Auerbach W.-O Przypomnieniach.pdf

WALTER AUERBACH.

O przypomnieniach.

WSTĘP.

1. Przykłady przeżyć przypomnieniowych. Rozprawa niniejsza

ma być przyczynkiem w pracy nad ustaleniem aparatu pojęciowego

w zakresie psychologji przeżyć przypomnieniowych i zjawisk pokrew-

nych. O przypomnieniach resp. przeżyciach przypamoieniawych mówi

się w różnych znaczeniach; poza nazwami temi kryją się przeżycia

bardzo różnorodne, które wypadnie odróżnić od siebie i zanalizować.

Najczęściej bylibyśmy może skłonni mówić o przeżyciach przy-

pomnieniowych w sytuacjach, gdy nam się zjawia obraz odtwórczy,

np. obraz dobrze zinanej osoby. Obraz ten wchodzi nieraz w skład ca-

łości, której dalszym składnikiem jest sąd przypomnieniowy, np. sąd,

że przedmiot w obrazie tym dany już się kiedyś widziało 1 ). Czasem

sąd przypomnieniowy, który jest dalszym przykładem przeżyć przy-

pomnieniowych, może występować bez obrazu odtwórczego (np. bez

jakiegokolwiek obrazu odtwórczego mogę sobie przypomnieć, że So-

krates umarł w r. 399). Kwestją jest, czy uważać za sądy przypomnie-

; niowe, czy też — jak niektórzy czynią — przeciwstawić przypomnie-

niom rozpoznania; kwest ję tę później jeszcze rozważymy. Przykładem

nozpozinania jest np. rozpoznanie zbliżającego się człowieka jako do--

: • brego znajomego, albo też rozpoznanie choroby przez lekarza jako pło-

. nicy. Już nie z sądem, lecz z supozycją przypomnieniową mamy do

czynienia, gdy np. uczeń ma Jekcji opowiada o jakichś niehistorycznych

wydarzeniach, o których kiedyś czytał lub się kiedyś uczył, że np.

* 1 ) Np. Wł. Witwicki rozumie przez „przypomnienie" taką całość (Psycho-

f - log ja I, s. 288). Dobrze może będzie tę terminologję zachować, pamiętając jednak,

że wśród przeżyć przypomnieniowych istnieją obok tak rozumianych przypo-

i '

nanień również przeżycia zupełnie nienaoczne i t. p.

— 108 —

Apollo był synem Zeusa i Latony, że pan Wołodyjotwski poślubił Basie

i t. d. Jest rzeczą możliwą, że jeszcze inne rodzaje przeżyć, np. posta-

nowienia, mogą mieć charakter przeżyć przypomnieniowych.

Gdy mowa o uczeniu się, nasuwają się wypadki recytowania

z „pamięci" wiersza lub — jak się to przy eksperymentalnych bada-

niach nad pamięcią czyni — szeregu zgłosek w pewnym porządku, wy-

padki, które mowa potoczna też do przypomnień zwykła zaliczać. Bu-

dizą one z tego względu specjalne zainteresowanie, że tworzą przede-

wszystkiem materjał do badań nad pamięcią. Otóż powstaje pytanie,

do jakiej klasy zaliczyć należy zjawiska, występujące przy recytowa-

niu z pamięci. Nasuwa się tu pomysł, że w tych wypadkach mamy do

czynienia z treściami odtwórczemii (oczywiście nietylko wizualnemi).

