Mieczysław Smoleń
STRACONE DEKADY - Historia ZSRR
1917-1991
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN
Warszawa - Kraków 1994
Spis treści
WPROWADZENIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Rozdział I.ROK 1917
1.Rewolucja lutowa...................................... 17
2.Dwuwładza.......................................... 20
3.Armia............................................. 23
4.Bolszewicy.......................................... 25
5.Pucz Korniłowa....................................... 31
6.Rewolucja bolszewicka................................... 33
Rozdział II.WOJNA DOMOWA
1.Pierwsze kroki nowej władzy................................ 36
2.W Cz K............................................. 40
3.Śmierć Mikołaja II..................................... 43
4.Uczestnicy wojny domowej................................. 44
5.Kampanie wojny domowej................................. 48
6.Wojna z Polską....................................... 51
7.Komunizm wojenny...... , ............................. 54
8.Partia............................................. 59
9.Emigracja........................................... 61
10.Rosja Radziecka a świat zewnętrzny............................ 63
Rozdział III.W POSZUKIWANIU NOWYCH ROZWIĄZAŃ
1.Nowa Ekonomiczna Polityka............................... 68
2.Głód.............................................. 70
3.Partia............................................. 71
4.Ostatnie lata Lenina - powstanie ZSRR........................ 73
5.Stalin............................................. 76
6.Walka o władzę....................................... 78
7.Rolnictwo i przemysł w okresie NEP-u......................... 82
8.Kolektywizacja rolnictwa.................................. 85
Rozdział IV.REALNY SOCJALIZM
1.lndustrializacja........................................ 92
2.Gospodarka planowa.................................... 95
3.Praca............................................. 96
4.Wielkie czystki........................................ 100
5.Ustrój............................................. 109
6.Wymiar sprawiedliwości................................... 112
7.Armia............................................. 114
8.Cerkiew............................................ 116
6
9. Nauka i oświata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. Literatura i sztuka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział V. KONSPIRACJA I DYPLOMACJA
1. Uwagi ogólne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Komintern i "zjednoczony front". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Rozbrojenie, Liga Narodów, "pakty o nieagresji". . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Stosunki z Chinami i Japonią. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Stosunki z Zachodem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Stosunki z Polską. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Pakt "Ribbentrop-Mołotow". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział VI. ZSRR W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
1. Agresja na Polskę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Wojna z Finlandią, aneksja państw bałtyckich i Besarabii. . . . . . . . . . . . . . .
3. Przyjaźń z Niemcami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Czerwiec 1941 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Przebieg działań wojennych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Siły zbrojne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Społeczeństwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Stosunki z aliantami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział VII. POWOJENNE ZAMROŻENIE
1. Powojenna reakcja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Gospodarka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. ZSRR a świat zewnętrzny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Ludność. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Warunki życia ludności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Narodowości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Nauka, oświata, kultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział VIII. ODWILŻ
1. Śmierć Stalina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Chruszczow. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Walka o władzę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. XX Zjazd KPZR - "tajny referat" Chruszczowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Gospodarka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Ku "praworządności socjalistycznej". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Oświata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Nauka i kultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Siły zbrojne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. "Wspólnota socjalistyczna". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. Polityka zagraniczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. "Dymisja" Chruszczowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział IX. EPOKA ZASTOJU
1. Breżniew. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. życie polityczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Rolnictwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Przemysł. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Technika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Kwestia narodowościowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
l20
125
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Rozdział
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
181 ZAKO1`
WYBR
I 87 INDEK
192
194
204
208
211
215
273
274
280
282
288
291
293
7
lzo 8.Ludność............................................
125 9.Dysydenci...........................................
10.Cerkiew............................................
11.Literatura i sztuka......................................
)3) 12."Wspólnota socjalistyczna".................................
134 13.Polityka zagraniczna.....................................
135 Rozdzial X.OSTATNIA DEKADA
138 1.Koniec ery Breżniewa....................................
)q) 2.Andropow i Czernienko..................................
I45 3.Gorbaczow - droga do władzy..............................
4.Życie polityczne.......................................
5.Gospodarka..........................................
6.Siły zbrojne..........................................
f52 7.Cerkiew............................................
.55 8.Literatura.
9.Narodowości.
5 ........................................
59 10.Rozpad bloku.
62 11.Polityka zagraniczna.
12.Pucz sierpniowy - rozpad ZSRR.
77
ZAKOŃCZENIE...........................................
