Wszechnica Polskiej Akademii Nauk Polska Niepodleg�a 1918-1939 Wroc�aw � Warszawa � Krak�w � Gda�sk � ��d� Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1984 Spis tre�ci S�owo wst�pne - Janusz �arnowski . 5 Janusz �arnowski - Dwudziestolecie mi�dzywojenne jako etap rozwoju narodu polskiego . 7 Piotr �ossowski - Druga Rzeczypospolita a jej s�siedzi " 25 Piotr �ossowski - Problemy polityki zagranicznej Drugiej Rzeczypospolitej 45 Janusz �arnowski - Spo�ecze�stwo Drugiej Rzeczypospolitej . 63 Zbigniew Landau - Gospodarcze problemy Drugiej 'Rzeczypospolitej a rozw�j spo�eczny i polityczny 81 Andrzej Ajnenkiel - Konstytucje Drugiej Rzeczypospolitej . 101 Jerzy Tomaszewski - Stosunki narodowo�ciowe w Drugiej Rzeczypospolitej 139 S�owo wst�pne Niniejsza publikacja zawiera teksty wyk�ad�w wyg�oszonych w cyklu Wszechnicy PAN "W niepodleg�ej Polsce 1918-1939" w roku 1981. Jest to pierwsza cz��; wraz z drug� - kt�ra obejmie wyk�ady na ten sam temat w roku akad. 1982/1983 - b�dzie stanowi� ca�o�� o�wietlaj�c� najwa�niejsze zagadnienia Polski mi�dzywojennej. Zamieszczone informacje i opinie daj� bogaty materia� do przemy�le� i rozwa�a� dotycz�cy oceny znaczenia i roli Polski lat 1918- 1939 w dziejach narodu polskiego. Temu w�a�nie tematowi po�wi�cony zosta� tekst otwieraj�cy obecny zbi�r. Jest to jednak zaledwie dotkni�cie tego niezmiernie wa�nego i skomplikowanego tematu. Czytelnik powr�ci� do niego musi po zapoznaniu si� z dalszymi tekstami zbioru, w kt�rych om�wiono r�ne sfery �ycia Polski mi�dzywojennej i r�ne w�tki jej historii. Cz�� pierwsza publikacji zawiera teksty o�wietlaj�ce przede wszystkim podstawy bytu narodowo-pa�stwowego. Pr�cz rozwa�a� bardzo og�lnych, w kt�rych pr�buje si� uchwyci� znaczenie lat 1918-1939 dla narodu na tle jego wielowiekowej historii, znajdujemy prace po�wi�cone po�o�eniu Polski na arenie mi�dzynarodowej oraz stosunkom z s�siadami - a wi�c warunkom zewn�trznym funkcjonowania pa�stwa, prace o spo�ecze�stwie, o gospodarce uj�tej jako g��wny motor przemian spo�ecznych i politycznych, o konstytucjach i ustroju, o narodowo�ciach. Problemy historii politycznej i dziej�w poszczeg�lnych kierunk�w politycznych przewa�a� b�d� w drugiej cz�ci, zatytu�owanej �ycie polityczne w Polsce 1918-1939. Pragniemy zwr�ci� uwag� Czytelnika na charakter niniejszego zbioru prac. Wszechnica PAN zaprosi�a do wyg�oszenia wyk�ad�w najwybitniejszych specjalist�w poruszonych tu zagadnie�, z regu�y autor�w wysoko ocenianych prac monograficznych i syntetycznych. Ka�dy z tych uczonych ma prawo do w�asnych pogl�d�w zar�wno na �ci�lejszy przedmiot swych rozwa�a�, jak i na ca�okszta�t dziej�w Polski mi�dzywojennej. Redaktor, nie podzielaj�c opinii autora, nie usi�owa� nawet dokonywa� jakiego� "ujednolicenia", tote� ka�dy tekst stanowi odr�bne opracowanie i zawarte w nim pogl�dy wyra�one s� tylko w imieniu 5 6 Slowo wst�pne autora. Jednak�e dopiero wszystkie teksty, tzn. zawarte w obu cz�ciach, dadz� obraz wsp�czesnych pogl�d�w historiografii polskiej na Drug� Rzeczpospolit�. Obraz niepe�ny, bo ramy wyk�ad�w Wszechnicy PAN nie mog� obj�� wszystkich wa�nych zagadnie�, ale jednak zawieraj�cy podstawowe informacje i opinie. Dlatego s�dzimy, �e b�dzie po�yteczny dla wszystkich zainteresowanych sprawami Polski mi�dzywojennej. Janusz �arnowski Janusz �arnowski* Dwudziestolecie mi�dzywojenne (1918-1939) jako etap rozwoju narodu polskiego Nar�d. Autor, kt�ry bierze na siebie zadanie przedstawienia znaczenia okresu mi�dzywojennego w �yciu i rozwoju polskiej wsp�lnoty etnicznej, ma prawo do bardziej swobodnych rozwa�a�, id�cych �ladem jego w�asnych preferencji. Poruszone tu zostan� zagadnienia, kt�re autor uwa�a za wa�ne dla tematu, ale ten wyb�r ma oczywi�cie charakter subiektywny i. W tytule niniejszego tekstu widniej� okre�lenia: dwudziestolecie i nar�d. Dwudziestolecie mi�dzywojenne to okres doskonale wydzielony i ograniczony przez fakty historyczne: odbudow� pa�stwa w 1918 r. i katastrof� wrze�niow� 1939 r. Nieco inaczej przedstawia si� poj�cie narodu. Wydaje si� nam, �e poj�cie to dzi� funkcjonuje niezupe�nie tak samo, jak w okresie mi�dzywojennym. W naszych czasach u�ywa si� okre�lenia, kt�re wydaje si� autorowi nieco zabawne: "wy�ywienie narodu". By� mo�e zreszt� jest to zabawne tylko dla kogo�, kto nieco cz�ciej ni� przeci�tni czytelnicy gazet i ksi��ek obcuje z tekstami sprzed kilkudziesi�ciu czy stu kilkudziesi�ciu lat. W obecnych czasach poj�cie "nar�d" u�ywa si� zamiennie z poj�ciem "spo�ecze�stwa". S�owo nar�d pozbawione zosta�o pewnej konotacji ideologicznej, * Prof. dr hab. Janusz �arnowski - Instytut Historii PAN. l Do problematyki niniejszego tekstu wnosz� niema�o nast�puj�ce pozycje: Z perspektywy sze��dziesi�ciu lat. Warszawa 1982; J. �arnowski, Rozw�j narodu polskiego w okresie mi�dzywojennym, [w:] Studia nad rozwojem narodowym Polak�w. Czech�w i Slowak�w, pod red. R. Hecka, Warszawa 1976; Polska Odrodzona. Pa�stwo - spoteczenstwo - kultufa. Pod red. J. Tomickiego, Warszawa 1982, seria "Konfrontacje". 8 Janusz Zarnowski sta�o si� niemal sprawozdawcze. Nar�d to tyle albo prawie to samo, co ludno�� naszego kraju. Ale nie zawsze tak by�o. Niegdy� nar�d by�o to poj�cie zabarwione ideologicznie. We wsp�czesnym znaczeniu powsta�o wraz z Rewolucj� Francusk� i pocz�tkowo pe�ni�o rol� opozycji wobec monarchy i monarchii. Z up�ywem czasu ewolucja stosunk�w spo�ecznych i politycznych doprowadzi�a do pojawienia si� s�owa nar�d w dw�ch innych r�nych znaczeniach, kt�re by�y jeszcze �ywotne w Polsce w okresie mi�dzywojennym. I tak powsta�a opozycja nar�d-pa�stwo, w Polsce szczeg�lnie �ywa wobec braku w�asnego pa�stwa w ci�gu ponad 120 lat, kiedy to nar�d polski przeciwstawia� si� trzem obcym pa�stwowo�ciom. Druga opozycja to wynik narastania w �onie spo�ecze�stwa konflikt�w, kt�re jeszcze w dobie Gromad Ludu Polskiego zaznaczy�y si� znan� formu�� o "drugiej, wam przeciwstawnej ojczy�nie". Wraz z pojawieniem si� socjalizmu marksistowskiego, kt�ry na plan pierwszy wysun�� poj�cie klasy, a kt�rego pierwsza partia na ziemiach polskich nazywa�a si� Mi�dzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat - pojawi�a si� mianowicie opozycja poj��: nar�d-klasa. Bardzo ostra i antagonistycz�a w pierwszym, niejako dzieci�cym okresie dzia�alno�ci socjalistycznego ruchu robotniczego, opozycja ta zacz�a �agodnie� wraz z wchodzeniem mas robotniczych do wsp�lnoty narodowej i stopniowym wysuwaniem si� ich na czo�o tej wsp�lnoty. Zabra�o to kilkadziesi�t lat i w okresie mi�dzywojennym ewolucja ta by�a daleka jeszcze od zako�czenia. W tych latach ka�demu z trzech poj��: nar�d, pa�stwo, klasa - odpowiada� ob�z polityczny, kt�ry koncentrowa� sw� ideologi� wok� niego. I tak "ob�z narodowy", endecja i jej odpryski, pragn�� zmonopolizowa� dla siebie poj�cie narodu; w centrum ideologii pi�sudczyk�w sta�o pa�stwo; ruch robotniczy przemawia� w imieniu klasy, podobnie pragn�� czyni� ruch ludowy, cho� ch�op�w okre�la� cz�sto jako stan lub jeszcze inaczej. �aden z tych nurt�w nie odrzuca� dw�ch pozosta�ych poj��, ale pragn�� je sobie podporz�dkowa�, uzale�ni� je od swego podstawowego has�a, podstawowej formu�y. Z tym jednak, �e poj�cie narodu stawa�o si� coraz bardziej dobrem wsp�lnym wszystkich kierunk�w, pozostaj�c obok tego nadal zawo�aniem nacjonalistycznej prawicy, przy czym uzurpacja przez ni� monopolu na reprezentowanie pierwiastka narodowego wywo�ywa�a protesty w innych obozach. Na r�nic� w pojmowaniu narodu przed wojn� i obecnie Dwudziestolecie mi�dzywojenne jako etap rozwoju narodu polskiego 9 zasadniczy wp�yw mia�a podstawowa odmienno�� struktury etnicznej pa�stwa polskiego, w�wczas z trzeci� cz�ci� ludno�ci niepolskiej i obecnie - prawie jednolitego narodowo, co sk�ania do uto�samiania spo�ecze�stwa z narodem. W dzisiejszej dobie poj�cie narodu uleg�o u nas pewnej absolutyzacji, a nawet sakralizacji, nie od rzeczy b�dzie wi�c wskaza� historyczn� ewolucj� tego poj�cia i jego historycznie zmienne konotacje. �wiadomo��. By zbada� znaczenie dwudziestolecia mi�dzywojennego w rozwoju �wiadomo�ci spo�ecznej w Polsce, przede wszystkim za� w przeobra�eniach �wiadomo�ci narodowej, zaczniemy od por�wnania obrazu tej �wiadomo�ci - tak, jak si� on nam rysuje - w trzech momentach dziejowych: przed 1914 r., przed 1939 r. i w czasach wsp�czesnych. W ten spos�b �atwiej b�dzie oceni� rol� lat 1918-1939. W odniesieniu do czas�w przed rokiem 1914 wiedza nasza jest, szczeg�lnie w danym przedmiocie, niepe�na i u�omna. W ka�dym razie stopie� rozwoju �wiadomo�ci narodowej w przededniu I wojny �wiatowej to kwestia, kt�ra budzi najwi�cej w�tpliwo�ci, poniewa� wi��e si� z ocen� stopnia zaawansowania procesu uobywatelniania mas ch�opskich i w og�le w��czania mas ludowych do wsp�lnoty narodowej. Jakie zatem �rodowiska spo�eczne obj�te by�y przez �wiadomo�� narodow� w tym czasie? Bez w�tpienia obj�a ona og� inteligencji, powa�n� cz�� polskiego drobnomieszcza�stwa, nast�pnie niema�� cz�� klasy robotniczej. W tym wypadku trudno sprecyzowa� �rodowiska robotnicze, w kt�rych szczeg�lnie silnie bi�o t�tno �ycia narodowego. Przyj�� mo�na, �e by�y to �rodowiska w og�le bardziej intelektualnie rozbudzone, bardziej aktywne spo�ecznie i politycznie, a zatem �rodowiska wielkoprzemys�owe, cho� bez w�tpienia w wielu mniejszych o�rodkach panowa�y w�r�d robotnik�w podobne nastawienia. Wska�nikiem symptomatycznym mo�e by� wzgl�dne rozpowszechnienie w �onie klasy robotniczej organizacji, kt�re wypowiada�y si� za has�ami narodowymi, niepodleg�o�ci�, odbudow� pa�stwa polskiego, kt�re w tym czy innym kontek�cie na plan pierwszy lub na wa�ne miejsce wysuwa�y potrzeby narodu z jednej strony, i z drugiej strony organizacji programowo internacjonalistycznych, upatruj�cych we wszelkim programie narodowym zakamuflowany wp�yw ideologii bur�uazyjnej. Pierwsza kategoria zaczyna�a si� w okolicach PPS Opozycji (Perla), a ko�czy�a 10 Janusz �arnowski na katolickich stowarzyszeniach robotniczych, NZR itd. Druga ogranicza�a...
kandr