Świąt
trucizn
dr hab. Jadwiga Biernat
Wydawnictwo ASTRUM Wrocław 1999
Redakcja Stanisława Trela
Redakcja techniczna Elżbieta Bursztynowicz
Projekt okładki Elżbieta Gromuł
© Copyright by Jadwiga Biernat and Lech Tkaczyk, Wydawnictwo ASTRUM, Wrocław 1998
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej pracy nie może być powielana
i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób
(elektroniczny, mechaniczny), włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem
na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy
Wydanie I
Wydawnictwo ASTRUM 50-057 Wrocław, ul. Mennicza 13
e-mail:astrum@astrum.wroc.pl
Zamówienia na książki można składać również w sieci Internet
poprzez Internetową Księgarnię Wysyłkową
http://www.astrum.wroc.pl
ISBN 83-7249-016-3
Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca S.A. w Krakowie Druk z dostarczonych diapozytywów. Zam. 742/99
Spis treści
Wstęp................... • • ¦ ¦ 7
1. Czy to nie jest przypadkiem trucizna?.......... 9
2. Co się dzieje z trucizną w organizmie człowieka?...... 13
3. Kto i kiedy jest najbardziej narażony na różne zatrucia? .... 18
4. Jak należy udzielać pierwszej pomocy w zatruciach ostrych? . . 20
5. Czy są pożyteczne trucizny?............. 22
6. Substancje toksyczne w świecie zwierząt......... 24
Jady i substancje szkodliwe wydzielane przez owady .... 25
Jady wydzielane przez chrząszcze........... 29
Jady wydzielane przez skorpiony i pająki........ 30
Jady wydzielane przez niektóre gatunki zwierząt morskich . . 33
Jady wydzielane przez ryby i ryby trujące........ 35
Jady wydzielane przez plaży............. 38
Jady wydzielane przez węże............. 41
7. Substancje toksyczne w świecie roślin.......... 47
Trucizny roślinne porażające ośrodkowy układ nerwowy ... 50
Trucizny roślinne porażające uktad krążenia....... 57
Trucizny roślinne porażające układ oddechowy...... 60
Trucizny roślinne uszkadzające przewód pokarmowy .... 62
Trucizny roślinne uszkadzające układ krwiotwórczy .... 63
Trucizny roślinne porażające nerwy ruchowe i uktad mięśniowy. 64
Rośliny alergogenne................ 65
8. Substancje toksyczne występujące w używkach roślinnych ... 67
9. Inne używki roślinne wywołujące przyzwyczajenie...... 71
10. Roślinne substancje o działaniu narkotycznym i halucynogennym. 77
11. Trucizny owiane legendą grozy — cyjanek, arszenik, sublimat. . 83
12. Leki a trucizny.................. 88
Leki o działaniu depresyjnym na centralny układ nerwowy . . 91
Leki działające pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy . . 94
Leki przeciwbólowe i przeciwzapalne.......... 95
Antybiotyki i sulfonamidy............. 98
Leki stosowane w schorzeniach układu krążenia...... 100
Leki stosowane w schorzeniach przewodu pokarmowego ... 103
Leki przeciwnowotworowe............. 105
13. Substancje szkodliwe i toksyczne w żywności........ 107
Naturalne toksyny i substancje szkodliwe występujące w produktach spożywczych pochodzenia zwierzęcego....... 108
Naturalne substancje toksyczne i szkodliwe występujące w produktach spożywczych pochodzenia roślinnego........ 114
Naturalne substancje toksyczne roślin wyższych wykorzystywanych w żywieniu człowieka............. 121
14. Chemiczne substancje przypadkowo zanieczyszczające żywność
lub celowo do niej dodawane............. 126
Przypadkowe chemiczne zanieczyszczenia żywności..... 128
Niebezpieczne związki azotu - azotany, azotyny i nitrozoaminy. 132
15. Chemikalia celowo dodawane do żywności........ 142
Substancje konserwujące.........¦..... 144
Substancje barwiące............... 145
Sztuczne środki słodzące.............. 147
Substancje wzmacniające smak i zapach......... 148
Substancje dodatkowe usprawniające procesy technologiczne . 149
16. Toksyczne zanieczyszczenia środowiska......... 160
Toksyny chemiczne w powietrzu........... 162
Toksyny chemiczne w wodach naturalnych........ 169
Toksyny chemiczne w glebie............. 175
Bibliografia.................... 181
Człowiek w swoim środowisku zawsze otoczony był zarówno pożytecznymi, jak i trującymi roślinami, a także jadowitymi zwierzętami Początkowo świat trucizn wokół człowieka był ograniczony do naturalnych substancji trujących i szkodliwych występujących w roślinach i jadach zwierzęcych. Zdobywając żywność, ludzie pierwotni byli zmuszeni nauczyć się ostrożności, ponieważ musieli rozróżnić to, co zagrażało ich życiu, od tego, co mogło stanowić pokarm. Nauczyli się także wykorzystywać trucizny do zdobywania pożywienia. Naturalne toksyny roślinne i zwierzęce stosowali do zatruwania strzał, za pomocą których polowali i zdobywali pokarm. Prawdopodobnie wraz z początkiem życia na Ziemi zaczęła się także historia wykorzystywania trucizn do celów zbrodniczych i samobójczych. Przecież przez wiele wieków w dziejach ludzkości ważne miejsce zajmowali szamani i czarnoksiężnicy, którzy poznali także tajniki działania trucizn.
W miarę udoskonalania życia pierwotnego człowieka zaczęły pojawiać się nowe zagrożenia toksykologiczne. Wynalezienie ognia i rozpalenie pierwszego ogniska rozpoczęło erę zanieczyszczania naturalnego środowiska życia człowieka - powietrza, wody, gleby. Rozwój cywilizacji, przemysłu, transportu, rolnictwa ustawicznie to zanieczyszczenie pogłębia. Wszystkie toksyny zagrażające środowisku zewnętrznemu mogą przedostać się do roślinnych i zwierzęcych produktów żywnościowych. Żywność i pasze dla zwierząt z nich wyprodukowane zawierać mogą całą gamę
Wstęp
8
toksyn zagrażających zdrowiu i życiu człowieka. Przypadkowe zanieczyszczenia to tylko część obcych substancji chemicznych wykrywanych w produktach spożywczych. Nowoczesne technologie produkcji żywności wymagają dodatku wielu substancji, które mają spełniać różne funkcje. Są to między innymi barwniki, konserwanty, przeciwut-leniacze, emulgatory, stabilizatory, związki poprawiające smak i zapach. W historii ich stosowania można znaleźć przykłady na to, że również one, mimo iż są celowo dodawane do produktów spożywczych, mogą być poważnym zagrożeniem dla zdrowia i życia.
Wraz z rozwojem cywilizacji intensywnie rozwinęły się nauki medyczne. Wynaleziono wiele leków, które zapobiegały chorobom wcześniej dziesiątkującym ludzkość. Ratowały one życie tysiącom ludzi skazanym na śmierć. Wynalazcy tych leków zdawali sobie jednak od początku sprawę z ich szkodliwego i toksycznego działania. Tak bowiem jest, że te substancje, które są skutecznymi lekami, najczęściej są też silnymi truciznami. Wiedza o takim ich wpływie na organizm powinna cechować zarówno tych, którzy leki ordynują, jak i tych, którzy je przyjmują.
Przegląd substancji trujących — zarówno naturalnych, jak i syntetycznych - przedstawiony został w niniejszej książce w celu przybliżenia Czytelnikowi chociaż części zagrożeń zdrowia i życia, których istnienia na co dzień nie zawsze sobie uświadamiamy. Być może lepsze ich poznanie ułatwi zrozumienie faktu, że nigdy dość ostrożności — i to zarówno na łonie natury, jak i w zadymionym, zakurzonym mieście. Niejednemu z Was po przeczytaniu kolejnych rozdziałów nasunie się pytanie: „Co mam robić, by w tym zatrutym świecie jakoś egzystować?". W niektórych rozdziałach próbuję dać odpowiedź i na to pytanie.
Autorka
Czy to nie jest przypadkiem trucizna?
Rozdział 1
Takie pytanie zadajemy sobie najczęściej wtedy, gdy sięgamy po nie znaną nam bliżej substancję w proszku lub w płynie, bez oznakowania i charakterystyki chemicznej. Zwykle w takim wypadku powinniśmy się szybko i bezpiecznie jej pozbyć, tak aby nie zagroziła ona ani nam, ani nikomu innemu. Każda substancja chemiczna, nieorganiczna lub organiczna, pochodzenia syntetycznego lub naturalnego, a także każdy lek, który zawsze jest jakimś związkiem chemicznym, w pewnych warunkach może być zagrożeniem dla życia. Od czego to zależy?
Granica między substancją trującą a bezpieczną jest niekiedy trudna do uchwycenia. Najlepszym tego przykładem są właśnie leki, chociażby witaminy, a nawet dobrze nam znana sól kuchenna, którą codziennie dodajemy do pokarmów. W tych przypadkach granica ta zależy od dawki; zarówno leki, jak i zwykła sól kuchenna przyjęte w dużo większych dawkach niż te, które uznano za bezpieczne dla człowieka, stają się związkami dla niego toksycznymi. To, czy dany związek chemiczny jest dla człowieka trujący czy nie, zależeć może także od tego, w jaki sposób dostanie się on do organizmu. Wiele naturalnych trucizn roślinnych i zwierzęcych rozkłada się w przewodzie pokarmowym i nie są one wtedy szkodliwe, gdy jednak dostaną się bezpośrednio do krwi, potrafią zabić człowieka lub zwierzę. Innym ważnym czynnikiem decydującym o tym, czy dany związek jest toksyczny czy nie, jest wrażliwość indywidualna człowieka i jego stan zdrowia. Znacznie silniej wszystkie substancje
10
chemiczne działają na organizm, jeśli człowiek jest osłabiony chorobą lub cierpi na określoną alergię. Przykładem może być jad pszczół. Dla ludzi na niego uczulonych kilka ukąszeń tych pożytecznych owadów może już być śmiertelnych. Człowiek zdrowy, prawidłowo odżywiony, znacznie lepiej znosi działanie wszystkich substancji obcych, egzogennych, ponieważ sprawne są u niego wewnątrzustrojowe mechanizmy detoksykacyjne, czyli odtruwające. Inaczej oddziałują substancje trujące i szkodliwe na człowieka dorosłego, a inaczej na małe dziecko.
W następnych rozdziałach, omawiających naturalne trucizny zwierzęce i roślinne, niejednokrotnie spotkamy przykłady wskazujące, że zatrucia naturalnymi toksynami są częstsze i mają cięższy przebieg u małych dzieci. Doskonale jest to widoczne w eksperymentach biologicznych, w których podawano truciznę w określonych, dopasowanych do masy ciała dawkach zwierzętom dorosłym i młodym. Oczywiście na młode organizmy oddziałuje ona przeważnie znacznie silniej. W badaniach na zwierzętach wykryto jeszcze jeden czynnik definiujący trucizny — wrażliwość osobniczą. Otóż nawet wtedy, gdy dawki są odpowiednio dopasowane do masy ciała, można zauważyć, że na niektóre trucizny różne gatunki zwierząt reagują inaczej. Przykładem może być wyciąg lub części rośliny pokrzyku wilczej jagody (Atropa belladonna). Są one śmiertelną trucizną dla człowieka, konia, krowy, kozy, królik i świnka morska natomiast całkiem dobrze ją tolerują. Żyje nawet taki gatunek chrząszcza, dla którego liście pokrzyku są pożywieniem. Kozy są odporne na trucizny zawarte w szczwole plamistym (Conium maculatum), podczas gdy dla człowieka są one śmiertelnym zagrożeniem.
Wrażliwość osobnicza jest przypuszczalną przyczyną ustalania się u niektórych ssaków, w tym także człowieka, wyższej tolerancji na dawki toksyczne. Tak jest w przypadku arsenu - u niektórych osób, prawdopodobnie na skutek przyjmowania przewlekle wzrastających ilości trucizny, po-
jawią się arsenofagia i tolerują oni ilości do 0,7 g arszeniku, podczas gdy jego dawka śmiertelna dla człowieka wynosi od 0,1 do 0,2 g. Mechanizmy takiej adaptacji ustroju nie zostały do końca wyjaśnione.
No cóż, wszystkie te przykłady mogą nasuwać wątpliwości, czy jest w ogóle jakaś ścisła definicja trucizny. Okazuje się faktycznie, że zdefiniowanie czy dany związek chemiczny to trucizna czy nie, jest ogromnie trudne. Są nawet tacy naukowcy, którzy uważają, że zamiast definicji wystarczy wykaz substancji trujących i szkodliwych, atakże znajomość właściwości chemicznych i toksykologicznych umieszczonych w tym wykazie związków. Niemniej jednak istnieje definicja trucizny, według której trucizną jest taka substancja, która po wniknięciu do organizmu w niewielkiej ilości (dawce) może spowodować, na skutek swych właściwości toksykologicznych, zaburzenia w funkcjonowaniu ustroju lub śmierć. Uściślono użyte w definicji określenie „w niewielkiej ilości" i niektórzy autorzy podają, że tą graniczną wartością jest 100 mg. Tak naprawdę jednak należy pamiętać, że o tym, czy dana substancja jest trucizną czy nie, decyduje wiele czynników.
Miarą toksyczności substancji trującej jest dawka śmiertelna (dosis letalis) LD50, którą ustala się na zwierzętach doświadczalnych. Zwykle podaje się przy LD50 jakąś cyfrę, która oznacza, że ta właśnie ilość substancji spowodowała śmierć 50% badanych zwierząt doświadczalnych. Takie doświadczalne ustalanie dawki śmiertelnej jest niezmiernie ważnym elementem badań i musi być prowadzone w ściśle ustalonych, powtarzalnych warunkach. Zwierzęta, w ilości od kilku do kilkudziesięciu sztuk, muszą być dokładnie dobrane pod względem gatunku, rasy i wieku. Muszą być także ustalone jednakowe warunki hodowli doświadczalnej, sposób zranienia i sposób ekspozycji na truciznę. Zwykle truciznę podaje się taką samą drogą narażenia, jaka przypuszczalnie może wystąpić w przypadku narażenia na nią
11
12
człowieka. Jest to istotne szczególnie wtedy, gdy wyniki badań mają posłużyć do wycofania lub zaprzestania produkcji danego środka toksycznego. W takich sytuacjach zwykle i tak jest stawiana argumentacja, z wielu względów słuszna, że wyników badań na zwierzętach nie można w 100% odnosić do człowieka.
Oprócz pojęcia trucizny istnieje jeszcze pojęcie substancji szkodliwej. Przyjęto definicję, że są to takie substancje, które wywołują zatrucia w dawkach większych, niż zostały ustalone dla trucizn.
Po ustaleniu dawki LD50 dla nowego związku chemicznego, który może być na przykład odczynnikiem w laboratorium lub wchodzić w skład powszechnie stosowanego środka ochrony roślin, klasyfikuje się go do odpowiedniej klasy toksyczności Na podstawie wielu badań wyodrębniono sześć klas toksyczności w zależności od wartości LD50 przy podawaniu trucizny zwierzętom kilkoma drogami: przez przewód pokarmowy, przez skórę oraz przez układ oddechowy, i ustalono na tej podstawie dawki przypuszczalnie śmiertelne dla człowieka.
Biorąc do ręki jakikolwiek preparat chemiczny, na przykład do tępienia mrówek czy mszyc, powinniśmy szukać na jego opakowaniu oznakowania, do jakiej klasy toksyczności został zaliczony. Jest to wskazówka dla użytkownika, w jakim stopniu środek ten może zagrażać jego zdrowiu i życiu i jakie środki zabezpieczające powinny być zastosowane.
Tabela 1. Stopnie toksyczności trucizn
Klasa toksyczności Określenie toksyczności Przypuszczalna dawka
śmiertelna dla człowieka
(70 kg)
I Nadzwyczaj toksyczna 0,6 g
II Silnie toksyczna 4g
III Średnio toksyczna 30 g
IV Słabo toksyczna 250 g
V Praktycznie nietoksyczna 1 dm3
VI Stosunkowo nieszkodliwa 1 dm3
Po ustaleniu dawki LD50 dla nowego związku chemicznego, który może być na przykład odczynnikiem w laboratorium lub wchodzić w skład powszechnie stosowanego środka ochrony roślin, klasyfikuje się go do odpowiedniej klasy toksyczności. Na podstawie wielu badań wyodrębniono sześć klas toksyczności w zależności od wartości LD50 przy podawaniu trucizny zwierzętom kilkoma drogami: przez przewód pokarmowy, przez skórę oraz przez układ oddechowy, i ustalono na tej podstawie dawki przypuszczalnie śmiertelne dla człowieka.
in Średnio toksyczna 30 g
Co się dzieje z trucizną w organizmie człowieka?
Rozdział 2
Kontakt człowieka z syntetycznymi substancjami trującymi zanieczyszczającymi środowisko, nazywanymi także kseno-biotykami, lub z toksynami pochodzenia naturalnego może mieć różny skutek. Zależy to od stopnia ich toksyczności, a także od wielu jeszcze innych czynników. Są takie zatrucia, które kończą się śmiercią, ale jest wiele zatruć odwracalnych i można się z nich wyleczyć. Jeśli po wniknięciu do organizmu trucizna lub substancja szkodliwa nie zniszczyła tkanki narządów wewnętrznych i szybko została wydalona przez nerki lub przewód pokarmowy, to takie zatrucie jest wyleczalne bez skutków ubocznych. Zdarza się jednak, że mimo wydalenia toksyny z ustroju wcześniej uległy uszkodzeniu niektóre funkcje tkanek wskutek zniszczenia w nich ważnych enzymów lub innych ważnych dla życia substancji. Wtedy powrót do zdrowia będzie zależny od czasu, w którym te enzymy lub inne ważne dla życia substancje ponownie zostaną zsyntetyzowane, i odzyskanie zdrowia będzie trochę trwało, a chory musi się uzbroić w cierpliwość.
W momencie narażenia człowieka na działanie substancji toksycznej następuje jej natychmiastowe wchłonięcie do organizmu jedną z trzech dróg: przez skórę, przez układ oddechowy lub z przewodu pokarmowego. Skóra jest naturalną barierą człowieka chroniącą organizm przed kontaktem ze środowiskiem zewnętrznym i dzięki temu omija nas wiele schorzeń. Niekiedy jednak ochrona skóry jest niewystarczająca i różne toksyny dostają się do organizmu w momencie ich kontaktu ze skórą, chociaż dawniej uważa-
14
no, że nie jest to możliwe. Toksyny w chwili wchłaniania się przez skórę muszą pokonać jej trzy warstwy: naskórek, skórę właściwą i warstwę podskórną. Przez naskórek toksyny przechodzą stosunkowo łatwo, przez kanaliki potowe lub torebki włosowe. Łatwiej przez warstwę rogową naskórka przedostają się takie związki, które rozpuszczają się w tłuszczach. Jeśli trucizna jest w roztworze, to będzie lepiej wchłaniana, gdy odczyn kwasowości tego roztworu będzie zbliżony do pH skóry. Trucizna w postaci gazu jest przez skórę znacznie lepiej wchłaniana niż w postaci cieczy. Ciała stałe mają najgorszą przyswajalność tą drogą, ale mogą się one rozpuszczać w wydzielinach skóry — pocie lub łoju — i w tej postaci będą wchłonięte. Najważniejszym czynnikiem decydującym o ilości substancji wchłoniętej przez skórę jest czas wchłaniania. Im dłuższy jest czas narażenia na działanie trucizny, tym więcej się jej wchłonie. I odwrotnie - im szybciej zmyjemy truciznę ze skóry lub ją oczyścimy, tym narażenie na działanie toksyn będzie słabsze.
Wnikanie trucizn przez układ oddechowy jest procesem złożonym i zależnym od wielu czynników. Mogą one siać spustoszenie w różnych tkankach układu oddechowego lub wnikać z niego do krwi i zatruwać stopniowo cały organizm. Najszybciej do tkanki płucnej przenikają trucizny w postaci gazów. Jeśli są to gazy rozpuszczalne w wodzie, to częściowo są one usuwane po rozpuszczeniu w wydzielinie nosowo-gar-dłowej, ale w pewnej części dostają się przez układ oddechowy także do krwi. Większe jest narażenie pęcherzyków płucnych w przypadku, gdy trucizna jest gazem trudno rozpuszczalnym w wodzie. Wtedy zniszczenie tkanki płucnej jest zależne od stężenia trucizny we wdychanym powietrzu oraz od ilości powietrza wydychanego. Szybkie przewietrzenie pomieszczenia wypełnionego trującym gazem, na przykład tlenkiem węgla, jest często najskuteczniejszym ratunkiem dla poszkodowanego. Trucizny mogą mieć postać aerozolu typu ciecz/gaz i w tej postaci także łatwo przechodzą przez noso-
-gardziel, oskrzela i dostają się do pęcherzyków płucnych. Przez pęcherzyki płucne trucizny tym łatwiej dostają się do krwi, im lepiej są one rozpuszczalne w tłuszczach. Przez układ oddechowy wchłaniają się także trucizny, które mają postać pylistą, a wnikają tym głębiej, im mniejsze są roztwory ich cząstek. Z dymem powstającym podczas procesu spalania mogą się wchłaniać zadsorbowane na jego powierzchni cząstki substancji toksycznych lub szkodliwych i po przejściu przez tkankę płucną wnikają one do krwi.
Przewód pokarmowy jest miejscem wchłaniania trucizn w postaci stałej lub w postaci ciekłej. Trucizna może dostać się do przewodu pokarmowego z pożywieniem stałym lub ciekłym bądź też niezależnie do niego. Miejsce wchłaniania trucizn w różnych odcinkach przewodu pokarmowego zależy od ich właściwości chemicznych, a przede wszystkim od tego, w czym się rozpuszczają. Mogą się one wchłaniać już w jamie ustnej, ale jest to na ogół minimalna absorpcja z tego względu, że czas ich przebywania w tym odcinku przewodu pokarmowego jest dość krótki W żołądku ilość wchłoniętej trucizny zależy między innymi od tego, czy dostała się tam ona z pożywieniem, czy na pusty żołądek. Składniki pożywienia wypełniające żołądek na ogół opóźniają wchłanianie trucizn z tego odcinka przewodu pokarmowego. Najwięcej trucizn jest wchłanianych — podobnie jak składniki pożywienia — w jelicie cienkim dzięki mechanizmom dyfuzji biernej, ale możliwe są i inne mechanizmy absorpcji. Do układu krwionośnego trucizny wchłonięte z przewodu pokarmowego dostają się przez układ limfatyczny albo bezpośrednio do wątroby przez żyłę wrotną.
Wniknięcie cząstek trucizny do krwi jest etapem poprzedzającym moment dotarcia jej do komórek organizmu. Krew, a ściślej poszczególne jej składniki, jest więc czynnikiem transportującym substancje obce w te miejsca organizmu, w których będą one metabolizowane. Niektóre trucizny mogą we krwi łączyć się trwale lub tylko na pewien
15
16
czas i przez to ulegać detoksykacji. Z krwi toksyny wyłapywane są przez swoiste receptory komórkowe. Niektóre receptory są nośnikami substancji obcych przez błony komórkowe i ułatwiają im wnikanie do wnętrza komórki. Receptory odpowiedzialne za transport toksyn lub innych substancji obcych, na przykład leków, mogą być rozmieszczone w całym organizmie lub tylko w niektórych tkankach. Następny etap przemian trucizn w organizmie człowieka to etap przemian metabolicznych, czyli biotransformacji. W ich wyniku toksyny ulegają dezaktywacji, a następnie wydalaniu. W przemianach metabolicznych niekiedy zachodzi także aktywacja toksyn i w jej wyniku nasila się ich toksyczność. Obydwa te procesy wymagają obecności wielu specyficznych enzymów. Biotransformacja jest procesem dwuetapowym lub inaczej dwufazowym. W pierwszej fazie przemiany toksyn niezbędna jest obecność wielu enzymów, między innymi monooksygenaz o funkcji mieszanej oraz cytochromu P450, które występują w mitochondriach wątroby. Stąd też wątroba jest głównym miejscem przemian metabolicznych wszystkich substancji obcych. Dzięki aktywności enzymów i cytochromu do cząsteczek trucizn wprowadzony zostaje tlen i mogą zachodzić procesy utleniania związków toksycznych, a także wiele innych przemian. W drugiej fazie metabolizmu utlenione cząsteczki substancji obcych zostają związane z różnymi substancjami obecnymi w organizmie, które są na ogół dobrze rozpuszczalne w wodzie, co ułatwia ich wydalanie z organizmu z moczem lub z kałem. Etap ten nosi nazwę sprzęgania i dzięki procesom w nim zachodzącym większość trucizn ulega dezaktywacji. Oczywiście, procesy biotransformacji to bardzo złożone przemiany chemiczne, które wymagają określonych warunków do ich prawidłowego przebiegu. Ważnymi czynnikami decydującymi o tym, czy metabolizm trucizn będzie przebiegał prawidłowo czy nie, jest stan zdrowia człowieka, który uległ zatruciu, i to, czy jest on dobrze od-
żywiony. Również różne składniki pożywienia, przyjmowane leki lub inne substancje obce mogą zmieniać w rozmaity sposób procesy biotransformacji, mogą je przyspieszać, opóźniać lub całkowicie hamować.
Niektóre substancje toksyczne lub ich metabolity nie zostają wydalone z organizmu bezpośrednio po biotransformacji, lecz są w nim magazynowane. W ich przypadku ilość gromadząca się w organizmie zależy od ilości wchłoniętej trucizny i szybkości jej metabolizmu. Tak się dzieje z alkoholem, którego metabolizm nie nadążana podażą, ponieważ w ciągu godziny metabolizowanych jest tylko od 7 do 8 g. Dlatego proces trzeźwienia po wypiciu dużych ilości alkoholu jest dość długi.
Magazynowaniu (kumulacji) ulega wiele toksyn zanieczyszczających środowisko, między innymi związki chlorowcopochodne stosowane w walce z insektami. Obserwowano, że DDT (i jego pochodne) kumulowany był w tkance tłuszczowej zwierząt i człowieka jeszcze przez wiele lat od chwili wycofania go z użycia. Niektóre trucizny gromadzone są w organizmie w postaci nie zmetabolizowanej i mogą po uwolnieniu się z tkanki, w której zostały nagromadzone, wywołać zatrucia ostre i przewlekłe, co stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia.
17
Rozdział 3
Kto i kiedy jest najbardziej narażony na różne zatrucia?
W zależności od ilości trucizny w organizmie zatrucie przebiega w różny sposób. Duże dawki trucizny, zbliżone lub równe dawce śmiertelnej, wywołują zatrucia ostre. Charakterystyczne jest dla nich szybkie, a nawet gwałtowne nasilanie się objawów zatrucia. Zatrucia takie kończą się w wielu przypadkach zgonem lub poważnym uszkodzeniem organizmu. Zatrucia podostre mogą wystąpić po kilkakrotnym przyjęciu trucizny w dawkach mniejszych niż śmiertelne. Przebieg takich zatruć jest szybki, a objawy nasilone, ale nie tak ciężkie jak w zatruciach ostrych. Najlżejsza pod względem objawów i rokowania grupa zatruć to zatrucia przewlekłe lub inaczej chroniczne. Pojawiają się one w wyniku długotrwałego narażenia na substancję toksyczną, ale w małych dawkach. Objawy takiego zatrucia mogą być odległe w czasie od momentu przyjęcia trucizny i mogą nasilać się stopniowo, w miarę nagromadzania się jej w organizmie.
Zastanówmy sję, jakie są główne źródła zatruć wśród ludzi. Na nasze nieszczęście jest ich wiele i często nie są one dobrze poznane. Do najważniejszych przyczyn zatruć należą:
• zatrucia zawodowe — skażone środowisko pracy;
• zatrucia środowiskowe — skażona woda, powietrze, gleba;
• zatrucia pokarmowe — skażona żywność;
• zatrucia lekami — lekomania, toksykomania, zatrucia przypadkowe;
• zatrucia toksynami naturalnymi — przypadkowe i zamierzone;
• zatrucia samobójcze i zabójcze.
W każdej z wymienionych grup mogą się zdarzyć zatrucia
0 przebiegu ostrym, podostrym i przewlekłym. Szczególną grupą zatruć są samobójcze i zabójcze. Są to bowiem zatrucia zamierzone i mają najczęściej przebieg ostry. Podobny przebieg mają także zatrucia wśród narko-i toksykomanów, ale w tej grupie są to najczęściej zatrucia przypadkowe. Zatrucia z powodu skażeń środowiska, skażeń żywności
1 zatrucia zawodowe najczęściej są przypadkowe i mogą mieć zarówno przebieg ostry, podostry, jak i przewlekły. W leczeniu zatruć szczególną uwagę poświęca się zatruciom wśród małych dzieci. Najczęściej zdarzają się tu zatrucia przypadkowe i bardzo często są one śmiertelne. Wiele takich zatruć wynika z nieuświadamiania sobie przez dziecko grożącego mu niebezpieczeństwa i z braku odpowiedniej opieki dorosłych. Przyczyną zatruć wśród dzieci jest zarówno kontakt z truciznami naturalnymi, jak i chemicznymi. Najczęstszą przyczyną zatruć jest kontakt z różnego rodzaju chemikaliami i lekami gromadzonymi lub źle przechowywanymi w domu, a także znalezionymi przypadkowo, np. na śmietniku, w lesie czy w ogrodzie. Drugim ważnym czynnikiem nasilającym ilość zatruć dzieci jest ich ciekawość świata i chęć poznawania go przez spróbowanie i dotykanie każdej znalezionej butelki, ale także każdego ładnego kwiatka czy ciekawego owocu bądź zwierzątka. Niedostateczną opiekę dorosłych, wynikającą z braku wyobraźni lub nieznajomości podstawowych zagrożeń dla dziecka, należy chyba uznać za nadrzędną przyczynę wszystkich zatruć obserwowanych wśród małych dzieci.
19
Rozdział 4
Jak należy udzielać pierwszej pomocy w zatruciach ostrych?
W zatruciach przebiegających w sposób gwa...
a_nett