marks06 rekopisy.pdf

Karol Marks

Rękopisy ekonomiczno-

filozoficzne z 1844 r.

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2005

Karol Marks – Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. (1844 rok)

“Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 roku” zostały napisane przez Marksa w kwietniu-sierpniu 1844 roku.

Praca ta doszła do nas w postaci 3 rękopisów, z których każdy ma swą odrębną paginację (rzymskie cyfry). Z

rękopisu drugiego zachowały się tylko cztery ostatnie strony (str. XL-XLIII). W rękopisie pierwszym każda ze

składających się nań 27 stron podzielona została pionowymi liniami na 3 kolumny, i każda kolumna zaopatrzona

została na każdej stronie – jeszcze przed jej wypełnieniem – tytułem: “Płaca robocza”, “Zysk z kapitału”, “Renta

gruntowa”. Od strony XXII do końca rękopisu pierwszego Marks pisał przez wszystkie trzy kolumny, nie licząc

się z uprzednio wpisanymi tytułami. Tekst tych sześciu stron (str. XXII-XXVII) nosi w obecnym wydaniu

redakcyjny tytuł “Praca wyobcowana”. Rękopis trzeci składa się z dużych 43 stron, podzielonych na dwie kolumny

i ponumerowanych przez samego Marksa. Pod koniec trzeciego rękopisu (na str. XXXIX-XL) znajduje się

“Przedmowa”.

Tytuł pracy Marksa oraz ujęte w nawiasy kwadratowe tytuły poszczególnych części rękopisu pochodzi od redakcji .

Układ poszczególnych części odpowiada układowi Marksa, z wyjątkiem “Przedmowy”, przeniesionej na początek,

i rozdziału: “Krytyka heglowskiej dialektyki i filozofii w ogóle”, przeniesionego na koniec, zgodnie ze wskazówką

Marksa w jego “Przedmowie”.

Wszystko, co pochodzi od redakcji lub było w oryginale słabo czytelne, ujęto w nawiasy kwadratowe [ ].

Nawiasami < > oznaczono te ustępy tekstu, które są przekreślone w rękopisie pionową kreską. Krzyżykami

opatrzono fragmenty, które Marks podaje w języku francuskim.

Po raz pierwszy “Rękopisy” zostały opublikowane przez Instytut Marksa-Engelsa-Lenina (Moskwa) w języku

rosyjskim w 1927 roku (częściowo) i w języku oryginału w r. 1932 (w całości).

Źródłem dla niniejszego wydania są “Dzieła” Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, tom I, wyd. Książka i Wiedza,

Warszawa 1960 r.

Tłumaczenie: Konstanty Jażdżewski oraz (rozdział ostatni) Tadeusz Zabłudowski .

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks – Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. (1844 rok)

Przedmowa 1

W “Deutsch-Französische Jahrbücher” zapowiedziałem krytykę nauki o prawie i państwie w postaci

krytyki heglowskiej filozofii prawa 2 . Przy opracowywaniu materiałów do druku okazało się, że zmieszanie

krytyki wymierzonej jedynie przeciwko spekulacji myślowej z krytyką samych przedmiotów, przy tym

różnorodnych, jest zupełnie niestosowne, hamuje wywód i utrudnia zrozumienie. Ponadto, ze względu na

bogactwo i różnorodność spraw, które należałoby omówić, materiał dałby się wtłoczyć do jednej pracy

jedynie w sposób aforystyczny, a znowu taki aforystyczny wykład sprawiałby wrażenie dowolnego

systematyzowania. Opublikuję zatem kolejno w kilku samodzielnych broszurach krytykę prawa,

moralności, polityki itd., a w końcu postaram się przedstawić w osobnej pracy powiązanie całości, stosunek

poszczególnych części do siebie i wreszcie dać krytykę spekulatywnego opracowania owego materiału. Z

tego powodu w niniejszej pracy zajmuję się związkiem ekonomii politycznej z państwem, prawem,

moralnością, życiem obywatelskim itd. tylko o tyle, o ile ekonomia polityczna sama ex professo porusza te

tematy.

Czytelnika obeznanego z ekonomią polityczną nie potrzebuję chyba zapewniać, że wyniki swoich

badań uzyskałem dzięki analizie całkowicie empirycznej, opartej na sumiennym, krytycznym studiowaniu

ekonomii politycznej.

<Natomiast ignorancki recenzent, który usiłuje skryć swoje zupełne nieuctwo i ubóstwo myślowe

obrzucając pozytywnego krytyka frazesami takimi, jak “utopijny frazes” albo też “całkowicie czysta,

całkowicie zdecydowana, całkowicie krytyczna krytyka”, “nie tylko prawne, lecz i społeczne, całkowicie

społeczne społeczeństwo”, “zwarta masowa masa”, “przewodzący przywódcy masowej masy” 3 – recenzent

ten musi wpierw jeszcze dać jakiś dowód tego, że ma coś do powiedzenia nie tylko w swych teologicznych

sprawach rodzinnych, ale i w sprawach świeckich >.

Jest rzeczą oczywistą, że korzystałem nie tylko z socjalistów francuskich i angielskich, ale i z

niemieckich prac socjalistycznych. Jednakże do zawierających głębszą treść i oryginalnych prac

niemieckich z zakresu tej wiedzy zaliczyć można – prócz pism Weitlinga – jedynie artykuły Hessa w

“Einundzwanzig Bogen” 4 i “Zarys krytyki ekonomii politycznej” Engelsa z “Deutsch-Französische

Jahrbücher” , w których i ja nakreśliłem bardzo ogólnikowo pierwsze elementy niniejszej pracy.

<Poza wspomnianymi autorami, którzy zajmowali się krytycznie ekonomią polityczną, krytyka

pozytywna w ogóle, a więc i niemiecka krytyka pozytywna ekonomii politycznej zawdzięcza swe

rzeczywiste uzasadnienie odkryciom Feuerbacha , przeciw którego “Filozofii przyszłości” 5 i

wydrukowanym w “Anekdota” “Tezom o reformie filozofii” 6 małostkowa zawiść jednych, a szczery gniew

drugich uknuły, rzec można, formalną zmowę milczenia , choć po cichu się je wykorzystuje>.

Dopiero od Feuerbacha datuje się pozytywna humanistyczna i naturalistyczna krytyka. Im mniej

hałaśliwy, tym pewniejszy, głębszy, szerszy i trwalszy jest wpływ prac Feuerbacha , jedynych prac od czasu

“Fenomenologii” i “Logiki” Hegla, które zawierają prawdziwą rewolucję teoretyczną.

1 Przedmowa ta nie stanowi skończonej całości, ani też nie można uważać, że jest to wersja ostateczna, przeznaczona do druku.

Jest to pełen przekreśleń i szkicowych ujęć pierwszy rzut przedmowy do pracy, którą Marks chciał napisać, a której części

doszły do nas jako tzw. “Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r.” . Plany swe, nakreślone w “Przedmowie", Marks

zrealizował w pełni – po gruntownych studiach – w serii swych późniejszych, szczegółowych prac z zakresu filozofii i

ekonomii. – Red.

2 Mowa o artykule pt. “Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstęp”, który ukazał się w czasopiśmie “Deutsch-

Französische Jahrbücher”, Paryż 1844. – Red.

3 Wyrażenia z artykułów Brunona Bauera zamieszczonych w miesięczniku “Allgemeine Literatur-Zeitung” w numerach z

grudnia 1843 r. oraz z marca i z lipca 1844 r. – Red.

4 Moses Hess , “Sozialismus und Communismus” (“Socjalizm i komunizm”), “Die eine und die ganze Freiheit” (“Wolność

jednostki i ogółu”), “Philosophie der Tat” (“Filozofia czynu”) w zbiorze “Einundzwanzig Bogen aus der Schweiz”, Zurych i

Winterthur 1843. – Red.

5 Ludwig Feuerbach , “Grundsätze der Philosophie der Zukunft”, Zurych i Winterthur 1843. – Red.

6 Ludwig Feuerbach , “Vorläufige Thesen zur Reformation der Philosophie” w II tomie zbioru “Anekdota zur neuesten

deutschen Philosophie und Publicistik”, Zurych i Winterthur 1843. – Red.

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks – Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. (1844 rok)

Końcowy rozdział niniejszej pracy, rozprawienie się z heglowską dialektyką i filozofią w ogóle,

uznałem, w przeciwieństwie do krytycznych teologów 7 naszych czasów, za bezwzględnie potrzebny, gdyż

nie dokonano dotąd tego rodzaju pracy – ten brak gruntowności jest tu koniecznością, ponieważ nawet

krytyczny teolog pozostaje teologiem , a zatem albo musi wychodzić z określonych założeń filozofii jako

autorytetu, albo też, gdy w toku krytyki i wskutek cudzych odkryć budzą się w nim wątpliwości co do tych

filozoficznych założeń, porzuca je tchórzliwie i bez uzasadnienia, abstrahuje od nich, a swoją niewolniczą

zależność od tych założeń i złość na tę niewolę przejawia już tylko w sposób negatywny, nieświadomy i

sofistyczny.

<Przejawia tylko negatywnie i nieświadomie, już to zapewniając nieustannie o czystości swej

własnej krytyki, już to w ten sposób, że – w celu odwrócenia uwagi obserwatora, jak i swej własnej uwagi,

od konieczności rozprawienia się krytyki z jej rodzicielką (z heglowską dialektyką i filozofią niemiecką w

ogóle), od owej konieczności wzniesienia się nowoczesnej krytyki ponad swą własną ograniczoność i

żywiołowość – usiłuje raczej stworzyć pozory, jakoby krytyka miała do czynienia jedynie z pewną

ograniczoną postacią krytyki poza nią samą (powiedzmy, z krytyką XVIII wieku) oraz z ograniczonością

masy . Wreszcie w ten sposób, że krytyczny teolog, kiedy pojawiają się odkrycia dotyczące istoty jego

własnych filozoficznych założeń (jak odkrycia Feuerbacha ), bądź to stwarza wrażenie, jakoby on sam tego

dokonał, ciskając rezultatami owych odkryć, których nie umie rozwinąć, rezultatami ograniczonymi u niego

do efektownych frazesów , w pisarzy pozostających jeszcze w niewoli filozofii, bądź też potrafi nawet

wmówić w siebie, że jest wyższy nad te odkrycia, gdy skrycie, złośliwie i sceptycznie wysuwa przeciw

feuerbachowskiej krytyce dialektyki heglowskiej te elementy tejże dialektyki , których jeszcze w tej krytyce

nie znajduje, których nie dostarcza mu się jeszcze w krytycznym, gotowym już opracowaniu, a których sam

nie usiłuje i bodaj nie potrafi właściwie zastosować, tylko po cichu posługuje się nimi po prostu w tej

postaci, która jest właściwa dialektyce heglowskiej – stosuje np. kategorię dowodu pośredniego wobec

kategorii poczynającej się z samej siebie prawdy pozytywnej. Teologiczny krytyk uznaje mianowicie za

rzecz całkiem naturalną, że filozofowie ze swej strony powinni uczynić wszystko, by on mógł pleść o

czystości, stanowczości, o całej tej krytycznej krytyce, i roi sobie, że jest tym, który prawdziwie

przezwyciężył filozofię , kiedy czuje , że jakiegoś tam elementu Hegla brak u Feuerbacha, bo teologiczny

krytyk nie potrafi się wznieść ponad czucie do świadomości, do wiedzy, mimo całego swego

spirytualistycznego bałwochwalstwa wobec “samowiedzy” i “ducha” .>

Teologiczna krytyka – mimo że w początkach ruchu była momentem rzeczywistego postępu – przy

dokładniejszej analizie okazuje się w ostatniej instancji niczym innym, jak wyrodzonym w teologiczną

karykaturę uwieńczeniem i konsekwencją starej filozoficznej , a zwłaszcza heglowskiej transcendencji . Tę

interesującą sprawiedliwość historii, która teologię, będącą od dawna zgniłą plamą na filozofii, obecnie

przeznacza również do tego, żeby na sobie zademonstrowała negatywny rozkład filozofii – tzn. proces jej

gnicia – tę historyczną Nemezis przedstawię obszernie przy innej okazji 8 .

<W jakim stopniu natomiast po odkryciach Feuerbacha dotyczących istoty filozofii niezbędne jest

jeszcze – przynajmniej dla ich udowodnienia – krytyczne rozprawienie się z dialektyką filozoficzną, to się

okaże z samego mego wywodu.>

Płaca robocza

Płacę roboczą określa wroga walka między kapitalistą i robotnikiem. Niechybnym zwycięzcą

kapitalista. Kapitalista może dłużej żyć bez robotnika niż robotnik bez kapitalisty. Zrzeszanie się

kapitalistów ogólnie przyjęte i skuteczne; zrzeszanie się robotników zakazane i przynosi im złe skutki.

Prócz tego właściciel ziemski i kapitalista mogą do swoich dochodów dodać zyski przemysłowe, robotnik

nie może dodać do swego dochodu przemysłowego ani renty gruntowej, ani procentów od kapitału. Stąd tak

wielka konkurencja wśród robotników. A zatem jedynie dla robotnika oddzielenie od siebie kapitału,

7 Mowa tu o Brunonie Bauerze i jego grupie z “Allgemeine Literatur-Zeitung”. – Red.

8 Patrz: F. Engels i K. Marks , “Święta Rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki”. – Red.

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Karol Marks – Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. (1844 rok)

własności ziemskiej i pracy jest oddzieleniem nieuchronnym, istotnym i szkodliwym. Kapitał i własność

ziemska nie muszą pozostawać w ramach tej abstrakcji, praca robotnika musi.

Tak więc dla robotnika oddzielenie od siebie kapitału, renty gruntowej i pracy – zabójcze.

Najniższą – i taka jedynie jest niezbędna – stawkę płacy stanowi utrzymanie robotnika w czasie

pracy i tyle ponadto, żeby mógł wyżywić rodzinę i żeby rasa robotników nie wymarła. Zwykłą płacą jest

według Smitha najniższa, jaką można pogodzić z simple humanité [ze zwykłą humanitarnością] 9 ,

mianowicie z bydlęcą egzystencją.

Popyt na ludzi reguluje w sposób konieczny produkcję ludzi, jak każdego innego towaru . Jeżeli

podaż znacznie przewyższa popyt, część robotników stacza się do stanu żebraczego albo ginie śmiercią

głodową. Egzystencja robotnika została więc sprowadzona do warunków egzystencji każdego innego

towaru. Robotnik stał się towarem i jest dla niego szczęściem, jeśli uda mu się znaleźć nabywcę. A popyt,

od którego zależy życie robotnika, zależy od kaprysu bogaczy i kapitalistów. Jeżeli podaż przewyższa

popyt, to jedna z części konstytuujących cenę (zysk, renta gruntowa, płaca robocza) jest opłacana poniżej

ceny , następuje więc wstrzymanie zastosowania [części z tych] czynników i w ten sposób cena rynkowa

ciąży ku cenie naturalnej jako punktowi centralnemu. Ale 1. przy wysoce rozwiniętym podziale pracy

robotnikowi najtrudniej znaleźć dla swej pracy inne zastosowanie, 2. będąc zależny od kapitalisty on

pierwszy ponosi stratę.

Wskutek ciążenia ceny rynkowej ku cenie naturalnej robotnik traci więc najwięcej i bezwarunkowo .

Właśnie zdolność kapitalisty do nadania swemu kapitałowi innego zastosowania albo pozbawia chleba

robotnika, który jest ograniczony ramami określonej gałęzi pracy, albo zmusza go do podporządkowania się

wszystkim żądaniom kapitalisty.

Przypadkowe i nagłe wahania ceny rynkowej godzą mniej w rentę gruntową niż w tę część ceny,

która rozpada się na zysk i płacę, przy czym godzą mniej w zysk niż w płacę. Wypadki wzrostu płacy

znajdują zazwyczaj przeciwwagę w innych wypadkach jej stagnacji i spadku .

Gdy kapitalista osiąga zysk, robotnik niekoniecznie musi zyskiwać, natomiast straty dzieli on z

kapitalistą nieuchronnie . Tak np. robotnik nie zyskuje, gdy kapitalista dzięki tajemnicy fabrycznej lub

handlowej, dzięki monopolowi lub korzystnemu położeniu swej ziemi utrzymuje cenę rynkową powyżej

ceny naturalnej.

Dalej: ceny pracy są znacznie bardziej stałe niż ceny środków utrzymania . Często pozostają one

wobec siebie w stosunku odwrotnym. W roku drogim płaca maleje wskutek zmniejszenia się popytu, rośnie

zaś wskutek wzrostu cen środków utrzymania. A więc jedno równoważy drugie. W każdym razie pewna

ilość robotników zostaje bez chleba. W latach taniości płaca wzrasta wskutek wzrostu popytu, maleje zaś

pod wpływem cen środków utrzymania. A więc jedno równoważy drugie.

Inne upośledzenie robotnika:

Ceny pracy różnych kategorii robotników są o wiele bardziej zróżnicowane niż zyski w różnych

dziedzinach zastosowania kapitału . Co się tyczy pracy, występuje w pełni naturalne, duchowe i społeczne

zróżnicowanie indywidualnej działalności i różnie się ją wynagradza, gdy tymczasem martwy kapitał

chadza stale tą samą drogą i rzeczywista indywidualna działalność jest mu obojętna.

W ogóle należy zauważyć, że tam, gdzie robotnik traci równo z kapitalistą, strata robotnika godzi w

jego egzystencję, a strata kapitalisty – w zysk z jego martwej mamony.

Robotnik musi walczyć nie tylko o fizyczne środki do życia, ale i o uzyskanie pracy, tzn. o

możliwości, o środki urzeczywistniania swej działalności.

Rozpatrzmy trzy podstawowe sytuacje, w których może się znaleźć społeczeństwo, i zważmy, jakie

będzie w nich położenie robotnika.

9 Marks posługiwał się przekładem francuskim: “Recherches sur la nature et les causes de la richesse des nations”; par Adam

Smith . Traduction nouvelle avec les notes et observations; par Germain Garnier. Paryż 1802. – Stąd wszystkie podawane

później przez Marksa strony pracy Smitha odnoszą się do wydania francuskiego. (Por. Adam Smith , “Badania nad naturą i

przyczynami bogactwa narodów”, Warszawa 1954, t. I, str. 88, 92). – Red.

- 5 -

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: