Marian Wojciechowski STOSUNKI POLSKO-NIEMIECKIE 1919 - 1932 wcDa,^a�y konferencji WSP�LNEJ KOMISJI PODR�CZNIKOWEJ PRL-RFN WSP�LNA KOMISJA PODR�CZNIKOWA PRL-RFN Tom X STOSUNKI POLSKO-NIEMIECKIE 1919-1932 XVII Konferencja Wsp�lnej Komisji Podr�cznikowej PRL-RFN Historyk�w 11 - 17 VI 1984 r., Augsburg Redakcja Antoni Czubi�ski, Zbigniew Ku�ak ,-�f POZNA� INSTYTUT ZACHODNI :m M, 1990 Ok�adk� projektowa�a Maria Dolna :-wo�>'f.J ;'Jjituqe.�f!VV>' iMai ^i-o /f2j.oq nsmirczni X J1VX ISBN 83-85003-44-4 INSTYTUT ZACHODNI - POZNA�, STARY RYNEK 78/79 SPIS TRE�CI Zbigniew Ku�ak Przedmowa........................... 7 Jerzy Krasuski G��wne problemy polsko-niemieckich stosunk�w w okresie od zako�czenia I wojny �wiatowej do wybuchu wielkiego kryzysu gospodarczego . . 13 Jorg K. Hoensch Niemcy, Polska i wielkie mocarstwa w latach 1919 - 1932....... 21 Gerhard Wagner Republika Weimarska a Rzeczpospolita Polska 1919 - 1932. Problemy wzajemnych stosunk�w politycznych............... 39 Andrzej Ajnenkiel Wolne Miasto Gda�sk w stosunkach polsko-niemieckich 1919 - 1932 . . 55 Przemys�aw Hauser Mniejszo�� niemiecka w Polsce w latach 1918 - 1933......... 75 Wojciech Wrzesi�ski Ludno�� polska w Republice Weimarskiej..............101 Rudolf Michaelsen Polsko-niemiecki problem mniejszo�ciowy w kontek�cie stosunk�w mi�dzynarodowych.........................109 Czes�aw �uczak Polsko-niemieckie stosunki gospodarcze w latach 1918 - 1932.....123 Georg W. Strobel Polsko-niemieckie stosunki gospodarcze 1919 - 1932 .... . .... 137 Ka� Dedecius Stosunki kulturalne i wzajemna recepcja kultury w Republice Weimarskiej i Polsce w latach 1919-1933 ..................155 Zbigniew Ku�ak Stosunki polsko-niemieckie w latach 1918 - 1932 w podr�cznikach szkolnych Republiki Federalnej Niemiec................177 Enno Meyer Polsko-niemieckie stosunki 1919 - 1932 w podr�cznikach szkolnych 5 Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Rudolf Jaworski Gotthold Rhode Podsumowanie...... Marian Wojciechowski Podsumowanie ..... Komunikat......... Uczestnicy konferencji .... latach 1919 - 1932 195 205 213 219 222 224 PRZEDMOWA �� ��31 - w �- : w .sit >o / 'vr-* �LJ *>% w � asa I�U i w 3!., Ifo. �?i�ioq w Tematem XVII Konferencji Wsp�lnej Komisji Podr�cznikowej PRL-RFN by�y stosunki polsko-niemieckie w latach 1919-1932, do kt�rych nawi�zuje r�wnie� tre�� nast�puj�cych zalece� podr�cznikowych: �16. Kl�ska pa�stw centralnych a stosunki polsko-niemieckie Militarne za�amanie si� pa�stw centralnych oraz skutki rewolucji listopadowej 1918 r. w Niemczech stworzy�y dopiero warunki do proklamowania niepodleg�ego pa�stwa polskiego. Kl�ska militarna Niemiec i w jej konsekwencji przyj�cie 14 punkt�w Wilsona, zwi�zanych z propozycj� zawieszenia broni, zmusi�a Rzesz� Niemieck� do akceptacji faktu powstania niepodleg�ego pa�stwa polskiego. Jakkolwiek rada delegat�w ludowych - rewolucyjny rz�d tymczasowy � pogodzi�a si� z tym faktem, to jednak stara�a si� w maksymalnym stopniu zachowa� jedno�� Rzeszy i tym samym zredukowa� do minimum straty terytorialne. Dlatego dla formowania si� niepodleg�ego pa�stwa polskiego wielkie znacznie mia�o Powstanie Wielkopolskie. Na cz�ci teren�w, kt�rych domaga�a si� Polska, stwarza�o ono fakty dokonane, zanim jeszcze paryska konferencja pokojowa zaj�a si� problemem granic. Podczas gdy w Wielkopolsce rady robotnicze i �o�nierskie, opanowane przez Polak�w, popiera�y powstanie i oderwanie si� od Rzeszy Niemieckiej, to niemieckie rady robotnicze i �o�nierskie na wschodnich terenach przygranicznych stanowi�y na og� pewne oparcie dla rz�du Rzeszy. Polska delegacja na paryskiej konferencji pokojowej domaga�a si� w zasadzie ustanowienia na zachodzie Polski granicy z 1772 r. oraz przy��czenia ze wzgl�d�w etnicznych ca�ego G�rnego �l�ska i po�udniowej cz�ci Prus Wschodnich, kt�re przed pierwszym rozbiorem nie wchodzi�y w sk�ad pa�stwa polskiego. W wyniku niemieckiego protestu, przy poparciu rz�du brytyjskiego i zastrze�eniach Stan�w Zjednoczonych, paryska konferencja pokojowa postanowi�a w po�udniowych Prusach Wschodnich, na Powi�lu i G�rnym �l�sku przeprowadzi� plebiscyty, maj�ce rozstrzygn�� o przysz�ej przynale�no�ci pa�stwowej tych teren�w. Jednocze�nie postanowiono � w ramach realizacji 13 punktu Wilsonowskiego programu � przez utworzenie Wolnego Miasta Gda�ska zapewni� Polsce nieskr�powany dost�p do Ba�tyku. Gda�sk oraz obszar uj�cia Wis�y zosta�y uznane za Wolne Miasto. Wskutek tych regulacji granicznych przesta�o istnie� po��czenie l�dowe mi�dzy Prusami Wschodnimi a pozosta�ym terytorium pa�stwa niemieckiego; umowa tranzytowa, zawarta w 1920 r. zgodnie z traktatem wersalskim, regulowa�a spraw� po��cze� komunikacyjnych. Traktat wersalski by� w zakresie prawa mi�dzynarodowego podstaw� prawn� istnienia pa�stwa polskiego. Przywr�ci� on w przybli�eniu zachodnie granice Polski z 1772 r. Natomiast '��� niemiecka opinia publiczna uzna�a ubytki terytorialne za niepowetowan� strat� niemieckiego �terytorium narodowego" i obawia�a si� zagro�enia niemieckiej bazy aprowizacyjnej. Walka o przysz�o�� G�rnego �l�ska zaostrzy�a si� dodatkowo jeszcze przez to, i� obok napi�� narodowo�ciowych wielk� rol� odgrywa�y r�wnie� interesy gospodarcze (utrzymanie w r�kach niemieckich g�rno�l�skiego przemys�u g�rniczo-hutniczego). W tych rewolucyjnych miesi�cych tylko ma�e i pozbawione wp�ywu politycznego grupy oraz pojedyncze osoby wykazywa�y w Niemczech zrozumienie dla postawy i ��da� Polak�w. Odrodzonemu pa�stwu polskiemu uda�o si� w kr�tkim czasie stworzy� z ziem by�ych zabor�w jednolity system gospodarczy i administracyjny. Problem mniejszo�ci narodowych oraz daleko id�ce zr�nicowanie spo�eczne i napi�cia socjalne utrudnia�y w istotny spos�b to zadanie. W ci�gu 20 lat osi�gni�to post�py na polu gospodarczym, stworzono jednolite ustawodawstwo i sprawnie funkcjonuj�c� administracj� oraz rozwini�to �ywy ruch kulturalny. 17. Sprawy granic G�rny �l�sk by� przed industrializacj� terenem rolniczym zasiedlonym g��wnie przez Polak�w. Uprzemys�owienie spowodowa�o g��bokie przeobra�enia stosunk�w spo�ecznych, demograficznych i etnicznych, kt�re sprzyja�y zaostrzeniu sprzeczno�ci narodowo�ciowych. Przed 1914 r. wi�kszo�� ludno�ci ch�opskiej m�wi�o po polsku i � podobnie jak w przypadku robotnik�w � niezale�nie od �l�skiej �wiadomo�ci regionalnej wzrasta�o jej nastawienie prapolskie; obszarnicy za� byli Niemcami. Cz�� ludno�ci polskiej posiada�a prusk� �wiadomo�� pa�stwow�, niezale�n� od jej etnicznej przynale�no�ci. Ludno�� niemiecka koncentrowa�a si� przewa�nie w ma�ych i �rednich miastach. Industrializacja sprzyja�a odp�ywowi ludno�ci wiejskiej do miast (Landflucht) G�rnego �l�ska, Kongres�wki i innych cz�ci kraju. W szybko rozwijaj�cych si� miastach zag��bia w�glo-, wego �yli Polacy z G�rnego �l�ska i Galicji oraz Niemcy ze �l�ska i innych teren�w Rzeszy. Narodowy antagonizm mi�dzy Polakami i Niemcami w zag��biu zaostrza�y dodatkowo napi�cia spo�eczne. Ludno�� m�wi�ca j�zykiem polskim stanowi�a g��wn� mas� robotnicz�, podczas gdy stanowiska kierownicze w przemy�le i administracji zajmowali przewa�nie Niemcy. Mimo tych narodowych i spo�ecznych przeciwie�stw, istnia�y mi�dzy Polakami i Niemcami p�aszczyzny zbli�enia. I tak np. robotnicy polscy i niemieccy nale�eli razem do wolnych zwi�zk�w zawodowych, do partii socjaldemokratycznej i do organizacji kulturalnych ruchu robotniczego; to samo dotyczy, i to w jeszcze wi�kszym stopniu, partii Centrum i stowarzysze� katolickich. . -. -� Aczkolwiek kwestia narodowa w niemieckiej socjaldemokracji odgrywa�a tylko podrz�dn� rol� r* przeciwnie ni� w austriackim ruchu robotniczym - to jednak SPD popiera�a wydawanie gazet robotniczych w j�zyku polskim, aby pozyska� robotnik�w polskich dla swoich cel�w. Polityka germanizacji przyspieszy�a r�wnie� na G�rnym �l�sku przebudzenie si� i konsolidacj� polskiego ruchu narodowego. G�rny �l�sk wys�a� tak�e polskich pos��w do Reichstagu, m. in. Wojciecha Korfantego, kt�ry sta� si� symboliczn� postaci� ruchu polskiego na G�rnym �l�sku. Koniec wojny i odbudowanie wolnego, niepodleg�ego pa�stwa polskiego zaostrzy�y napi�cia narodowe na G�rnym �l�sku. Du�a cz�� ludno�ci polskiej d��y�a do po��czenia si� z Rzecz�-pospolit� Polsk�, ludno�� niemiecka za� podkre�la�a sw�j zwi�zek z Rzesz�. Wielu zwolennik�w ruchu robotniczego opowiada�o si� za pozostaniem G�rnego �l�ska w obr�bie pa�stwa niemieckiego. Wraz z przyj�ciem traktatu wersalskiego, ustanowieniem mi�dzyalianckiego systemu okupacyjnego na G�rnym �l�sku i przygotowaniem plebiscytu, napi�cia narodowe zaostrzy�y si� do ostateczno�ci. Podczas trzech powsta� �l�skich (1919, 1920, 1921), kt�re by�y popierane przez pa�stwo polskie i mia�y stworzy� fakty dokonane, nast�pi� pewien rodzaj stanu wojennego, kt�ry wywar� d�ugotrwa�y wp�yw na stosunki mi�dzy obu narodami. 8 Walki narodowe o G�rny �l�sk przyczyni�y si� niepo�lednio do powstania skrajnego nacjonalizmu niemieckiego i do jego mitologizacji. Plebiscyt w marcu 1921 r. odpowiada� mniej wi�cej wymienionym wy�ej okoliczno�ciom: ludno�� wiejska g�osowa�a w wi�kszo�ci za Polsk�, podczas gdy w miastach okr�gu przemys�owego wi�kszo�� opowiada�a si� za Niemcami. Nale�y tu oczywi�cie uwzgl�dni� fakt, �e na wynik plebiscytu wp�yn�� tak�e przewidziany w traktacie i popierany przez rz�d niemiecki udzia� G�rno�l�zak�w zamieszka�ych w Rzeszy (ok. 200 000 na 1185 000 oddanych g�os�w). W g�osowaniu ok. 60 % ludno�ci opowiedzia�o si� na rzecz Niemiec i ok. 40% na rzecz Polski. Podzia� terytorialny, kt�ry potem nast�pi�, a na kt�ry wywar�o r�wnie� wp�yw III powstanie �l�skie, uwzgl�dnia� tak�e dodatkowe czynniki, takie jak: potrzeb� ��czenia terytori�w o granicach dogodnych z punktu widzenia komunikacyjno-technicznego i �yczenia aliant�w, by dokona� podzia�u okr�gu przemys�owego mi�dzy oba pa�stwa. W rezultacie Niemcy pozostali w Polsce, a Polacy w ...
kandr