Zachodzi to maże przy pierwszej recytacji danego tekstu. Natomiast

gdy coś recytujemy już któryś raz z rzędu, recytacja odbywa się za-

zwyczaj mechanicznie i normalnie nie jesteśmy świadomi treści od-

twórczych zgłosek lub słów. Wiemy jedynie, że recytowane zgłoski,

słowa i t. p. moglibyśmy także odtwórczo sobie wyobrazić, a nie wy-

powiadać ich. Raczej już wyprzedzają treści odtwórcze rysowanie

z pamięci, choć i tu może nie są konieczne. Przy recytowaniu już zme-

chanizowanem nie występują żadne psychiczne przeżycia przypomnie-

niowe, recytowanie warunkujące, lecz najprościej przyjąć, że w wy-

padkach tych to, co się nazywa „pamięcią", a co raczej należałoby na-

zwać „przyzwyczajeniem" lub „wprawą", wprost „dysponuje" do re-

cytowania, a więc do pewnej czynności fizycznej (resp. psychofizycz-

nej), do pewnych ruchów. Słusznie podkreśla wchodzące tu w grę róż-

nice Bergson, mówiąc o dwóch formach pamięci, z których jedna prze-

jawia się w mechanizmach ruchowych, np. w recytacji, druga we

wspomnieniach; z których jedna — jak mówi — powtarza, druga wy-

obraża 2 ). Recytacjom z „pamięci" mogą jedynie towarzyszyć przypo-

mnienia sytuacyj, w których się nabierało wprawy do ich wykonywa-

nia. Zaznaczyć należy, że nieraz można się wahać, czy w danym wy-

padku mamy do czynienia z recytacją z „pamięci", czy ze zdaniem,

wyrażającem sąd przypomnieniowy lub supozycję przypomnieniową,

n P- gdy uczeń, nie rozumiejący dobrze, co to jest sinus a co cosinus

kąta, wypowiada z „pamięci" zdanie: sin 2 « + cos 2 a;=l. I wogóle nieraz,

gdzie mowa o przekonaniach, faktycznie ma się do czynienia z przy-

zwyczajeniem lub postanowieniem wygłaszania pewnych zdań. Owe

na wprawie oparte ruchy, na których polega recytacja i t. p., jako coś

fizycznego, bliżej interesować nas już nie będą. W dalszym ciągu zaj-

2 ) Materja i pamięć, przeł. Filewicz, Warszawa 1926, rozdział II. Por. też

Wł. Witwicki, Zarys psycholoę/ji s , s. 109 n.

— 109 —

mierny się przedewszystkiem treściami odtwórczemi, sądami przypo-

mnieniowemi oraz całościami, złożonemi z takich treści i sądów.

Analogicznie, jak za przeżycia przypommieniowe uchodzą zarówno

pewrne naoczne treści, jak nienaoczne myśli (sądy, supozycje), tak

i za przeżycia fantazyjne uważa się zarówno treści wytwórcze, jak też

pewne myśli nienaoczne, o które np. chodzi, gdy się mówi o fantazjach

intelektualnych i t. p. 3 ). Fantazja również uchodzi za dyspozycję do

zjawisl$, odpowiadających recytowaniu z „pamięci" (mp. gdy się ukła-'

da nowe szeregi zgłosek, albo maluje bez poprzednich treści wytwór-

czych i t. p.).

2. Rozróżnienie przeżyć przypomnieniowych w sensie genetycz-

nym i w sensie deskryptywnym. W związku ze sprawą przeżyć przy-

pomnieniowych należy zwrócić uwagę jeszcze na pewną wieloznacz-

ność, mianowicie należy rozróżnić przeżycia pnzypomnieniowe w sen-

sie genetycznym i w sensie deskryptywnym. Przynależność do przeżyć

przypomnieniowych w sensie genetycznym zależy przedewszystkiem

od „genezy" danego przeżycia, przynależność do przeżyć przypomnie-

niowych w sensie deskryptywnym zależy znów od tego, jak dane prze-

życie w doświadczeniu wewnętrznem „wygląda". Na kilku przykładach

spróbujemy najpierw wyjaśnić, o co w tem rozróżnieniu chodzi.

I tak przeżyciem przypomnieniowem tylko w sensie genetycznym

będzie np. treść wtónna kiedyś oglądanego obrazu, powstała dzięki te-

mu, że się ów obraz oglądało, choćby była traktowana jako treść

wytwórcza ze względu na to, że się z nią nie łączy świadomość, że ów

obraz był już kiedyś dany. W tym samym tylko sensie przeżyciem

przypomnieniowem będzie pomysł naukowy, który się w jakiejś książ-

ce wyczytało, a naistępnie jako własny podaje, bo się sobie nie uświa-

damia, że pod cudzym wpływem powstał. Za typowy przykład prze-

życia przypomnieniowego tylko w sensie genetycznym może dalej

uchodzić anamneza w znaczeniu Platona. Natomiast przeżycia te nie

są przeżyciami przypomnienioweml w sensie deskryptywnym. W tym

sensie przypomnieniem będzie np. pojawiający się — jakby to można

prowizorycznie powiedzieć — z „charakterem przypomnienia" obraz

wtórny w teatrze odegranej sceny dramatu, choćby się jej nawet na-

prawdę w teatrze nigdy nie oglądało, lub z charakterem pewności wy-

stępujący nawet mylny i niewierny sąd przyponrnieniowy. Tych prze-

żyć nie zaliczylibyśmy znów do przeżyć przypomnieniowych w sensie

genetycznym. Zakresy pojęć: przeżycie przypommieniowe w sensie ge-

3 ) Por. E. Markinówna, O pojęciu fantazji. Odb. z Przeglądu Filozoficznego,

1932, s. 8.

— 110 —

netycznym i przeżycie przypomnieniowe w sensie deskryptywnym

krzyżują się, a tylko dla lepszego zwrócenia uwagi, ocow tem odróż-

nieniu chodzi, dobierailiśmy przykłady przeżyć, należących do jednej

a nienależących do drugiej grupy przypomnień." Przykłady przeżyć,

któreby były zarazem przypomnieniami w sensie deskryptywnym, ja-

koteż w sensie genetycznym, są może najliczniejsze; należy tu np.

zwyczajne przypomnienie sobie, że Sokrates umarł w r. 399, że Skrze-

tuski przekradł się ze Zbaraża, do króla i it. p. Powyższe przykłady już

wskazują, iż przeżyciami prczypomnieniowemi w sensie genetycznym

i deskryptywnym mogą być zarówno treści odtwórcze, jak sądy i supo-

zycje przypomnieniowe 4 ). Analogicznie, jak w sferze przeżyć przypo-

mnieniowych, można rozróżnić również przeżycia fantazyjne w sensie

genetycznym i deskryptywnym.

Przeżyciami przypamnieniowemi w sensie genetycznym, co do

których wiogóle można mieć wątpliwości, czy ma nazwę przeżyć przy-

pomnieniowych zasługują, krótko tylko się zajmiemy; szczegółowszą

analizę poświęcimy natomiast przeżyciom przypomnieniowym w sen-

sie deskryptywnym.

4 ) Nieraz spotkać się można w literaturze naukowej z rozróżnieniem repro-

dukcji i przypomnienia. I tak nazywa Ebbinghaus reprodukcja fakt powtórnego

pojawienia się w formie przedstawień (sc. wtórnych) dawniejszych przeżyć, gdy

tymczasem przy przypomnieniach występuje — jego zdaniem — nadto świado-

mość, iż określona treść, w przedstawieniu wtórnem dana, była kiedyś „przeżyta"

(Grundziige der Psychologie, I. S. 679; oczywiście to samo przeżycie nigdy po

raz wtóry już się pojawić nie może). Według Volkelta różnica między reprodukcją

a przypomnieniem polega na tem, że przy przypomnieniu występuje „zwrócenie

się do przeszłości", którego przy reprodukcji niema (Beitrdge zur Analyse d. Be-*

wusstseins: 2. Die Erinnerungsgewissheit. Zsch. f. Philosophie u. philos. Kritik

118/1901, s. 2). Gallinger znów podkreśla, że przy przypomnieniach — inaczej niż

przy reprodukcjach — musi występować świadomość, iż przedmiot był już kie-

dyś przeżyty (Zur Grundlegung einer Lehre von der Erinnerung, Halle a. S.

1914, s. 11). Otóż to, co nazywamy „przeżyciami przypomnieniowemi w sensie

deskryptywnym" odpowiada mniej więcej przypomnieniom w sensie Ebbinghausa,

Yolkelta, Gallingera i i. Czy natomiast ich „reprodukcje" odpowiadają naszym

przeżyciom przypomnieniowym w sensie genetycznym, jest rzeczą wątpliwą,

w szczególności wątpliwem jest, czy np. sądy i supozycje przypomnieniowe

w sensie genetycznym nazwaliby „reprodukcjami"; gdy się mówi o „repro-

dukcjach" ma się zazwyczaj na myśli tylko treści odtwórcze. Bardzo zbliżone do

naszego rozróżnienia treści odtwórczych w sensie deskryptywnym i genetycznym

jest rozróżnienie wyobrażeń odtwórczych w rozumieniu subjektywnem czyli psy-

chologicznem oraz objektywnem czyli genetycznem u Kotarbińskiego (Elementy

teorji poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Lwów 1929, s. 71 nn.).

— 111 —

I. PRZEŻYCIA PRZYPOMNIENIOWE W SENSIE GENETYCZNYM.

3. Uwagi wstępne o przeżyciach przypomnieniowych w sensie ge-

netycznym. Podamy obecnie warunki — zdaniem naszem — koniecz-

ne na to, by pewine przeżycie mogło być przeżyciem przypomnienio-

wem w sensie genetycznym. Przy anailizie tych przeżyć trzeba będzie

opuścić grunt czystej deskrypcji i dotknąć zagadnień, związanych

z ich genezą. Chwilowo bez bliższego wyjaśnienia operować będziemy

przytem takiemi pojęciami, jak pojęcie treści wtórnej (pochodnej),

przedmiotu tej treści, przedmiotu -sądu i supozycji i t. d.; w tym związ-

ku nie będzie to zapewne budzić nieporozumień. Niektóre z tych pojęć

będą jeszcze w dalszym ciągu pracy poddane bliższej analizie.

Otóż na to, by jakakolwiek treść wtórna, sąd, supozycja, ewent.

kompleks z tych przeżyć złożony mogły być przeżyciami przypomnie-

nioweini w sensie genetycznym, jest konieczne:

1) by przedmiot tych przeżyć był Medyś w jakikolwiek sposób

dany i to z tej samej strony, jako taki sam lub bardzo podobny;

w związku z tem:

2) by przedmiot ten był kiedyś dany w przeżyciu podobnego ro-

dzaju;

3) by częściową przyczyną powstania tych przeżyć było to, że ich

przedmiot był kiedyś dany.

4. Niezbędność przeżycia pierwotnego. Ad 1) Dla każdego przy-

pomnienia w sensie genetycznym musiało istnieć jedno przeżycie lub

więcej przeżyć, w których jego przedmiot był kiedyś dany. Przeżycia

owe nazwiemy przeżyciami „pierwotnemi" dla owego przypomnienia.

Nie wystarczy jednak powiedzieć, że przedmiot przypomnienia musiał

być już kiedyś dany w przeżyciu pierwotnem, lecz należy dodać, że

musiał być kiedyś dany z tej samej strony, jako taki sam lub bardzo

podobny 5 ). Jeśli bowiem przeżywam treść wtórną jednej strony pew-

nego przedmiotu, a ów przedmiot był mi kiedyś dany z innej strony,

s ) Późniejsze analizy pojęcia przedmiotu treści odtwórczej uczynią to za-

strzeżenie w odniesieniu do treści odtwróczych częściowo zbędnem i pozwolą

sformułować warunek pierwszy w odniesieniu do tych treści bardziej prawidłowo

(posługując się pewnem rozróżnieniem R. Ingardena) w sposób następujący:

koniecznem jest, by przedmiot treści odtwórczej był kiedyś dany oraz by przez

zawartość treści pierwotnej i treści odtwórczej były wyznaczone takie same ce-

chy (w sprawie pojęcia zawartości treści por. poniżej § 11). W formułowaniu

tego warunku mówimy o tożsamości i takożsamości przedmiotu treści odtwór-

czej i pierwotnej, a nie o równości lub podobieństwie samych tych treści ze

względu na trudności, łączące się z zagadnieniem równości resp. podobieństwa

między treściami spostrzegawczemi i wtórnemi.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: