Dostojewski Fiodor Biesy.pdf

Tytuł: „BIESY”

Autor: FIODOR DOSTOJEWSKI

WARSZAWA 1984 PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY

FIODOR DOSTOJEWSKI

BIESY

RZEŁOŻYLI TADEUSZ ZAGÓRSKI I ZBIGNIEW PODGÓRZEC

WARSZAWA 1984 PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY

Tytuły oryginałów:

«BIESY», «KROTKAJA», «DWOJNIK».

Okładkę i obwolutę projektował TADEUSZ PIETRZYK

Opracowanie typograficzne WACŁAW WYSZYŃSKI

BIESY

POWIEŚĆ W TRZECH CZĘŚCIACH

Przekład

TADEUSZA ZAGÓRSKIEGO przegrzany i poprawiony przez ZBIGNIEWA PODGÓRQĄ

Rozdział U Tichona przełożył oraz przypisy do całości opracował ZBIGNIEW PODGÓRZEC

Wokół mrok, choć wykol oczy;

Co tu robić? Będzie źle! Bies nas, widać, w polu toczy I kołuje nami w mgle.

Biesy kręcą się szalone, Jako liście w słotny dzień. Skąd ich tyle? Dokąd pędzą, Zawodzące

straszną pieśń? Czy to czart się żeni z jędzą?

A. Puszkin1

A była tam duża trzoda świń, pasących się na górze. Prosiły Go więc (złe duchy), żeby im pozwolił

wejść w nie. I pozwolił im. Wtedy złe duchy wyszły z człowieka i weszły w świnie, a trzoda

ruszyła pędem po urwistym zboczu do jeziora i utonęła. Na widok tego, co zaszło, pasterze uciekli i

rozpowiedzieli to w mieście i po zagrodach. Ludzie wyszli zobaczyć, co się stało. Przyszli do

Jezusa i zastali człowieka, z którego wyszły złe duchy, ubranego i przy zdrowych zmysłach,

siedzącego u nóg Jezusa. Strach ich ogarnął. A ci, którzy widzieli, opowiedzieli im, w jaki sposób

opętany został uzdrowiony.

Łuk. VIII, 3236*

CZĘŚĆ PIERWSZA

ZAMIAST PRZEDMOWY:

NIECO SZCZEGÓŁÓW Z ŻYCIORYSU CZCIGODNEGO STIEPANA TROFIMOWICZA

WIERCHOWIEŃSKIEGO KSIĄŻĘ HARRY. SWATY CUDZE GRZECHY KUTERNÓŻKA

PRZEBIEGŁY WĄŻ

ROZDZIAŁ PIERWSZY

ZAMIAST PRZEDMOWY:

NIECO SZCZEGÓŁÓW Z ŻYCIORYSU CZCIGODNEGO

STIEPANA TROFIMOWICZA WIERCHOWIEŃSKIEGO

Rozpoczynając opis niedawnych, a tak dziwnych zdarzeń, których świadkiem było nasze skromne i

niczym dotychczas nie wsławione miasto1, nim przystąpię do rzeczy, muszę, ze względu na moją

nieudolność, zacząć od paru szczegółów z życia utalentowanego i czcigodnego Stiepana

Trofimowicza Wierchowieńskiego.2 Niech te szczegóły będą tylko wstępem do niniejszej

kroniki,3 zdarzenia zaś, które zamierzam opisać, przyjdą później.

Powiem po prostu: Stiepan Trofimowicz odgrywał wśród nas osobliwą rolę, że tak powiem,

„obywatelską”, a rolę tę lubił namiętnie, i to tak bardzo, że, jak mi się zdaje, nie mógłby żyć bez

niej. Nie chcę bynajmniej porównywać go do aktora z teatru: uchowaj Boże, tym bardziej że sam

go przecie szanuję. Mogło to wszystko być kwestią przyzwyczajenia lub raczej stałej i szlachetnej,

od lat dziecinnych trwającej skłonności do przyjemnych marzeń o pięknym, obywatelskim

stanowisku. Niesłychanie na przykład lubował się w roli „ściganego” i, że tak powiem, „zesłańca”.

Oba te słowa lśnią swego rodzaju klasycznym blaskiem, który go urzekł raz na zawsze i

wywyższając go stale, przez długie lata, w jego mniemaniu wprowadził ostatecznie na piedestał

wzniosłości, niezmiernie łechcącej jego ambicję. W pewnej angielskiej powieści satyrycznej

zeszłego stulecia niejaki Guliwer, powróciwszy z kraju Liliputów, którego mieszkańcy mieli

zaledwie dwa werszki*

* werszek (starorosyjska miara długości) = 4,45 cm 11

wzrostu, tak zżył się ze swoją rolą olbrzyma, że na ulicach Londynu wolał na widok przechodniów

i pojazdów, ostrzegając, by mu ustępowali z drogi, wciąż bowiem myślał, że jest olbrzymem, a oni

karzełkami, i że może ich rozdeptać. Śmiano się z niego, łajano go, a ordynarni stangreci nieraz

nawet śmignęli batem urojonego olbrzyma. Ale czy słusznie? Czego bowiem nie robi

przyzwyczajenie! Ono to doprowadziło prawie do takiego samego stanu Stiepana Trofimowicza,

lecz objawy tego stanu były bardziej, jeśli można tak rzec, niewinne i nieszkodliwe, był to bowiem

człowiek arcypoczciwy. Myślę nawet, że pod koniec wszędzie o nim zapomniano;

lecz nie wynika z tego wcale, aby i przedtem go nie znano. Bądź co bądź, należał ongiś do

znakomitego grona sławnych działaczy minionej doby i przez pewien czas, ściślej mówiąc, przez

krótką chwilę, zbyt pochopni ludzie owej epoki wymawiali jego nazwisko omaląe na równi z

nazwiskami Czaadajewa, Bielińskiego, Granowskiego i Hercena,4 który właśnie wtedy

rozpoczynał za granicą swoją działalność. Ale działalność Stiepana Trofimowicza skończyła się

prawie w tym samym momencie, w którym się rozpoczęła, a to jeśli można tak rzec z powodu

„wichru wydarzeń”. I cóż się stało? Jak się okazuje, nie tylko „wichru”, ale nawet „wydarzeń”

żadnych nie było, przynajmniej w danym wypadku. Teraz dopiero, w tych dniach, ale za to z

całkowicie pewnego źródła, dowiedziałem się z najwyższym zdumieniem, że pobyt Stiepana

Trofimowicza pośród nas, w naszej guberni, wcale nie był „zesłaniem”, jakeśmy wszyscy myśleli,

a nawet żadnej inwigilacji nigdy nie było. Jak olbrzymia jest siła wyobraźni! Przecież on szczerze,

przez całe życie wierzył niezłomnie, że w pewnych sferach boją się go, że każdy jego krok jest

wciąż strzeżony i notowany i że każdy z trzech gubernatorów, których mieliśmy w ciągu ostatnich

lat dwudziestu, jadąc celem objęcia stanowiska, wiózł ze sobą kłopotliwą myśl o nim, o

Wierchowieńskim, zaszczepioną przy przekazywaniu .urzędu przez wyższą instancję. Gdyby

ktokolwiek wówczas udowodnił Stiepanowi Trofimowiczowi niezbicie, że nie ma się czego

obawiać on, człowiek najuczciwszy, obraziłby się na pewno. Był przy tym jednak człowiekiem

naj rozumniej szym, najbardziej utalentowanym naukowcem, chociaż zresztą, co do nauki...

słowem, dla nauki zrobił nie

tak znowu wiele, a właściwie, zdaje się, prawie nic.5 Ale przecież u nas w Rosji zdarza się to z

naukowcami na każdym kroku.

Wierchówieński, wróciwszy z zagranicy, zasłynął jako lektor na katedrze uniwersyteckiej pod sam

koniec piątego dziesięciolecia, ^łaściwie zdążył wygłosić zaledwie kilka wykładów, jak się zdaje, o

Arabach; zdążył także obronić wspaniałą dysertację o wzroście praw obywatelskich i znaczenia w

związku hanzeatyckim niemieckiej mieściny Hanau6 między 1413 a 1428 rokiem i o tych

specyficznych a nieco mętnych przyczynach, które sprawiły, że wzrost ten w ogóle nie nastąpił.

Dysertacja ta zgrabnie a boleśnie ugodziła w ówczesnych słowianofilów i przysporzyła autorowi

licznych i zażartych wśród nich wrogów. Potem nawiasem mówiąc, już po utracie katedry

zdążył wydrukować (jak gdyby przez zemstę i by pokazać, kogo utracono w jego osobie) w

postępowym miesięczniku, w którym drukowano tłumaczenia z Dickensa i głoszono kult Gebrge

Sand, początek niesłychanie głębokiego traktatu zdaje się, o przyczynach niezwykłej

szlachetności pewnych rycerzy w pewnej epoce czy coś w tym rodzaju. W każdym razie myśl

przewodnia traktatu była na pewno wzniosła i szlachetna. Mówiono potem, że dalszy ciąg traktatu

został szybko wstrzymany przez cenzurę i że nawet postępowy miesięcznik ucierpiał za

wydrukowanie pierwszej połowy. Było to bardzo możliwe, cóż to się bowiem nie zdarzało w

owych czasach. Prawdopodobniejszym jednak w danym wypadku jest przypuszczenie, że nic

podobnego nie było, że sam autor z powodu lenistwa nie dokończył swego traktatu. Przerwał zaś

wykłady o Arabach dlatego, że ktoś (prawdopodobnie z jego reakcyjnych wrogów) w jakiś sposób

przyłapał list Wierchowieńskiego pisany do kogoś, z wyłuszczeniem pewnych okoliczności, na

skutek czego ktoś inny zażądał pewnych wyjaśnień. Nie wiem, ile w tym prawdy, twierdzono

jednak, że w tym samym czasie wykryto w Petersburgu jakieś olbrzymie stowarzyszenie, o

działalności wymierzonej przeciw naturalnemu porządkowi rzeczy i przeciw państwu, składające

się z około trzynastu ludzi, które omal nie wstrząsnęło posadami ustroju. Zbierano się tam

podobno, aby tłumaczyć samego Fouriera.7 Jak na złość, przychwycono jednocześnie w Moskwie

poemat Stie

pana Trofimowicza, napisany przed sześciu laty, w zaraniu młodości, jeszcze w Berlinie. Poemat

ten krążył w odpisach pomiędzy dwoma miłośnikami literatury i jednym studentem. Leży teraz i

przede mną na stole; otrzymałem go nie dalej jak w zeszłym roku we własnoręcznym, całkiem

świeżym odpisie od samego Stiepana Trofimowicza, z dedykacją, we wspaniałej czerwonej,

safianowej oprawie. Utwór ten, nawiasem mówiąc, nie był pozbawiony poezji, a nawet pewnego

talentu, nieco dziwaczny, lecz wtedy (czyli dokładniej między 1830 a 1840 rokiem) często

pisywano w tym stylu. Trudno mi opowiedzieć treść, bo, prawdę mówiąc, zupełnie jej nie

rozumiem. Jest to jakaś alegoria, o charakterze liryczno—dramatycznym, przypominająca drugą

część Fausta* Akcję rozpoczyna chór kobiet, potem następuje chór mężczyzn, potem jakichś

mocy, wreszcie chór dusz, które jeszcze nie żyły, lecz które bardzo pragnęłyby^ pożyć. Wszystkie

te chóry śpiewają o czymś bardzo nieokreślonym, najwięcej zaś o jakiejś klątwie, a wszystko

zabarwione domieszką wytwornej satyry. Znienacka zmienia się scena i rozpoczynają się jakieś

„Gody życia”, na których śpiewają nawet owady, zjawia się żółw i wygłasza jakieś sakramentalne

łacińskie słowa, a nawet, jeżeli mnie pamięć nie zawodzi, śpiewa jakiś minerał, a więc przedmiot

całkiem nieżywotny. Na ogól wszyscy śpiewają bez przerwy, a jeżeli czasem coś powiedzą, to tak

jak gdyby się jakoś spierali, i znowu zawarty jest w tym jakiś głębszy sens. Wreszcie scena znowu

się zmienia i zjawia się dzika okolica, a pośród skał samotnie błądzi pewien kulturalny

młodzieniec, zrywając i wysysając jakieś trawy, zapytany zaś przez boginkę, po co ssie te trawy,

odpowiada, iż czuje w sobie nadmiar życia, szuka zapomnienia i znajduje takowe w soku tych traw,

głównie jednak pragnie czym prędzej postradać rozum (pragnienie może nawet zbyteczne). Potem

zjawia się znienacka bosko piękny młodzieniec na karym koniu, a za nim podążają niezliczone

tłumy wszystkich narodów. Młodzieniec wyobraża śmierć, a wszystkie narody jej pragną.

Wreszcie, już w scenie ostatniej, ukazuje się nagle wieża Babel, a jacyś atleci dobudowują ją do

Irońca, śpiewając pieśni nowej nadziei. A gdy doprowadzają już budowlę do szczytu, wówczas

władca, dajmy na to Olimpu, ucieka w komiczny sposób, po czym ludzkość, przejrzawszy, zajmuje

jego miejsce i niezwłocznie rozpoczyna nowe życie z pełną świadomością rzeczy. Ten właśnie

poemat uznany był wonczas za niebezpieczny. W zeszłym roku proponowałem Wier

chowieńskiemu, by oddal dzieło do druku, ponieważ w naszych czasach było ono najzupełniej

niewinne, ale Wierchowieński uchylił moją propozycję z jawnym niezadowoleniem. Ukłuło go

zdanie o naj zupełniej szej niewinności poematu i przypuszczam, że tu kryje się źródło pewnego

ochłodzenia naszych stosunków, które trwało całe dwa miesiące. I cóż? Właśnie wtedy, gdym

proponował, by wydrukować poemat tu, drukują go znienacka tam, to znaczy za granicą, w jednym

z rewolucyjnych wydawnictw i zupełnie bez wiedzy autora. Wierchowieński z początku zląkł się,

popędził do gubernatora i napisał list do Petersburga, usprawiedliwiając się w sposób jak

najbardziej szlachetny. Czytał mi ten list dwukrotnie, lecz go nie wysłał, nie wiedział bowiem, do

kogo zaadresować. Słowem, przez cały miesiąc był niespokojny. Jestem jednak przekonany, że w

głębi duszy czuł się niezwykle pochlebiony. Omalże kładł się do łóżka z nadesłanym mu

egzemplarzem, a na dzień chował go pod materac i nie pozwalał służącej stać łóżka, a chociaż

oczekiwał z dnia na dzień mającej skądś nadejść jakiejś depeszy, zachowywał się wyniośle.

Depesza jednak nie nadeszła. Wówczas Wierchowieński pogodził się i ze mną, co świadczy o

nadzwyczajnej dobroci jego czułego i niepomnego uraz serca.

Nie twierdzę bynajmniej, że Wierchowieński wcale nie ucierpiał, jestem jednak całkowicie teraz

przekonany, że mógłby, jak długo by mu się podobało, wykładać o Arabach, złożywszy jedynie

odpowiednie wyjaśnienia. Uniósł się jednak ambicją i z niezwykłym pośpiechem sam nakazał

sobie raz na zawsze uwierzyć, że jego kariera jest do końca życia złamana przez „wicher

wydarzeń”. Jeżeli mamy już mówić całą prawdę, to istotną przyczyną zmiany kariery była dawna, a

teraz wznowiona, bardzo delikatna propozycja Barbary Pietrowny Stawrogin, małżonki generała

lejtnanta, bardzo bogatej osoby, która prosiła go, by zajął się wychowaniem i wykształceniem

jedynego jej syna. Miał to uczynić jako wytrawny pedagog i przyjaciel, nie mówiąc już o świetnym

wynagrodzeniu. Propozycję tę otrzymał po raz pierwszy już w Berlinie, i to właśnie gdy owdowiał

po raz pierwszy. Pierwszą jego małżonką była pewna lekkomyślna panna z naszej guberni, z którą

się ożenił w zaraniu swej nierozumnej jeszcze młodości. Zdaje się, że ta osoba, skądinąd

pociągająca, przysporzyła mu wiele zmartwień, a to z powodu braku środków na jej utrzymanie i z

innych, po części dość delikatnych przyczyn. Umarła w Paryżu, ostatnie trzy lata życia spędziwszy

z dala od niego, i pozostawiła mu pięcioletniego syna, „owoc pierwszej, radosnej i jeszcze niczym

nie zamąconej miłości”, jak się raz wyraził przy mnie melancholijnie usposobiony Stiepan Tro

fimowicz. Dziecię to natychmiast po urodzeniu zostało wysłane do Rosji i oddane na wychowanie

jakimś starym ciotkom gdzieś na głuchej prowincji. Wówczas właśnie Wierchowieński odrzucił

propozycję Barbary Pietrowny i rychło, nie doczekawszy nawet końca roku, ożenił się powtórnie, i

nawet bez jakiejkolwiek konieczności, z jakąś mrukliwą berlińską Niemeczką. Nowe małżeństwo

nie było jedynym powodem, dla którego odrzucił posadę wychowawcy: nęciły go wówczas głośne

sukcesy jednego z wybitnych profesorów i sam z kolei poleciał na katedrę, aby wypróbować

swoich orlich skrzydeł. I oto teraz, gdy połamano mu te skrzydła, musiał naturalnie przypomnieć

sobie o propozycji, którą wtedy niechętnie odrzucił. Niespodziewana jednak śmierć drugiej żony,

po krótkim, niespełna rocznym pożyciu, uprościła ostatecznie sytuację. Mówiąc bez ogródek, o

wszystkim rozstrzygnęło gorące współczucie Barbary Pietrowny i jej nieoceniona, klasyczna

przyjaźń, jeśli wolno w ten sposób określać przyjaźń. Padł w objęcia tej przyjaźni i los jego ustalił

się na dobre dwadzieścia lat. Jeżeli użyłem zwrotu „padł w objęcia”, niech nikt broń Boże nie myśli

o jakiś swawolach i zbytkach: objęcia te należy rozumieć w sensie wysoce moralnym.

Najwytwomiejsza, najdelikatniejsza przyjaźń połączyła na wieki te dwie tak niepowszednie istoty.

Stanowisko wychowawcy przyjął Wierchowieński i z tego również powodu, iż mająteczek, który

pozostał mu po pierwszej żonie malusieńki znajdował się w najbliższym sąsiedztwie

Skworesznik, wspaniałej, podmiejskiej majętności

„ 16

Stawroginów w naszej guberni. Poza tym zawsze można było w ciszy gabinetu, nie zajmując się

wyczerpującą pracą na uniwersytecie, poświęcić się nauce i wzbogacić literaturę ojczystą

najbardziej dociekliwymi badaniami. Wprawdzie badań tych nie było, ale za to Stiepan

Trofimowicz mógł przez resztę życia, przeszło lat dwadzieścia, przynajmniej stać w obliczu

ojczyzny jak żywy wyrzut sumienia, co według słów ludowego poety brzmi tak:

Idealista i liberał,

Niby sumienia wyrzut żywy,

Stal przed obliczem swej ojczyzny.9

Lecz osoba, o której pisał ów ludowy poeta, miałaby prawdopodobnie prawo, gdyby chciała, przez

całe życie pozować w ten sposób chociaż to bardzo nudne. Nasz zaś Stiepan Trofimowicz był,

prawdę mówiąc, tylko naśladowcą owych osób, a zresztą nie stal znów wciąż w takiej pozie, gdyż

łatwo się męczył i często gęsto wylegiwał się na boku. Lecz trzeba mu oddać sprawiedliwość, że

nawet w pozycji, leżącej zachowywał oblicze wcielonego wyrzutu sumienia, tym bardziej że, jak

na naszą gubernię, było to dość. Warto było go widzieć, gdy zasiadał u nas w klubie do kart. Cała

jego postać zdawała się mówić: „Karty! Ja siadam z wami do jerałasza! Czy to możliwe? Kto

temu winien? Kto unicestwił moją pracę i zamienił ją w jerałasza? Ach, giń, Rosjo!” po czym

statecznie wychodził w kiery.

A prawdę mówiąc, strasznie lubił rżnąć w karcięta i z tego powodu, zwłaszcza ostatnio, miewał

nierzadko przykre utarczki z Barbarą Pietrowną, tym bardziej że stale przegrywał. Ale o tym

potem. Zwrócę tylko uwagę, że nawet miał sumienie wrażliwe (to znaczy, od czasu do czasu) i z

tego też powodu często ogarniał go smutek. W ciągu całej dwudziestoletniej przyjaźni z Barbarą

Pietrowną regularnie trzy lub cztery razy do roku zapadał na tak zwany przez nas „smutek

obywatelski”,10 jak zwykła to określać czcigodna Barbara Pietrowną. Była to po prostu zwykła

chandra. W rezultacie obok smutku obywatelskiego słabością jego stal się również szampan; lecz

wrażliwa Barbara Pietrowną przez cale życie starała się go ustrzec od wszelkich płaskich

przyzwyczajeń. Istotnie, potrzebna mu

była niańka, gdyż czasem jego dziwactwa stawały się już niezrozumiałe. Niekiedy wśród

najgłębszego smutku znienacka zaczynał śmiać się w sposób najbardziej rubaszny. Bywały chwile,

kiedy nawet sam o sobie zaczynał wyrażać się w sposób humorystyczny. Lecz Barbara Pietrowna

niczego chyba tak się nie bała, jak tego rodzaju humoru. Była to niewiastaklasyk, niewiasta

mecenas, zawsze działająca w imię wzniosłych pobudek. Dwudziestoletni wpływ tej wybitnej

kobiety na jej biednego przyjaciela był niesłychanie doniosły. Należałoby pomówić o niej osobno,

co też i uczynię.

III

Dziwne bywają przyjaźnie. Obaj przyjaciele zjedliby jeden drugiego i żyją tak całe życie, a rozstać

s»ę nie mogą. Rozstać im się nawet w żaden sposób nie wolno: ten z przyjaciół, który pod

wpływem kaprysu pierwszy zerwie ów związek, na pewno zachoruje, a może i umrze. Wiem na

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: