Kultura wielbarska nad Łyną, Pasłęką i górną Drwęcą.pdf

Adam Cieśliński

KULTURA WIELBARSKA NAD ŁYNĄ, PASŁĘKĄ

I GÓRNĄ DRWĘCĄ 1

Głównym celem prezentowanej pracy jest rozpoznanie sytuacji kul-

turowej, a także przedstawienie w sposób dynamiczny przemian osadni-

czych na terenie położonym w dorzeczu Pasłęki, górnej i środkowej Łyny

oraz górnej Drwęcy w okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie

okresu wędrówek ludów. Obszar ten przez długi odcinek czasu stanowił

peryferyjną strefę osadnictwa polietnicznej kultury wielbarskiej 2 , która

w głównej mierze łączona jest z ludnością germańską 3 , choć identyfikacja

na jej obszarze poszczególnych plemion znanych z przekazów źródeł pi-

sanych – między innymi Gotów, Gepidów, Rugiów, Lemowiów czy We-

netów – budzi do dziś wiele kontrowersji i nie może być na obecnym

etapie badań jednoznacznie rozstrzygnięta 4 . Na specyfikę osadnictwa kul-

1 Niniejszy tekst jest próbą streszczenia najważniejszych wyników badań zawartych w roz-

prawie doktorskiej pt. „Przemiany osadnicze kultury wielbarskiej w dorzeczach Pasłęki, Ły-

ny i górnej Drwęcy”, która została obroniona w Instytucie Archeologii UW w 2006 r. W tym

miejscu chciałbym bardzo serdecznie podziękować mojemu promotorowi prof. dr. hab.

Wojciechowi Nowakowskiemu oraz recenzentom prof. dr hab. Magdalenie Mączyńskiej

i prof. dr. hab. Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi za opiekę naukową oraz szereg cennych

uwag, które wpłynęły na ostateczny kształt pracy.

2 Por.: R. Wołągiewicz, Kultura wielbarska – problemy interpretacji etnicznej , [w:] Pro-

blemy kultury wielbarskiej , red., T. Malinowski, Słupsk 1981, s. 79–106; J. Jaskanis,

J. Okulicz, Kultura wielbarska (faza cecelska) , [w:] Prahistoria Ziem Polskich , t. V,

Późny okres lateński i okres rzymski , red. J. Wielowiejski, Wrocław-Warszawa-Kraków-

Gdańsk 1981, s. 178–190.

3 R. Wołągiewicz, Kultura wielbarska – problemy… , s. 101–102.

4 Z bogatej literatury por.: J. Okulicz-Kozaryn, Centrum kulturowe z pierwszych wieków

naszej ery u ujścia Wisły , Barbaricum 2, Warszawa 1992; idem, Die Goten im Bereich

der Wielbark-Kultur , [w:] Peregrinatio Gothica , red. J. Kmieciński, Archaeologia Baltica

VII, Łódź 1986; J. Okulicz-Kozaryn, Centrum kulturowe z pierwszych wieków naszej ery

u ujścia Wisły , Barbaricum 2, Warszawa 1992; K. Godłowski, Germanische Wanderun-

gen im 3. Jh. v.Chr. 6 Jh. n.Ch. und ihre Wiederspiegelung in den historischen und

archäologischen Quellen , [w:] Peregrinatio Gothica III, Universitetets Oldsaksamlings

Skrifter, Ny rekke 14, Oslo 1992; idem, Europa barbarzyńska od IV w. p.n.e. do VI w. n.e.

w świetle źródeł pisanych , [w:] Pierwotne siedziby Słowian , red. M. Parczewski, Kraków

2000; V. Bierbrauer, Archäologie und Geschichte der Goten vom 1.–7. Jahrhundert ,

Frühmittelalterliche Studien 28, 1994, s. 51–171; idem, V. Bierbrauer, Die Goten. II. Archäo-

Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009, s. 87–115

Adam Cieśliński

tury wielbarskiej na interesującym nas obszarze największy wpływ miały

dwa czynniki. Po pierwsze teren ten stanowił pierwotnie pustkę osadni-

czą, która została zajęta w wyniku kilkufazowego procesu kolonizacyjne-

go. Po drugie znajdował się on na styku kulturowym, pomiędzy siedzi-

bami ludów prezentujących zarówno odmienny model kultury archeolo-

gicznej, jak i różny etnos. Bezpośrednio na północ i wschód leżały, bo-

wiem, dziedziny plemion bałtyjskich, które ze względu na charakter po-

zostałości archeologicznych można podzielić na dwie kultury: Dollkeim-

Kovrovo na Sambii, w Natangii i w Nadrowii oraz bogaczewską na Ma-

zurach 5 . Przez pewien krótki okres starszego okresu rzymskiego (stadium

B 2b ) ludność kultury wielbarskiej z południowej części Pojezierza Iław-

skiego graniczyła z zamieszkującą północne Mazowsze ludnością kultury

przeworskiej, na której terytorium lokalizuje się inne plemię germańskie –

Wandalów 6 .

Precyzyjne, a zarazem logiczne zakreślenie zasięgu terytorialnego,

który ma stanowić podstawę analizy archeologicznej, jest zwykle dysku-

syjne. W literaturze przedmiotu często za granice obszaru objętego opra-

logisches , [w:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 12 , Berlin-New York

1998, s. 407–427 ; W. Nowakowski, Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradzieja-

mi bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego , Barbaricum 4, Warszawa 1995, s. 81–89;

J. Kolendo, Źródła pisane w badaniach nad strefami kulturowymi i etnicznymi Euro-

py Środkowej w okresie rzymskim , [w:] Świat antyczny i barbarzyńcy. Teksty, zabytki,

refleksja nad przeszłością , t. I, red. A. Bursche, R. Chowaniec, W. Nowakowski, Instytut

Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Seria Podręczników, t. 1, Warszawa 1998, s. 49–

56; idem, Rejon ujścia Wisły w oczach starożytnych , [w:] Świat antyczny i barbarzyńcy.

Teksty, zabytki, refleksja nad przeszłością , t. I, Instytut Archeologii Uniwersytetu War-

szawskiego, Seria Podręczników, t. 1, red. A. Bursche, R. Chowaniec, W. Nowakowski, War-

szawa 1998, s. 107–115; idem, Wenetowie w Europie Środkowej i Wschodniej. Lokaliza-

cja i rzeczywistość etniczna , [w:] Świat antyczny i barbarzyńcy. Teksty, zabytki, re-

fleksja nad przeszłością , t. I, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Seria Pod-

ręczników, t. 1, red. A. Bursche, R. Chowaniec, W. Nowakowski, Warszawa 1998, s. 95–106;

idem, Plemiona Pomorza w starożytności , [w:] Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu ,

red. W. Nowakowski et alii, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A, Studia Archaeologica

Pomeranica, t. II, Koszalin 2006, s. 17–33.

5 W. Nowakowski, Od Galindai do Galinditae… ; idem, Das Samland in der römischen

Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen

Welt , Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg Sonderband 10, Mar-

burg-Warszawa 1996.

6 Por.: K. Godłowski, Die Przeworsk-Kultur , [w:] Beitrage zum Verständnis der Germania

des Tacitus , t. II, Bericht über die Kolloquien der Kommission für die Altertumskunde

Nord- und Mitteleuropas im Jahre 1986 und 1987 , red. G. Neumann & H. Seemann, Ab-

handlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Philologisch-Historische Klasse,

Dritte Folge, B. 195, Göttingen 1992, s. 9–90; J. Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie

państwo , Warszawa 1992; J. Kolendo, Źródła pisane w badaniach… ; idem, Antyczne

źródła pisane o najdawniejszych dziejach Wandalów , [w:] Wandalowie. Strażnicy

bursztynowego szlaku , red. J. Andrzejowski, A. Kokowski, Ch. Leiber, Lublin-Warszawa

2004, s. 11–23.