WYBRANA BIBLIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
296
299
303
306
309
315
393
397
INDEKS OSÓB............................................ 401
MOTTO:
Jeżeli faszyzm był spotworniałym bękartem
romantyzmu, to komunizm był
zdegenerowaną odroślą oświecenia
z wypowiedzi Leszka Kołakowskiego
Wprowadzenie
Książka niniejsza jest jedną z pierwszych prób w polskiej historiografii ujęcia w syn-
tetyczny sposób dziejów ZSRR - od jego początków aż po upadek. I niezależnie od tego, jak
potoczą się dalsze losy narodów wchodzących w skład dawnego ZSRR, jest rzeczą
niewątpliwą, że poprzedzające jego rozpad wydarzenia były w istocie próbą nawiązania do
zapoczątkowanego rewolucją lutową 1917 r. procesu demokratyzacji stosunków wewnętrz-
nych byłego imperium "białych" carów. Narzucony siłą przez bolszewików po październiku
1917 r. reżim najogólniej rzecz biorąc zmierzał do trzech rzeczy: do znacjonalizowania
własności i myśli przy zachowaniu jedności terytorium państwa. Inaczej mówiąc, była to
udana na wiele dziesięcioleci próba zastąpienia starego, nieskutecznego samodzierżawia
dwudziestowiecznym totalitaryzmem. Owo przepoczwarzanie się jednego systemu w drugi
trwało z górą dwadzieścia lat. Tyle czasu potrzeba było dla powstania w miejsce dawnych
latyfundystów nowego lobby politycznego - nowoczesnego kompleksu wojskowo-przemy-
słowego i obsługującej go klasy urzędniczej. W tym układzie partia komunistyczna, a ściślej
mówiąc Stalin, był wyrazicielem tych właśnie, wyraźnie określonych sił politycznych. Z tego
pnede wszystkim względu trudno byłoby się zgodzić z używanym powszechnie do niedawna
terminem "kult jednostki" interpretowanym jako odejście od tzw. "leninowskich norm życia
partyjnego i społecznego" zważywszy, że zjawisko to było naturalną emanacją istniejącego
systemu, a nie jego wypaczeniem. "Stalinizm" bowiem to rządy jednej partii za pomocą
ideologii i terroru oraz centralnie sterowana gospodarka planowa. Innymi słowy - "stali-
nizm" to "realny socjalizm", który zachował się w Związku Radzieckim także po śmierci
Stalina. A zatem reformy, jakie starano się wprowadzić w ZSRR w latach pięćdziesiątych
i jeszcze osiemdziesiątych, już w czasach Gorbaczowa (nazywane wtedy "destalinizacją" lub
"P
ierestrojką") były jedynie próbą liberalizacji bądź usprawnienia systemu, jako iż zasadnicze
cechy "stalinizmu" - władza jednej partii i gospodarka planowa zostały utrzymane.
"
Destalinizacja" w ZSRR rozpoczęła się dopiero w 1990 r., kiedy w rezultacie krachu
gospodarczego i rozwoju niekontrolowanego procesu politycznego rozpad partii uległ
gwałtownemu przyspieszeniu, doprowadzając rychło do rozpadu państwa, czemu nie mogło
zapobiec wprowadzenie obcego naturze modelu systemu prezydenckiego.
Pojęcie "kult jednostki", używane głównie, chociaż nie wyłącznie, przez historyków
marksistowskich od 1956 r., ociera się o "spiskową teorię" w historii, ku której skłaniają się
z kolei niektórzy zachodni i rosyjscy historycy emigracyjni (zresztą obecnie nie tylko
emigracyjni). Według tej teońi prawdziwie rosyjską była rewolucja lutowa, natomiast
przewrót październikowy był dziełem międzynarodowej mafii komunistycznej". Na potwier-
dzenie swojej tezy "historycy" ci wskazują na fakt, że przeważającą większość członków
najwyższych władz partyjnych i państwowych, jak również przynajmniej kierowniczych sfer
aparatu bezpieczeństwa wewnętrznego Rosji Radzieckiej i ZSRR stanowiły osoby po-
chodzenia nierosyjskiego (podnosi się nawet fakt, że w czasach Stalina jedyny pretendent
12
- Rosjanin - do stanowiska sekretarza generalnego partii, Sergiusz Kirow, zosta
zamordowany, a pierwszym Rosjaninem, który sprawował tę funkcję był Michaił Gor
baczow!). Tym też próbuje się tłumaczyć bolszewicki internacjonalizm i tendencję di
rozszerzenia czerwonej rewolucji na inne kraje. Jest to atrakcyjna, chociaż mało pocieszając
dla Rosjan i innych ujarzmionych przez bolszewików narodów teza, która jednak wydaje sii
- delikatnie mówiąc - dużym uproszczeniem. Nie miejsce tutaj, aby podejmować z nit
polemikę i kwestii tej nie staram się również rozstrzygać wprost w tej pracy, ale mam nadzieję
że uważne zapoznanie się z jej treścią może pomóc Czytelnikowi w uzyskaniu satysfa
kcjonującej Go odpowiedzi na ten temat.
Głównym zadaniem niniejszej książki jest rzetelne przedstawienie całego łańcucha
przyczyn i skutków, które razem doprowadziły do powstania, okrzepnięcia, a w końcu dc
upadku państwa rządzonego za pomocą propagandy i przemocy. W pracy omówiono
w układzie chronologiczno-rzeczowym w zasadzie wszystkie najważniejsze aspekty radzieckiej
rzeczywistości. Wprawdzie na polskim rynku księgarskim pojawiło się w ostatnich latach
wiele publikacji dotyczących wybranych i mało u nas znanych tematów z zakresu historii
ZSRR, są to jednak przeważnie tłumaczenia autorów obcych, a przy tym poszczególne
pozycje tej literatury - reprezentującej zresztą różny poziom - raczej rzadko wyczerpują
znamiona prawdziwej pracy naukowej. Jak dotąd jedyną polską syntezą dziejów ZSRR
odpowiadającą dzisiejszym wymaganiom jest książka Józefa Smagi pt. Narodziny i upadek
imperium. ZSRR 19I7-199l. Wszelako również i to niewątpliwie interesujące dzieło należy
bardziej do gatunku publicystyki historycznej niż do książek spełniających wymogi opraco-
wań naukowych. Innym tytułem jest przetłumaczona na język polski praca rosyjskich
historyków emigracyjnych Michała Hellera i Aleksandra Niekricza Utopia u wladzy kończąca
opis historii ZSRR na 1985 r. Jest to jednak książka mało przejrzysta, napisana swoistym
stylem i tak naszpikowana szczegółami, że mniej zorientowanemu Czytelnikowi niełatwo
przychodzi wyrobić sobie na jej podstawie jasny, całościowy obraz zagadnienia. A przecież,
czego nie trzeba uzasadniać, istnieje u nas duże zapotrzebowanie na w miarę pełne
i przystępne kompendium wiedzy o ZSRR, i ta konstatacja stała się głównym motywem
podjęcia pracy, której rezultatem jest oddawana do rąk Czytelnika książka.
Bazę źródłową tej książki stanowią kompletowane przeze mnie długi czas materiały
polskie, radzieckie i zachodnie, głównie amerykańskie. Są to materiały o różnym charakterze:
od źródeł drukowanych i prasy do pamiętników i literatury przedmiotu. Jako że w książce, ze
względu na jej objętość, zrezygnowano ze stosowania przypisów, konieczne jest podanie
chociaż kilku informacji na temat podstawy bibliograficznej zawartej w niej treści. Z oczywi-
stych względów, poza przekazami w języku polskim i rosyjskim takimi jak na przykład
Zeszyty dokumentacyjne PAP, prasa, czy materiały kolejnych zjazdów partii, zdecydowana
większość informacji została zaczerpnięta z opracowań zachodnich. Przykładowo, jedno
z najważniejszych źródeł do okresu miedzywojennego, tzw. "Archiwum Smoleńskie", przejęte
w 1941 r. przez Niemców, zostało opracowane i wydane w Stanach Zjednoczonych.
Do głównych zbiorów dobrze udokumentowanych informacji należy przede wszystkim
zaliczyć wydawane na Zachodzie specjalistyczne czasopisma historyczne, a w tej grupie "The
Slavic Review" (ściślej: "American Slavic and East European Review"), którego poszczególne
numery zawierają interesujące artykuły na temat historii, polityki, gospodarki i kultury Rosji,
ZSRR oraz krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Pośród tej kategorii czasopism można
również wymienić: "The Slavonic and East European Review", a zwłaszcza "Soviet Studies",
mniej obszerne od poprzednich, ale z oddzielnym "Information Supplement" (od 1971 r.
noszącym skrótowy tytuł "ABSEES"), w którym nierzadko zamieszczano również artykuły
...
kandr