Bochenski---Sens_zycia.pdf

J.M. Bocheński, O.P.

SENS ś YCIA

I INNE ESEJE

PHILED

Skład i korekta: Ewa Rosicka

Redaktor tomu: Wacław Rosicki

SPIS RZECZY

I. O sensie Ŝycia............................................................................... 7

II. Przeciw humanizmowi...............................................................23

III. Duchowa sytuacja czasu...........................................................40

IV. Pięć myśli................................................................................51

V. Autonomia uniwersytetu............................................................60

VI. Filozofia przedsiębiorstwa........................................................ 72

VII. Co to znaczy być Polakiem?...................................................93

VIII. Problem katolicyzmu w Polsce............................................ 110

IX. O dialogu filozoficznym......................................................... 125

X. Filozofia analityczna............................................................... 136

XI. O nawrocie w filozofii........................................................... 148

XII. W sprawie boŜycy................................................................. 153

XIII. O światopoglądzie............................................................... 163

XIV. Światopogląd a filozofia...................................................... 172

ISBN 83-86238-05-4

PRINTED IN POLANO

Wydawnictwo Philed sp. z o.o.

druk: Oficyna Wydawnicza “Dajwór"

Kraków 1993

I. O SENSIE ś YCIA

Co to jest sens Ŝycia? MoŜna by odpowiedzieć na to pytanie

zestawiając zwroty, w których wyraŜenie “sens Ŝycia" występuje,

czyli stosując dobrą analityczną metodę. Chcę jednak tutaj uŜyć

innego sposobu a mianowicie podejść do sprawy od konkretnego

przykładu utraty tego sensu, bo z nim jest podobnie jak ze zdrowiem:

czym jest i jak jest waŜne odkrywamy dopiero, gdyśmy je stracili.

Oto więc mój przykład, nie wymyślony, ale rzeczywiście

przeŜyty. Mój dawny student i przyjaciel, nazwijmy go Andrzejem,

ma lat dwadzieścia pięć, jest zdrowy, przystojny, bardzo inteligentny -

czytałem jego rozprawę doktorską, jest pierwszej klasy. Jest

sportowcem - uwaŜam go za doskonałego pilota i spadochroniarza.

W dodatku jest bardzo bogaty. Jeśli mnie intuicja nie myli,

gdziekolwiek on się pojawi, serduszka panienek zaczynają bić

szybciej. I nic dziwnego: jeśli o kim, to o nim moŜna powiedzieć, Ŝe się

w czepku urodził. OtóŜ parę miesięcy temu spotkałem go w barze,

w opłakanym stanie. Siedział sam, skurczony, oczy podbite, obraz

fizycznej ruiny. Wyglądał tak, jakby sobie jakieś trutki

wstrzykiwał. Pytam się go co się dzieje. “Moje Ŝycie sensu nie ma". A

dlaczego? Zawód miłosny? “Nawet nie. Po prostu to wszystko

sensu nie ma."

Oczywiście zacząłem się zastanawiać, jakby mu pomóc w

odnalezieniu tego sensu. A Ŝe się niemało logiką parałem, pokusa była

znaczna, aby mu przedłoŜyć taki oto sylogizm: “śycie człowieka

młodego, zdrowego itd. ma sens; otóŜ ty jesteś człowiekiem młodym,

zdrowym itd.; a więc twoje Ŝycie ma sens". Tylko, Ŝe to by

się na nic nie zdało. Stosowanie takiego rozumowania do jego poło-

Ŝenia, do sprawy sensu jego Ŝycia, sensu nie ma - jest bezcelowe.

Dlaczego? Dlatego Ŝe mamy tu do czynienia z czymś, co z

ogólnikami (w rodzaju mojego “kaŜdy człowiek") nie ma nic

wspólnego. Dlatego, Ŝe sprawa sensu Ŝycia jest sprawą w najwyŜ-

szym stopniu indywidualną, osobistą, prywatną. Jest nawet, jeśli się

nie mylę, podwójnie prywatną. W wypadku Andrzeja chodzi o sens

jego Ŝycia i o sens tego Ŝycia dla niego. Andrzejowi jest najzupełniej

obojętne czy i o ile jego Ŝycie ma sens dla mnie czy dla ciebie, dla

Społeczeństwa, Proletariatu, Sprawy i tym podobnych. Rzecz w tym, Ŝe

ono dla niego sensu nie ma. Mówienie o sensie Ŝycia “w ogóle" i

wszelka próba przekonywania takiego Andrzeja z ogólnego stanowiska

są skazane na niepowodzenie.

Piszę więc moje pierwsze twierdzenie:

If you can keep your head when all around you

Are losing theirs and blaming it on you

If you can trust yourself, when all men doubt you...

Ja to rozumiem tak: sensu Ŝycia nikt mi nie da. Muszę go

znaleźć i zachować sam. Bo keep my head znaczy między innymi to

właśnie. Nikt mi tu nie pomoŜe.

Stwierdzenie prywatności sensu Ŝycia jest pierwszym

krokiem w jego analizie. Posiada on wprawdzie pewne znaczenie,

ale jest małym, powiedziałbym formalnym, krokiem. Trzeba nam

dalej pytać: “Co to jest sens Ŝycia? Co znaczy tutaj sens"?

Mówimy o sensie i bezsensie przede wszystkim gdy chodzi o

słowa, znaki, mowę. Dane wyraŜenie ma sens dla mnie, jeśli ja

jego znaczenie rozumiem, a jest bezsensowne, gdy tak nie jest. Na

przykład wyraŜenie “krowa" ma sens dla mnie, natomiast “wokra" go

nie ma (dla Chińczyka zapewne i “krowa" i “wokra" są równie

bezsensowne). Takie jest pierwsze, najpospolitsze znaczenie słowa

“sens". Jednak w tym znaczeniu na pewno go nie uŜywamy, gdy

mówimy o sensie Ŝycia. śycie nie moŜe przecieŜ mieć znaczenia,

przynajmniej w tym słowa znaczeniu, w którym wyraŜenie je posiada.

Ma natomiast, albo przynajmniej moŜe mieć, wartość. (Nawiasem

mówiąc wartość ma coś, co jest dla mnie znaczne, z czego

wynika, Ŝe jakieś pokrewieństwo między sensem Ŝycia a sensem

wyraŜenia przecieŜ istnieje - choć go wytłumaczyć nie potrafię).

Powiedzmy więc, Ŝe moje Ŝycie ma sens kiedy ja uwaŜam,

sądzę, czuję itd., Ŝe ono ma wartość dla mnie, czyli prostszymi

słowami, kiedy uwaŜam, czuję itd., Ŝe warto Ŝyć. To jest, zdaje mi

się, jasne.

1.1. Sprawa sensu Ŝ ycia jest spraw ą prywatn ą .

Wyjaśniam. Chodzi najpierw o to, Ŝe nie ma sensu mówić o

sensie Ŝycia zbiorowości, na przykład narodu. Chodzi zawsze o

Ŝycie jednostki. Następnie mamy do czynienia ze sprawą o tyle

prywatną, Ŝe zbiorowość (to jest inni ludzie) są wobec niej bezsilni.

Naturalnie, Ŝe utrata sensu Ŝycia moŜe być w pewnych warunkach

skutkiem pewnych układów społecznych, ale bezpośredniego wpływu

na ten sens inni ludzie, a więc i zbiorowość, nie mają. Mamy do

czynienia ze sprawą prywatną.

Wydaje mi się, Ŝe naleŜy na to połoŜyć nacisk, bo Ŝyjemy w

okresie rozpasanej propagandy “społecznej". Jesteśmy wszyscy tak

strasznie uspołecznieni, Ŝe nawet istnienia spraw prywatnych nie

dostrzegamy. A tymczasem właśnie najwaŜniejsze sprawy człowieka są

czysto prywatne; tak, obok sensu Ŝycia, cierpienie, miłość, śmierć i tym

podobne. O tym jednak jeszcze później.

Moje twierdzenie daje, przy całej swojej banalności, pewien -

jak mówią Francuzi - bouquet spirituel - obrok duchowy, a mia-

nowicie regułę postępowania. Sformułował ją, znacznie lepiej

niŜbym ja potrafił, poeta (poeci są moim zdaniem mistrzami w takich

sprawach), a mianowicie Kipling, w pierwszych wierszach “Do

mojego syna":

Nieco ściślej:

1.2. ś ycie danego człowieka ma dla niego w danej chwili

sens, kiedy on w tej chwili s ą dzi, czuje itd., Ŝ e warto mu Ŝ y ć .

Ale kiedy tak jest? W jakich okolicznościach i pod jakimi

warunkami? Istnieje jeden wypadek, w którym o sensie Ŝycia nie

moŜna wątpić, a mianowicie wtedy, kiedy istnieje jakiś cel do

którego się dąŜy, który chciałoby się osiągnąć. Oto ilustracja na tym

samym naszym Andrzeju. Odbyłem kiedyś z nim lot wysokogórski w

złej pogodzie. Andrzej był kopilotem, z obowiązkiem, jak zwykle w

lotach na widoczność, dbania o mechanikę. Nawalił nam silnik,

oblodzenie gaźnika. Trzeba było widzieć mojego Andrzeja w tym

impasie. Przez dobrych dziesięć minut był całkowicie pochłonięty

przez swoje zadanie, skoncentrowany, z wolą napiętą w jednym

kierunku tylko, aby doprowadzić maszynę do porządku. Ja piloto-

wałem, więc to do mnie nie naleŜało, ale mogłem go z ukosa

obserwować. Był wspaniały i udało mu się dokonać tego, czego

chciał, a mianowicie przywrócić normalne obroty silnika. O sensie

Ŝycia Andrzeja w czasie tych minut nie moŜna było rozsądnie

wątpić, bo on miał cel - uruchomienie maszyny, to jest uratowanie

samolotu i naszej skóry. Kiedy taki cel komuś jasno przyświeca, sens

Ŝycia, Ŝe tak powiem, pojawia się.

coś, co znowu tak bez znaczenia nie jest: cybernetyka, a więc ta

ogromna rzecz, która w tej chwili nasz sposób Ŝycia gruntownie

przemienia, a w której nikt poza logikami niczego nie rozumie. No

ale o tym później. Na razie chciałbym tylko powiedzieć, Ŝe wypada

nam teraz wyjść z banalności, Ŝe tak powiem łatwych, do nieco

trudniejszych. Tak to zawsze w logice się dzieje. Trzeba więc będzie

trochę wysiłku.

Idzie o takie oto zagadnienie: czy nasze twierdzenie l .3 da

się odwrócić? Czy skoro ono jest prawdziwe, prawdziwe jest takŜe

twierdzenie odwrotne:

(F 1.1) Je ś li Ŝ ycie danego człowieka ma sens w danej chwili,

to on d ąŜ y w tej chwili do jakiego ś celu.

MoŜemy sobie w stosunku do tego zdania postawić dwa

pytania. Po pierwsze, czy ono z poprzedniego twierdzenia (1.3) wy-

nika?, Po drugie, czy niezaleŜnie od tego jest prawdziwe? Odpo-

wiedź na pierwsze pytanie jest łatwa, przynajmniej dla logika. F 1.1 z

1.3 nie wynika. To dlatego, Ŝe całkiem ogólnie z “jeśli A to B" nie

wynika “jeśli B to A". Na przykład, z tego Ŝe, jeśli jestem słoniem, to

jestem zwierzęciem, wcale nie wynika, Ŝe jeśli jestem zwierzęciem,

to jestem słoniem. Bo ja wprawdzie jestem na pewno zwierzęciem,

ale jako Ŝywo nie słoniem, przynajmniej w dosłownym “słonia"

znaczeniu. A więc, kto przyjmuje pierwsze nasze twierdzenie (1.3) nie

musi, logicznie, przyjąć takŜe jego odwrócenia (F 1.1).

Teraz uwaga. Z tego, Ŝe tak jest, wcale jeszcze nie wynika,

aby drugie twierdzenie musiało być fałszywe. Bo nieraz coś z jakichś

prawdziwych przesłanek nie wynika, a przecieŜ jest prawdziwe. Na

przykład, to Ŝe dziś deszcz pada, nie wynika z tego, Ŝe istnieje

księŜyc, ale to nie przeszkadza, Ŝe dziś rzeczywiście deszcz pada.

Nasze twierdzenie (F 1.1) mogłoby więc być mimo wszystko

prawdziwe.

W rzeczy samej widzę, Ŝe wielu znacznych myślicieli

uwaŜało je za takie, to jest sądziło, Ŝe istnienie celu jest co najmniej

koniecznym warunkiem istnienia sensu Ŝycia. Tak, jeśli się nie mylę

(choć nie całkiem wyraźnie) sądził Arystoteles. Tak samo bodaj

większość myślicieli chrześcijańskich. Tak wreszcie egzystencjaliści

1.3. Je ś li w danej chwili istnieje cel do którego dany

człowiek d ąŜ y, jego Ŝ ycie ma w tej chwili sens.

I znowu obrok duchowy czyli regułka moralna. Kiedy twój

sens Ŝycia jest zagroŜony, staraj sobie znaleźć cel, do którego

mógłbyś intensywnie dąŜyć. To jest rada, którą dałem niedawno na

pół sparaliŜowanemu przyjacielowi, zagroŜonemu próŜnią, jaką za

sobą pociąga utrata sensu Ŝycia. Powiedziałem mu: dyktuj twoje

pamiętniki. A kiedy mi jego Ŝona powiedziała, Ŝe to będzie dla niego

miłą rozrywką, zaprzeczyłem gwałtownie, on potrzebuje nie roz-

rywki, ale powaŜnego celu. Niech więc myśli o tych pamiętnikach

jako o waŜnej rzeczy, która ma się ukazać drukiem. Sens Ŝycia zaraz się

znajdzie.

Jak dotąd rozwaŜania moje poruszały się na płaszczyźnie

spraw prostych, Ŝeby nie powiedzieć banalnych. MoŜe niejeden

czytelnik oburzy się nawet, Ŝe cenny papier na takie banały marnuję.

Odpowiedziałbym mu, Ŝe mam do banałów, jako logik, bardzo

wielki szacunek, bo ostatecznie cała logika jest zbiorem banalności.

MoŜna się z niej np. dowiedzieć, Ŝe deszcz pada albo nie pada i Ŝe

jeśli krowa ryczy, to krowa ryczy. Na to, powie mi ktoś, wielkiej

mądrości nie potrzeba. Tylko, Ŝe w logice z tych banałów wyszło

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: