieszkańców Iowa'' ? Czy ktoś z was mógłby odpowiedzieć: ,,tak, popieram ich'' lub ,,nie, nie popieram ich''? To nie jest nawet pytanie. Nic nie znaczy, i o to chodzi. W sloganach ,,public relations'' w rodzaju ,,popierajcie nasze wojska'' liczy się właśnie to, że nic nie znaczą. Ich ważkość jest dokładnie taka, jak pytanie, czy popiera się obywateli Iowa. Oczywiście, kryje się w tym jednak sens. Prawdziwe pytanie brzmi: ,,czy popieracie naszą politykę ?'' Nie należy jednak dopuszczać, by ludzie zastanawiali się nad tak sformułowanym pytaniem. O to, i tylko o to chodzi w dobrej propagandzie. Jej celem jest stworzenie sloganu, przeciwko któremu nikt nie może się opowiedzieć i po którego stronie staną wszyscy, ponieważ nikt nie wie, co on właściwie oznacza. W istocie nie znaczy nic, lecz jego zasadnicza wartość polega na tym, iż odwraca on uwagę od pytania, rzeczywiście mającego sens: ,,czy popierasz naszą politykę ?'' O tej jednak kwestii nie wolno mówić.

Niech więc ludzie dyskutują o poparciu dla wojska. Oczywiście nie mogę ich nie popierać. Samo to stwierdzenie oznacza zwycięstwo propagandy ! Podobnie jest z amerykańskim stylem życia i harmonią. Jesteśmy wszyscy razem, łączmy się, my puste slogany, by zapewnić, że nie pojawią się dookoła źli ludzie, zakłócający naszą harmonię gadaniem o walce klasowej, prawach i tym podobnych kwestiach.

Jest to bardzo skuteczne podejście. Stosuje się je po dziś dzień. Oczywiście, zostało ono starannie przemyślane. Pracownicy przemysłu ,,public relations'' nie działają w nim dla zabawy. Jest to ich zawód. Starają się oni wpajać właściwe wartości. W istocie mają nawet koncepcję, jak powinna wyglądać demokracja: winien być to system, w którym szkoli się klasę wyspecjalizowaną, by służyła panom - tym, którzy są właścicielami społeczeństwa. Resztę społeczeństwa należy zaś pozbawić jakichkolwiek form organizacji, bowiem organizowanie się przyczynia tylko kłopotów. Ludzie powinni wysiadywać w odosobnieniu przed telewizorami i pozwalać na wbijanie im do głów przekazu, brzmiącego: jedynym celem w życiu jest posiadanie większej ilości dóbr, trzeba żyć tak jak właśnie pokazywana amerykańska rodzina z klasy średniej, lub: trzeba wyznawać tak sympatyczne wartości jak harmonia czy amerykański styl życia. Nic innego w życiu się nie liczy. Może przychodzić ci do głowy, iż w życiu powinno chodzić o coś jeszcze, ale ponieważ oglądasz telewizję w samotności, indywidualnie, musisz dojść do wniosku: ,,oszalałem, bo przecież nie pokazują nic innego''.

Ponieważ zaś nie zezwolono na organizowanie się - jest to absolutnie nieodzowne - nigdy nie zdołasz dowiedzieć się, czy rzeczywiście oszalałeś. Tak jednak musisz podejrzewać, bowiem jest to naturalne w twojej sytuacji.

Tak wygląda stan idealny. W celu osiągnięcia tego ideału podejmuje się gigantyczne wysiłki. Oczywiście, kryje się za nimi określona koncepcja - pojęcie demokracji, które omówiłem wcześniej.

Zdezorientowane stado może stwarzać problemy, dlatego musimy zadbać, by nie wpadło w szał i nie zaczęło tratować. Powinno oglądać puchary piłkarskie, seriale komediowe lub pełne przemocy filmy. Co jakiś czas należy pobudzić je do wykrzykiwania pozbawionych znaczenia sloganów w rodzaju ,,popierajcie nasze wojska''. Należy utrzymywać je w znacznym lęku, bo jeśli nie będzie należycie się bać najrozmaitszych diabłów, mogących zniszczyć je od środka, z zewnątrz czy skądkolwiek, mogłoby zacząć myśleć, co byłoby bardzo niebezpieczne, stado nie ma bowiem kwalifikacji do myślenia. Dlatego też należy odwracać jego uwagę i spychać je na margines.

Jest to jedna z koncepcji demokracji. Wracając do społeczności kapitalistycznej: istotnie, Ustawa Wagnera z 1935 roku stanowiła ostatnie prawne zwycięstwo świata pracy. Po wybuchu kolejnej wojny nastąpił schyłek związków zawodowych, podobnie jak kultury najbogatszego odłamu klasy robotniczej, najściślej powiązanego ze związkami. Wszystko to należy do przeszłości - staliśmy się społeczeństwem zarządzanym w zdumiewająco dużym stopniu przez przedstawicieli świata biznesu. Jest to jedyne zindustrializowane społeczeństwo państwowego kapitalizmu, pozbawione normalnej umowy społecznej, jaką znajdujemy w porównywalnych społeczeństwach. Jak mniemam, poza Południową Afryką jest to jedyne społeczeństwo industrialne, pozbawione państwowej opieki zdrowotnej. Nie ma powszechnej zgody na utrzymanie chociażby minimalnych standardów, zapewniających przeżycie tym odłamom społeczeństwa, które nie potrafią podporządkować się jego regułom i na własną rękę pozyskiwać dobra. Związki zawodowe praktycznie nie istnieją. Tak samo jest z innymi formami ruchów masowych. Nie istnieją partie ani organizacje polityczne. Zawędrowaliśmy daleko na drodze ku ideałowi, przynajmniej pod względem strukturalnym.

Media stanowią korporacyjny monopol i wszystkie prezentują ten sam punkt widzenia. Dwie główne partie stanowią jedynie frakcje partii ( klasy ) kapitalistów. Większość ludzi nie zawraca sobie nawet głowy głosowaniem, ponieważ wydaje się to bezcelowe. Społeczeństwo zostało zmarginalizowane, a jego uwagę rozprasza się w należyty sposób. Taki przynajmniej jest cel działania.

Wiodąca postać przemysłu ,,public relations'', Edward Bernays, w istocie wywodzi się z Komisji Creela. Był jej członkiem, przyswoił sobie jej nauki i kontynuował działalność, określaną przez niego jako ,,fabrykowanie przyzwolenia'' i uważaną za ,,esencję demokracji''. Ci, którzy są w stanie produkować przyzwolenie, mają po temu zasoby i siłę - czyli przedstawiciele świata biznesu - to właśnie ci, na których pracujecie.

Manipulowanie opinią

Konieczne jest również zapędzanie ludności, by wyrażała poparcie dla międzynarodowych awantur. Społeczeństwo zwykle jest nastawione pacyfistycznie, tak jak było w trakcie Pierwszej Wojny Światowej. Nie widzi powodu, by angażować się w zagraniczne awantury, zabijanie i torturowanie. Trzeba je więc do tego zagnać. Ażeby tak się stało, należy je przestraszyć. Sam Bernays odniósł znaczny sukces w tym względzie. On właśnie kierował kampanią propagandową dla United Fruit Company w 1954 roku, gdy Stany Zjednoczone zdołały obalić kapitalistyczno-demokratyczny rząd Gwatemali i zainstalowały w jego miejsce aparat terroru szwadronów śmierci, utrzymujący się po dziś dzień u władzy dzięki stałym zastrzykom amerykańskiej pomocy i zapobiegający zaistnieniu tam jakichkolwiek demokratycznych odchyleń. Konieczne jest również nieustanne wbijanie ludziom do gardeł programów polityki wewnętrznej, którym społeczeństwo się sprzeciwia, bowiem nie ma żadnej przyczyny, by popierało szkodzące mu pomysły. To również wymaga intensywnej propagandy. Byliśmy świadkami, że działo się tak wielokrotnie w ciągu ubiegłych dziesięciu lat. Programy Reagana były przytłaczająco niepopularne. Nawet około dwóch trzecich tych, którzy głosowali na Reagana, miało nadzieję, że jego koncepcje polityczne nie zostaną zrealizowane. Jeżeli przyjrzeć się poszczególnym programom, na przykład zbrojeniom, obcięciu wydatków na cele socjalne itp., niemal każdemu sprzeciwiała się zdecydowana część społeczeństwa. Dopóki jednak zwykli obywatele są zepchnięci na margines, nie mają szans organizować się ani wyrażać swoich przekonań - ci, którzy twierdzą, iż przedkładają wydatki socjalne nad zbrojeniowe, i którzy tak odpowiadali w sondażach ( co czyniła przytłaczająca większość ), zakładali, że jedynie im przychodzą do głowy tak szalone pomysły. Nie mieli szans usłyszeć, że inni myślą to samo. Nie dopuszczano, by mogli sobie to uświadomić. Dlatego też, nawet jeśli człowiek tak myślał i potwierdzał to w sondażu, zakładał, że jest jakimś dziwakiem. Ponieważ nie ma szans nawiązania kontaktu z innymi ludźmi, podzielającymi i popierającymi takie poglądy oraz pomagającymi je wyartykułować, nie ma sposobu, by nie czuć się kimś odbiegającym od normy, zwichrowanym. W tej sytuacji można jedynie pozostać na uboczu i nie zwracać uwagi na to, co się dzieje. Można oglądać w zamian coś innego, na przykład puchary futbolowe.

Stan idealny udało się osiągnąć do pewnego stopnia - jednak nie do końca. Istnieją instytucje, których nie udało się zniszczyć - na przykład wciąż działają kościoły. Znaczna część aktywności dysydentów w USA ma miejsce właśnie w kościołach z tego prostego powodu, że zdołały się ostać. Kiedy wyjedzie się do jakiegoś europejskiego kraju, by wygłosić przemowę, jest bardzo prawdopodobne, że stanie się to w hali związku zawodowego. W Stanach jest to niemożliwe, ponieważ po pierwsze związki ledwie egzystują, a jeśli już, nie są organizacjami politycznymi. Kościoły się jednak utrzymały, dlatego też przemówienia są często wygłaszane właśnie w nich. Tydzień solidarności z Ameryką Środkową odbył się głównie z inicjatywy kościołów - dlatego, że istnieją.

Zdezorientowanego stada nigdy nie udaje się do końca poskromić, dlatego też trzeba toczyć z nim ciągłą walkę. W latach trzydziestych buntowało się, ale udało się je pokonać. W latach sześćdziesiątych nastąpiła kolejna faza dysydencji. Klasa wyspecjalizowana wymyśliła na to określenie: ,,kryzys demokracji''. Uznano, że demokracja w latach sześćdziesiątych weszła w fazę kryzysu. Polegał on na tym, iż znaczne odłamy społeczeństwa zaczęły się organizować, przejawiać aktywność i starać się wejść na arenę polityczną.

W tym miejscu musimy odwołać się do dwóch wspomnianych koncepcji demokracji. Według słownikowej definicji, oznacza to postęp demokracji. Przeważyła jednak opinia, że jest to problem, kryzys, któremu należy zaradzić. Społeczeństwo należało wpędzić z powrotem w stan apatii, posłuszeństwa i bierności, który jest dla niego właściwy i należny. Trzeba było coś zrobić, by zażegnać ten kryzys, jednak starania te okazały się nieskuteczne. Na szczęście kryzys demokracji żyje i ma się dobrze, chociaż nie jest w stanie skutecznie wpływać na politykę. Może jednak wpływać na opinie, wbrew temu, co sądzi wielu ludzi. Po końcu lat sześćdziesiątych zrobiono wiele, by odwrócić przebieg tego schorzenia lub je pokonać. Jeden z jego aspektów uzyskał nawet techniczne określenie: ,,syndrom wietnamski''. Termin ten zaczął się pojawiać około roku 1970 i bywał okazjonalnie definiowany. Reaganowski intelektualista Norman Podhoretz określił go jako ,,chorobliwy opór przed zastosowaniem siły zbrojnej''. Owe chorobliwe zahamowania przed stosowaniem przemocy to nastawienie znacznej części społeczeństwa. Ludzie po prostu nie byli w stanie zrozumieć, po co trzeba mordować i torturować mieszkańców innych krajów czy przeprowadzać naloty dywanowe. Poddanie się społeczeństwa takim chorobliwym zahamowaniom jest bardzo niebezpieczne, co dobrze zrozumiał Goebbels - stanowi to bowiem czynnik ograniczający przy wdawaniu się w międzynarodowe awantury. Konieczne jest, jak to określił niedawno z niejaką dumą Washington Post, ,,wpojenie obywatelom respektu dla cnót wojskowych''. Jest to ważne stwierdzenie. Jeśli chce się mieć akceptujące przemoc społeczeństwo, stosujące siłę na skalę światową, by zrealizować cele wewnętrznej elity, konieczne jest wpojenie właściwego szacunku dla cnót militarnych, a nie chorobliwych zahamowań przed używaniem przemocy. Na tym właśnie polega syndrom wietnamski i wiadomo, że trzeba się z nim uporać.

Opis zamiast rzeczywistości

Konieczna jest również całkowita falsyfikacja historii. Kolejny sposób na pokonanie owych chorobliwych oporów, to przedstawienie faktu, iż kogoś napadamy by go zniszczyć, jako bronienie się przed groźnymi agresorami, potworami itd. Po wojnie w Wietnamie dołożono niezmiernych wysiłków, by przerobić jej historię. Zbyt wiele osób zaczęło zdawać sobie sprawę, co się naprawdę dzieje - włącznie z wieloma żołnierzami i młodymi ludźmi, bioracymi udział w ruchu pokoju i innych. Było to niepożądane, należało więc uporać się z tymi nieprawomyślnymi ideami i przywrócić względną normalność - to znaczy doprowadzić do uznania, że to, co robiliśmy, było słuszne i szlachetne. Skoro bombardowaliśmy Wietnam Południowy, czyniliśmy to dlatego, że broniliśmy go przed kimś - czyli przed Południowymi Wietnamczykami, ponieważ nikogo innego tam nie było. Skupieni wokół Kennedy'ego intelektualiści ochrzcili to ,,obroną przed wewnętrzną agresją w Wietnamie Południowym''. Sformułowania tego użył również Adlai Stevenson. Trzeba było zadbać, by stało się ono oficjalnym i dobrze rozumianym obrazem rzeczywistości i starania te okazały się skuteczne. Gdy dysponuje się absolutną kontrolą nad mediami i systemem szkolnictwa, a świat nauki jest konformistyczny, można z powodzeniem lansować taki przekaz. Jedną ze wskazówek powodzenia tych działań stanowi wynik badań, przeprowadzonych przez Uniwersytet Massachusetts, dotyczących postaw społecznych, wobec obecnego kryzysu w Zatoce - postaw i poglądów, będących rezultatem oglądania telewizji. Jedno ze stawianych pytań brzmiało: ,,Ilu - w Twojej ocenie - zginęło Wietnamczyków w czasie wojny Wietnamskiej ?'' Współcześni Amerykanie szacowali przeciętnie, iż było to 100.000 ludzi. Oficjalna liczba wynosi dwa miliony. Rzeczywista - prawdopodobnie trzy do czterech milionów. Prowadzący te badania autorzy sformułowali słuszne pytanie: co pomyślelibyśmy o niemieckiej kulturze politycznej, gdyby obywatele tego kraju, pytani obecnie o ilość ofiar Holokaustu, odpowiadali, że było ich około trzystu tysięcy ? Co mogłoby nam to powiedzieć o niemieckiej kulturze politycznej ? Autorzy nie rozwinęli tego wniosku, można się jednak o to pokusić. Co nam to mówi o naszej kulturze ? Wcale sporo. Przełamywanie chorobliwych oporów przed stosowaniem siły militarnej i innych demokratycznych odchyleń jest konieczne. W tym konkretnym przypadku się to udało. Powiodło się również w każdym innym wypadku. Można wybrać dowolny problem: Środkowy Wschód, międzynarodowy terroryzm, Ameryka Środkowa, cokolwiek - prezentowany społeczeństwu obraz świata wykazuje najodleglejsze z możliwych podobieństwo do rzeczywistości. Prawda jest pogrzebana pod wielopiętrowymi konstrukcjami kłamstw. Z tego punktu widzenia był to oszołamiający sukces w zapobieganiu zagrożeniu demokracją. Osiągnięto go w warunkach wolności, co jest tym bardziej zdumiewające. Nie żyjemy w kraju totalitarnym, w którym można by to łatwo osiągnąć siłą. Sukcesu tego dopięto w warunkach wolności. Jeżeli chcemy zrozumieć nasze społeczeństwo, musimy zastanowić się nad tymi faktami. Są one wyjątkowo ważne dla każdego, kogo obchodzi, w jakim społeczeństwie żyje.

Kultura dysydencji

Mimo wszystkich opisanych zjawisk, kultura dysydencji przetrwała i znacznie się rozrosła od lat sześćdziesiątych. W owym okresie przede wszystkim kultura ta rozwijała się bardzo powoli. Protesty przeciwko wojnie w indochinach rozpoczęły się dopiero w kilka lat po rozpoczęciu przez Stany Zjednoczone bombardowań w Południowym Wietnamie. Kiedy ruch dysydencki powstał, był zrazu bardzo wąski i obejmował głównie studentów i młodzierz. Jeszcze nim nastały lata siedemdziesiąte, ten stan rzeczy uległ znacznym zmianom. W latach osiemdziesiątych nastąpił jeszcze większy rozkwit ruchów solidarnościowych, co stanowi nowe i ważne zjawisko w historii przynajmniej amerykańskiej, o ile nie światowej dysydencji. Były to ruchy nie tylko protestujące, lecz często angażujące się, czasem nawet blisko, w życie cierpiących ludzi poza granicami kraju. Wyciągnęły one stąd wiele nauk i wywarły znaczny cywilizacyjny wpływ na Amerykę ,,głównego nurtu'' ( mainstream ). Wszystko to przyniosło bardzo duże zmiany. Każdy, kto był zaangażowany w tego rodzaju działalność, musi zdawać sobie z tego sprawę. Orientuję się, że przemówienia, jakie wygłaszam obecnie w najbardziej reakcyjnych częściach kraju - środkowej Georgii, wschodnim Kentucky itp. - byłyby nie do pomyślenia nawet w okresie największego rozkwitu ruchu pokojowego, nawet przed najbardziej aktywnymi uczestnikami tego ruchu. Obecnie można wygłaszać je wszędzie. Ludzie zgadzają się z nim lub nie, lecz przynajmniej wiedzą, o co chodzi, wobec czego istnieje pewna wspólna płaszczyzna porozumienia.

Wszystko to stanowi oznaki wspomnianego cywilizującego wpływu, wbrew propagandzie, wbrew wszelkim wysiłkom w celu kontrolowania myśli i fabrykowania przyzwolenia. Mimo wszystko ludzie nabierają zdolności i chęci myślenia na własną rękę. Wzrósł sceptycyzm wobec władzy, zmieniło się nastawienie wobec bardzo wielu kwestii. Proces ten jest powolny, niemal jak cofanie się lodowca, lecz dostrzegalny i istotny. Inna rzecz, czy dokonuje się dostatecznie szybko, by wpłynąć znacząco na to, co dzieje się na świecie. Wystarczy jeden znajomy przykład: osławiona bariera między płciami. W latach sześćdziesiątych postawa wobec takich kwestii jak ,,cnoty militarne'' czy chorobliwe opory przed użyciem siły zbrojnej były mniej więcej takie same wśród kobiet i mężczyzn. Nikt, ani mężczyźni, ani kobiety, nie doznawali owych chorobliwych zahamowań na początku lat sześćdziesiątych. Ich reakcje były identyczne. Wszyscy uważali, że stosowanie przemocy w celu stłumienia oporu innych narodów było słuszne. W ciągu kolejnych lat sytuacja ta uległa zmianie. Chorobliwe zahamowania stały się coraz powszechniejsze wśród wszystkich grup społeczeństwa. Ujawniła się jednak coraz większa, obecnie bardzo istotna rozbieżność między mężczyznami i kobietami. Według ankiet, sięga ona 25%. Co się stało ? Otóż to, iż powstał przynajmniej na poły zorganizowany ruch masowy, zrzeszający kobiety - ruch feministyczny. Zorganizowanie się przyniosło skutki. Organizacja oznacza odkrycie, że nie jest się samym, że inni podzielają twoje poglądy. Pozwala to na umocnienie się w swoich przekonaniach, na uściślenie swoich poglądów i myśli.

Ruchy te mają bardzo nieformalny charakter, nie są organizacjami członkowskimi, kreują jednak atmosferę, wpływającą na interakcje międzyludzkie. Wywarło to bardzo wyraźny efekt. Na tym polega niebezpieczeństwo demokracji: jeżeli pozwoli się na powstawanie organizacji, jeżeli ludzie nie tkwią już przez cały czas przyklejeni do telewizorów, to mogą im zakiełkować w głowach najrozmaitsze dziwaczne pomysły, na przykład chorobliwe opory przed stosowaniem siły zbrojnej. Trzeba z tym walczyć - jednak jeszcze się to nie udało.

Parada wrogów

Zamiast mówienia o poprzedniej wojnie, chciałbym zająć się następną - czasem bowiem przydaje się być przygotowanym, a nie tylko reagować. W USA dokonuje się obecnie bardzo charakterystyczny proces. Nie jest to pierwszy kraj, w którym miał on miejsce. Narastają wewnętrzne problemy - może wręcz katastrofy - społeczne i ekonomiczne. Nikt u władzy nie wykazuje najmniejszej ochoty, by im jakkolwiek przeciwdziałać. Jeżeli przyjrzeć się programom wewnętrznym administracji z okresu ostatniego dziesięciolecia - włączam tu opozycję demokratyczną - brak było poważnych propozycji rozwiązania całego bagażu problemów: zdrowia, edukacji, bezdomności, bezrobocia, przestępczości, gwałtownego rozrastania się kryminogennych populacji, upadku centrów miejskich i więziennictwa. Wszystkim wiadomo o tych problemach, jednak stają się one coraz poważniejsze. Tylko w ciągu dwóch lat pełnienia urzędu przez George'a Busha kolejne trzy miliony dzieci znalazło się poniżej granicy nędzy, zadłużenie niebotycznie rośnie, spadają standardy edukacji, płace realne większości społeczeństwa sięgnęły mniej więcej poziomu końca lat pięćdziesiątych - i nikt nic z tym nie robi.

W tych okolicznościach konieczne jest odwrócenie uwagi zdezorientowanego stada: jeśli zorientuje się, co się dzieje, może mu się to nie spodobać, skoro przede wszystkim jego to dotyczy. Pokazywanie pucharów futbolowych i komedii sytuacyjnych może okazać się niewystarczające, trzeba więc wywołać w nich strach przed wrogami. W latach trzydziestych Hitler wzbudził w społeczeństwie lęk przed Żydami i Cyganami. Trzeba było ich zmiażdżyć, by się obronić. My również mamy podobne sposoby. W ciągu ostatniego dziesięciolecia co rok czy dwa kreuje się jakieś wielkie monstrum, przed którym musimy się bronić. Dawniej mieliśmy na podorędziu potworów, z których stale mogliśmy korzystać: Rosjan. Zawsze można było odwołać się do konieczności obrony przed Rosjanami. Ponieważ tracą oni atrakcyjność jako przeciwnik, i coraz trudniej wykorzystywać ich w tej roli, należało wynaleźć jakichś nowych wrogów. W istocie ludzie niesprawiedliwie krytykowali George'a Busha, iż nie jest zdolny wyrazić ani wyartykułować tego, co nami kieruje. Jest to niesprawiedliwa ocena. Przed mniej więcej połową lat osiemdziesiątych nawet podczas snu można było odtwarzać płytę: ,,Rosjanie nadchodzą !'' Ponieważ jednak płyta się zdarła, Bush musiał wynaleźć nową, podobnie jak uczynił aparat reaganowski w latach osiemdziesiątych. Przyszła więc kolej na międzynarodowy terroryzm, opętanych Arabów i nowego Hitlera Saddama Husseina. Wszyscy oni oczywiście chcieli zawojować świat. Pojawiali się jedni po drugich, bo tak być musiało, by przestraszyć i sterroryzować społeczeństwo, by ludzie bali się podróżować i kryli się z trwogi jak zające pod miedzą. Wówczas odnosiło się wspaniałe zwycięstwo nad Grenadą, Panamą lub inną bezbronną armią kraiku z Trzeciego Świata, którą można było roznieść na strzępy, nawet jej się dokładnie nie przyglądając. Dokonywano tego, i przynosiło to ulgę. Uratowaliśmy się w ostatniej chwili. Jest to jeden ze sposobów uniemożliwiania zdezorientowanemu stadu zrozumienia, co się naprawdę wokół niego i z nim dzieje, kontrolowania go i odwracania jego uwagi.

Nastepnym naszym przeciwnikiem będzie najprawdopodobniej Kuba. Będzie to wymagało kontynuowania nielegalnej wojny ekonomicznej, zapewne również przedłużania niespotykanej kampanii międzynarodowego terroryzmu. Najjaskrawszym przejawem tej ostatniej była podjęta za czasów administracji Kennedy'ego Operacja Gęś Księżycowa ( Moongoose ) oraz dalsze wymierzone przeciwko Kubie działania. Nic nie daje się nawet odlegle z nią porównać, może z wyjątkiem wojny przeciwko Nikaragui, o ile można nazwać ją terroryzmem - Trybunał Międzynarodowy zakwalifikował ją raczej jako agresję. Stale dochodzi do ideologicznej ofensywy, podczas której kreuje się jakieś chimeryczne monstrum, a następnie rozpoczyna się kampanie jego zniszczenia. (1) Oczywiście, nie można jej podejmować, jeśli groziłoby to rzeczywiście groźnym oporem. Byłoby to zbyt ryzykowne. Jeżeli jednak z góry się wie, że wroga można zgnieść na miazgę, można do tego przystąpić, a później odetchnąć z ulgą.

Nową kampanie planuje się od dość dawna. W maju 1986 roku ukazały się pamiętniki wypuszczonego z kubańskiego więzienia Armando Valladeresa. Środki masowego przekazu natychmiast potraktowały je jako sensację. Pozwolę sobie przytoczyć parę przykładów. Relację Valladeresa media obwołały ,,ostatecznym opisem olbrzymiego systemu tortur i więzień, przy użyciu którego Castro karze i niszczy polityczną opozycję. Inspirująca i niezapomniana opowieść o bestialskich więzieniach, nieludzkich torturach'', ,,zapis przemocy w państwie, rządzonym przez kolejnego z ludobójców naszego stulecia, który - jak dowiadujemy się wreszcie z tej książki - stworzył nowy despotyzm, który zinstytucjonalizował tortury jako mechanizm społecznej kontroli w piekle - czyli Kubie czasów Valladeresa''. Tak pisały w przedrukowywanych recenzjach z Washington Post i New York Times. Castro został scharakteryzowany jako: ,,dyktatorski zbir. Jego okrucieństwa zostały opisane w tej książce tak wyczerpująco, że jedynie najbardziej lekkomyślny i mający najzimniejszą krew zachodni intelektualista mógłby stanąć w obronie tego tyrana'' - Washington Post. Pamiętajmy, że jest to relacja tego, co przydarzyło się jednemu człowiekowi. Zgódźmy się, że zawiera wyłącznie prawdę. Nie kwestionujmy, co działo się z człowiekiem, który, jak twierdzi, był torturowany. Podczas ceremonii w Białym Domu z okazji Dnia Praw Człowieka Ronald Reagan wyróżnił go za dzielność w znoszeniu potworności i sadyzmu krwawego kubańskiego tyrana.

Valladaresa mianowano następnie reprezentantem USA przy Komisji Praw Człowieka ONZ, gdzie pełnił dla Stanów służbę sygnałową: bronił rządów Salwadoru i Gwatemali przed oskarżeniami o zbrodnie tak straszliwe, że wszystko, co przeszedł on sam, wydaje się drobiazgiem.

Tak właśnie toczy się ten świat.

Selektywność percepcji

Było to w maju 1986 roku. Ciekawe zdarzenie, mówiące wiele o fabrykowaniu przyzwolenia. W tym samym miesiącu pozostali przy życiu członkowie Grupy Praw Człowieka z Salwadoru ( przywódcy zostali wymordowani już wcześniej ) zostali aresztowani i poddani torturom. Wsród aresztowanych był ich lider, Hector Anaya. Wtrącono ich do więzienia La Esperanza ( Nadzieja ). Podczas pobytu w więzieniu kontynuowali oni pracę na rzecz praw człowieka. Jako prawnicy, w dalszym ciągu zbierali zeznania. W więzieniu było 432 więźniów. Członkowie grupy uzyskali od 430 z nich zaprzysiężone relacje o torturach, którym ich poddawano: stosowaniu prądu elektrycznego i innych okrucieństwach. W jednym przypadku tortury prowadził szczegółowo scharakteryzowany, umundurowany major armii USA. Jest to niezwykle obrazowe i dokładne świadectwo, zapewne wyjątkowe jeśli chodzi o szczegółowość opisu tego, co działo się w celach tortur.

Stusześćdziesięciostronicowy raport o przeżyciach więźniów przemycono na zewnątrz, razem z taśmą wideo, na której utrwalono zeznania ludzi, dotyczące tortur, jakim byli poddawani w więzieniu. Raport był później rozpowszechniany przez Ekumeniczną Grupę Roboczą Marin County. Prasa ogólnonarodowa odmówiła zajęcia się nim. Stacje telewizyjne nie chciały pokazywać taśmy. Ukazał się artykuł w lokalnej gazecie Marin County, San Francisco Examiner, i to chyba wszystko. Nikt inny nie chciał tknąć się tych materiałów. Był to czas, gdy niejeden z ,,lekkomyślnych i mających najzimniejszą krew zachodnich intelektualistów'' piał peany na cześć Jose Napoleona Duarte i Ronalda Reagana. Anayi nie oddano żadnych hołdów. Nie zaproszono go na ceremonię z okazji Dnia Praw Człowieka. Nie dostał żadnej nominacji. Został uwolniony przy wymianie więźniów, a następnie zamordowany, prawdopodobnie przez popierane przez USA służby bezpieczeństwa. Ukazało się na ten temat bardzo niewiele informacji. Media nigdy nie postawiły pytania, czy ujawnienie okrucieństw w Salwadorze, miast przemilczenia ich i zatajania ich istnienia, nie ocaliłoby mu życia.

Mówi to co nieco o sposobie działania dobrze funkcjonującego mechanizmu fabrykowania przyzwolenia. W porównaniu z relacją Herberta Anayi z Sawadoru, pamiętniki Valladaresa wydają się tak mizerne, jak mysz wobec słonia. Trzeba było jednak wykonać określone działanie, przybliżające nas ku kolejnej wojnie. Spodziewam się, że będziemy słyszeli o nich jeszcze więcej, aż nastąpi kolejna operacja. (1)

Teraz kilka uwag o ostatniej wojnie - wreszcie się nią zajmijmy. Za...