! K. Koczorowski, Niektóre problemy strychowania konstrukcyjnej cegły “palcówki” . BMiOZ, seria B, t. 49, Warszawa 1978 r., s. 21-38.
- w praktyce badawczej wykorzystywane są prawie wyłącznie dane dotyczące wielkości i formatu cegły
- opracowania naukowe z okresu powojennego, poświęcone historii rzemiosł budowlanych, wśród nich również ceglarstwu-ich autorzy, opierając się na w dużym stopniu na źródłach pisanych i wcześniejszych pracach (ubiegły wiek), zakładają ciągłość i niezmienność metod produkcyjnych w okresie od XIII do XVIII w., usiłując rozwinąć jedynie dawne hipotezy, m. in. dotyczące procesu formowania cegieł
Mimo przebadania w okresie powojennym dużej ilości zabytkowych obiektów ceglanych, nie została przeprowadzona weryfikacja panujących w tej dziedzinie poglądów- brak kompleksowych badań cegły, centralnego systemu gromadzenia wyników.
Przykładem tego jest uznana w literaturze przedmiotu teza o wyłącznie ręcznym usuwaniu nadmiaru gliny z formy i wyrównywaniu powierzchni cegły w średniowieczu, z pozostawieniem na niej śladów palców-stąd też termin “palcówka”
- o konieczności podjęcia na nowo tego problemu zadecydowały badania ceglanej rotundy XIII- wiecznej w Sieradzu, wzniesionej z cegły konstrukcyjnej “palcówki” o charakterystycznie uformowanej płaszczyźnie “palcowej”- wyraźne rowkowanie ( XIII- wieczna praktyka dekorowania i eksponowania płaszczyzn bocznych cegły, a nie poziomych), stąd wątpliwości co do dekoracyjnego przeznaczenia “palcowej” strony cegły sieradzkiej nasunęły przypuszczenie, że jej ukształtowanie jest wynikiem metod produkcyjnych stosowanych w trakcie formowania.
*proces formowania cegły “palcówki”
1. posypywanie piaskiem, względnie zwilżanie wodą stołu strycharskiego i lady ( formy) strycharskiej
2. napełnianie i ubijanie w ladzie strycharskiej odpowiedniej porcji surowca
3. usuwanie nadmiaru gliny z lady i wyrównywanie powierzchni cegły ręką lub drewnianą listewką, zwaną strychulcem
- autorzy zgodnie reprezentują pogląd o wyłącznie ręcznym usuwaniu nadmiaru gliny- w okresie od XIII do XV, a nawet XVI w.- głównie w oparciu o interpretację zachowanych na powierzchni śladów
- potwierdzenia dokonanych spostrzeżeń szukano drogą doboru materiału z możliwie odległych od siebie obiektów: Zamek Królewski w Warszawie (XIV w.), zamek w Pułtusku (XIV-XVI w.), Wrocław, Gdańsk Oliwa...
- przeprowadzone badania polegały na dokładnych oględzinach powierzchni cegieł, wykonaniu pomiarów, szkiców i fotografii oraz zarejestrowaniu wyników i spostrzeżeń w pomocniczej kartotece
*podział na rodzaje płaszczyzn
-rewers, czyli płaszczyzna pozioma, na której cegła spoczywała w czasie formowania na stole strycharskim
-płaszczyzny pionowe-stykają się ze ściankami lady strycharskiej
-awers, czyli płaszczyzna pozioma górna, wyrównywana przez strycharza
REWERSY podobnie jak płaszczyzny pionowe, w czasie procesu formowania nie miały bezpośredniej styczności z ręką ludzką. Bywają one z reguły gładkie, a ich faktura uzależniona jest od powierzchni stołu strycharskiego, tzn. od tego, czy była ona zwilżona wodą, czy też posypywana piaskiem. O spoistości powierzchni cegły formowanej na mokrym stole świadczy brak widocznych ziarenek piasku, dodawanych w celu schudzenia gliny, które zaobserwować można na awersach tych cegieł. Formowanie cegły na stole strycharskim, posypywanym piaskiem, uwidacznia się na rewersie w postaci ziaren piasku, a nawet drobnego żwiru.
W odróżnieniu od gładkiej i spoistej faktury rewersu cegły formowanej na stole mokrym, rewersy tych cegieł mają strukturę bardziej porowatą i chropowatą.
PŁASZCZYZNY PIONOWE posiadają jedynie ślady w postaci drobnych pionowych rys i nierówności, będących następstwem zdejmowania lady strycharskiej, a spowodowanym przesuwaniem się ziaren piasku, względnie chropowatością powierzchni samej lady strycharskiej.
AWERSY cegieł formowanych, zarówno pod względem różnorodności ich faktury, jak i innych śladów-są znacznie bogatsze od pozostałych płaszczyzn. Obce, nie związane z procesem formowania ślady, to odciski palców, stóp dziecięcych (Sulejów), racic i łap różnych zwierząt domowych, trawy...Po uformowaniu, cegły suszone były najpierw na leżąco, awersem ku górze.
Znane są 2 typy awersów : gładkie i rowkowane (“palcówki”)
Ilość rowków : od 4 do 9
Rodzaje rowków : *półokrągłe (rzadkie, Sulejów)
*zaokrąglone (ale nie półkoliste)
*płaskie
*paskowe (przekrój prostokątny)
# odstępstwem od w/w rodzajów rowków są oddzielone także żeberkami, formy wypukłe, będące jak gdyby negatywem rowka wklęsłego (Tykocin, Sulejów), występujące zazwyczaj na 1 awersie wspólnie z rowkami zwykłymi, ale nic nie wskazuje na to, by powstały one na skutek deformacji powierzchni cegły przy suszeniu lub wypaleniu.
# niekiedy rowkowanie, zaokrąglone u krótszej krawędzi awersu, przyjmuje formę rowkowania płaskiego u drugiej, przy czym zmiana ta następuje jednostajnie na całej długości rowka. Bywa też, że rowkowanie nie pokrywa całej powierzchni awersu, a tylko jego szerokość lub długość.
# kierunek rowkowania
-podłużne
-poprzeczne
-ukośne
-nieregularne (ukośnie względem siebie)
-wyjątek: Sulejów-3 równoległe do siebie rowki biegną po łuku
# faktura rowków: drobne, pasemkowate linie, równoległe do krawędzi rowków, również ostre wgłębione ryty.
# żeberka, czyli krawędzie między rowkami :
-ostre (rowki zaokrąglone)
-tępe i pasemkowe (forma ich uwarunkowana bądź strychowaniem, bądź starciem się ich wierzchołków w czasie składowania i transportu cegły. Powierzchnia gładka lub chropawa.
# krawędzie żeberkowe-tworzą je półkoliste zakończenia rowków zaokrąglonych
# paskowe wgłębienia- występują zarówno na awersach gładkich jak i rowkowanych- nie mają związku z samym rowkowaniem
· z reguły cegły miały tylko 1 płaszczyznę rowkowaną
Analiza przebiegu omawianej czynności, przy założeniu ręcznego usuwania nadmiaru gliny z jednoczesnym wyrównywaniem powierzchni i wykonaniem rowkowania, wskazuje, że był to zabieg dosyć skomplikowany. Chcąc zgarnąć jedną ręką nadmiar gliny, równocześnie pozostawiając ślady palców, strycharz musiałby pracować dłonią z przykurczonymi palcami, a zarazem tak rozstawionymi, by obejmowały one całą szerokość cegły. Zostałaby wówczas niewyrównana powierzchnia cegły między palcami, czynność ta wymagałaby więc powtórzenia, co z kolei stawia pod znakiem zapytania możliwość uzyskania równiej powierzchni, jak też regularnego i równomiernego rowkowania. Wykonując tę czynność oburącz, strycharz mógłby jednym ruchem przykurczonych dłoni zgarnąć nadmiar gliny, jednak i w tym przypadku wątpliwe byłoby uzyskanie równej powierzchni i równoległego rowkowania. Poza tym kciuki, z uwagi na ich prostopadłe w stosunku do pozostałych palców położenie, nie uczestniczyłyby w tym procesie, więc liczba rowków powinna by ograniczać się do 8, a w rzeczywistości bywa często większa.
Zarówno wyrównywanie cegły jedną ręką, jak też oburącz nie wydaje się praktyczne w warunkach ciągłej produkcji, może więc były 2 fazy?
1. Zgarnianie wraz z wyrównywaniem
2. Wykonanie rowkowania
Strycharz mógłby zgarniać nadmiar gliny krawędzią zewnętrzną dłoni, a więc dłonią ustawioną prostopadle do płaszczyzny awersu- 1 lub 2 ruchy na długości jednej cegły, ale rowkowanie nie byłoby tak regularne i równoległe. Z kolei rozłożenie czynności : zgarnianie nadmiaru gliny, wyrównywanie powierzchni i wykonanie rowkowania-na kilka ruchów, zwiększyłoby pracochłonność ( dziennie, wg Arszyńskiego- ok. 1000 sztuk; raczej na akord). Również narażenie na okaleczenie dłoni.
*STRYCHULEC
Połączenie w jedną czynność zgarniania gliny, wyrównania powierzchni i wykonania rowkowania, przy jednoczesnym eliminowaniu niedogodności występujących przy omówionym uprzednio sposobie strychowania cegły, wymagało pomocniczego narzędzia.
Musiał on mieć odpowiednio ukształtowaną krawędź boczną i dostatecznie dużą powierzchnię, umożliwiającą gromadzenie się nadmiaru gliny. Jest to prosty przyrząd, składający się z deseczki o długości odpowiadającej conajmniej szerokości cegły oraz specjalnego uchwytu. Narzędziem tym strycharz mógł 1 ruchem zgarnąć nadmiar gliny i wyrównać powierzchnię oraz wykonać rowkowanie nawet 2 cegieł, stosując ladę podwójną.
Podział: strychulec niezależny od konstrukcji lady i zależny od niej.
*ryciny XVIII-wieczne- lady o niższych bokach krótszych i poprzeczkach środkowych w ladach podwójnych, strychulec z 2 wcięciami na krawędzi roboczej, służącymi do opierania go na dłuższych bokach lady, jak i na prowadnicach.
3
tellmemore