Kultura wielbarska nad Łyną, Pasłęką i górną Drwęcą

cowaniem służą kresy krain historycznych lub geograficznych, a także

współczesnych jednostek administracyjnych, co wielokrotnie może wzbu-

dzać uzasadnione wątpliwości. W niniejszej pracy przy kreśleniu teryto-

rialnego zasięgu opracowania starano się odnieść do sytuacji kulturowej

i osadniczej notowanej w okresie wpływów rzymskich. Za czynnik uła-

twiający określenie granic należy uznać peryferyjny charakter interesują-

cej nas strefy osadnictwa kultury wielbarskiej, która z trzech stron – co

podkreślano już powyżej – była ograniczona przez dziedziny reprezentan-

tów innych jednostek kulturowych. Nieco inne kryteria przyjęto przy wy-

tyczeniu zachodniej granicy opracowywanego obszaru, ponieważ nie od-

dzielała ona jednostek różnych kulturowo, a jedynie dwie blisko ze sobą

związane strefy osadnicze jednej jednostki archeologicznej (ryc. 1). Aby

okazać zasięg regionu objętego opracowaniem wykorzystano wyniki ba-

dań prowadzonych między innymi przez R. Wołągiewicza 7 , a dotyczące

rytmu zakładania i opuszczenia cmentarzysk przez ludność kultury wiel-

barskiej. Wynika z nich, że osadnictwo kultury wielbarskiej na terenach

leżących bezpośrednio na wschód od dolnej Wisły – na Ziemi Chełmiń-

skiej, na zachodnim skraju Pojezierza Iławskiego, na dolnym Powiślu,

a być może także na zachodnich stokach Wysoczyzny Elbląskiej 8 – swymi

tradycjami sięga, w przeciwieństwie do obszaru omawianego w niniejszej

pracy, kultury oksywskiej młodszego okresu przedrzymskiego 9 . Różnice

7 R. Wołągiewicz, Kultura wielbarska – problemy… , 82–85, ryc. 3, 4.

8 Sytuacja osadnicza w młodszym okresie przedrzymskim na Wysoczyźnie Elbląskiej i w jej

bezpośrednim sąsiedztwie nie jest do dzisiaj jednoznacznie rozpoznana. Na młodszy okres

przedrzymski mogą być datowane jedynie pojedyncze znaleziska, których kontekst odkrycia

jest najczęściej nieznany. Por.: A. Jentzsch, Bericht über die Verwaltung des Ostpreussi-

schen Provinzialmuseums in den Jahren 1893–1895 , Schriften der Physikalisch-

Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, XXXVII, 1896, s. 119; W. Gaerte, Urgeschichte

Ostpreußens , Königsberg 1929, s. 156, ryc. 106:c. Jedynym lepiej potwierdzonym zespołem

jest grób 33 z Krosna, pow. Pasłęk, w którym natrafiono na brązową zapinkę wariantu N-a

według Völlinga, Th. Völling, Studien zu Fibelformen der jüngeren vorrömischen

Eisenzeit und ältesten römischen Kaiserzeit , Bericht der Römisch-Germanischen

Kommission, 75, 1994, s. 147–282. Zespół ten należy datować na fazę A 3 , choć nie można

wykluczyć użytkowania tego typu zapinek do początku fazy B 1, por. A. Cieśliński, Materiały

z cmentarzyska w Krośnie, pow. pasłęcki, z kartoteki Herberta Jankuhna , [w:] Offici-

na archaeologica optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w sie-

demdziesiątą rocznicę urodzin , Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle

Ages, vol. VII, red. W. Nowakowski, A. Szela, Warszawa 2001, s. 50–51, ryc. 1:k.

9 W klasycznym już podziale terytorium kultury wielbarskiej ze względu na rytm zakładania

i porzucania cmentarzysk, R. Wołągiewicz, Kultura wielbarska – problemy… , s. 84–85,

ryc. 3–4) zaliczył obszary o tradycjach oksywskich nad dolną Wisłą do strefy A, natomiast

później zajęte rejony nad Pasłęką, środkową i górną Łyną oraz górną Drwęcą do strefy

D. Podział ten wszedł na stałe do obiegu naukowego, mimo że, jak pisał jego Autor „posia-

da niedoskonałość pierwszej próby i odzwierciedla niezadowalający stan badań w pewnych

regionach”, R. Wołągiewicz, Kultura wielbarska – problemy… , s. 82). W późniejszych pra-

cach Wołągiewicz nieco go modyfikował włączając do strefy D Ziemię Dobrzyńską; nieste-

ty, nie opatrzył go nigdy bardziej szczegółowym komentarzem, R. Wołągiewicz, Związki

Adam Cieśliński

pomiędzy tymi dwiema strefami kultury wielbarskiej polegają zatem

głównie na innym podłożu kulturowym, co w wypadku obszarów nad

Pasłęką, Łyną i górną Drwęcą oznacza brak tradycji młodszego okresu

przedrzymskiego.

Głównym ograniczeniem badawczym w rozpoznaniu sytuacji kultu-

rowej na interesującym nas terenie okazał się być niezadowalający stan

bazy źródłowej, spowodowany przede wszystkim zniszczeniem kolekcji

muzealnych wraz z ich dokumentacją podczas II wojny światowej oraz

niedostateczną aktywnością polskiej prehistorii w okresie powojennym.

Na szczęście przemiany polityczne ostatnich lat przyniosły wypłynięcie

na światło dzienne licznych zbiorów muzealnych oraz archiwalnych, któ-

re do niedawna wydawały się być bezpowrotnie stracone dla nauki 10 .

Źródła te są z powodzeniem wykorzystywane we współczesnych opra-

cowaniach archeologicznych 11 .

Pomorza z strefami zachodniobałtycką i nadczarnomorską w okresie rzymskim

w świetle przemian w kulturze wielbarskiej , [w:] Najnowsze kierunki badań najdaw-

niejszych dziejów Pomorza , red. W. Filipowiak, Szczecin 1985, ryc. 1, tab. I; idem,

R. Wołągiewicz, Die Goten im Bereich der Wielbark-Kultur ..., ryc. 13–14.

10 A. Cieśliński, W. Nowakowski, Die Passarge – ein barbarischer Rubikon , [w:] Wasserwe-

ge: Lebensadern – Trennungslinien , Schriften des Archäologischen Landesmuseum, Er-

gänzungsreihe 3, red. C. von Carnap-Bornheim, H. Friesinger, Neumünster 2005, s. 253–256;

A. Cieśliński, Die Besiedlungsgeschichte der Wielbark-Kultur im Flussgebiet von Alle

(Łyna), Passarge (Pasłęka) und oberer Drewenz (Drwęca) , Archäologisches Nachrichten-

blatt, 2008, 13/1, s. 31–37.

11 Por.: W. Nowakowski, Kultura wielbarska na wschód od dolnej Wisły. Materiały

z dawnych badań i przypadkowych odkryć w zbiorach berlińskich i norymberskich ,

Barbaricum 3, Warszawa 1994, s. 166–167, 170–171, tabl. II:7,III; idem, Od Galindai do Ga-

linditae… , s. 45, tabl. X:5; A. Cieśliński, Grób kultury wielbarskiej z Knopina w świetle

archiwaliów Museum für Vor- und Frühgeschichte , [w:] Antiquitates Prussiae. Studia

z archeologii dawnych ziem pruskich , red. J. Kolendo, W. Nowakowski, Warszawa 2000,

s. 89–103; idem, Pollwitten , [w:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde , 23,

Berlin-New York 2003; idem, „Neue” Materialien zu einem Gräberfeld der Wielbark-

Kultur aus Połowite (Pollwitten) , [w:] Auf der Suche , 2003, s. 23–36; idem, Znaleziska

grobowe z Szalmi i Wysokiej Braniewskiej. Kultura wielbarska nad dolną Pasłęką

w starszym okresie rzymskim , [w:] Antyk i Barbarzyńcy. Księga dedykowana Profeso-

rowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin , red. A. Bursche, R. Ciołek,

Warszawa 2003, s. 133–144; idem, Specyfika badań nad kulturą wielbarską w dorze-

czach Łyny, Pasłęki i górnej Drwęcy na przykładzie cmentarzyska w Pupkach, pow.

olsztyński , [w:] Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej , red. M. Fudziński,

H. Paner, Gdańsk 2007, s. 273–292; A. Żórawska, Nowe źródła do studiów nad kulturą

wielbarską z rejonu dolnej Wisły. Materiały z cmentarzysk w Brzozówce, Gałdowie

i Klecewku w zbiorach Muzeum w Kwidzynie , Barbaricum 7, Warszawa 2004, s. 150–

151, tabl. I:3,5; eadem, Grób kultury wielbarskiej z cmentarzyska z wczesnej epoki że-

laza w Tynwałdzie na Pojezierzu Iławskim. Historia jednego wisiorka , Wiadomości

Archeologiczne, LVIII, 2006, s. 201–207; U. Margos, M. Stąporek, Niepublikowane mate-

riały kultury wielbarskiej z okolic Iławy w dokumentacji archiwalnej Waldemara

Heyma w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku , [w:] Europa Barbarica. Ćwierć wie-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: