Auerbach - Wartoscpoznawcza przypomnien.pdf - filozofia w języku polskim - bibiariel

WALTER AUERBACH

[w:] Kwartalnik Psychologiczny t.VII 1935r 25-60

ZAGADNIENIE WARTOŚCI POZNAWCZEJ

SĄDÓW PRZYPOMNIENIOWYCH

Wstęp.

Łatwo zdać sobie sprawę z wielkiej roli, jaką odgrywają

przypomnienia w życiu psycłricznem jednostki wogóle,

w szczególności zaś w procesach poznawczych. Przyjmijmy

na chwilę, że przypomnień jesteśmy zupełnie pozbawieni.

Byłoby nam wtedy brak conajmniej bezpośredniego kon-

taktu z tem, cośmy w przeszłości przeżyli, odpadłaby zatem

ogromna dziedzina naszej wiedzy, będąca w wielkiej mierze

warunkiem poznania teraźniejszości i przyszłości; niemożliwe

byłoby wtedy jakiekolwiek wieloogniwowe rozumowanie;

niemożliwe byłoby też uporządkowanie zdobytych wiado-

mości. Z uwagi na wielką rolę, jaką przeżycia przypomnie-

niowe, w szczególności zaś sądy przypomnieniowe, odgry-

wają w poznaniu, zagadnienie ich waloru poznawczego jest

doniosłe dla epistemologji. Rzecz więc dziwna, że tem zagad-

nieniem niewiele się zajmowano, inaczej niż np. zagadnie-

niem wartości poznawczej spostrzeżeń. Więcej uwagi po-

święcili tej kwestji ze znanych mi filozofów przedewszyst-

kiem Meinong*) i Volkelt 2 ). Obaj ci autorowie sądzą, że

1) dodatniej wartości poznawczej przypomnień dowieść nie

można, gdyż dowód taki musiałby już zakładać walor przy-

pomnień, zawierałby zatem „petitio principii"; 2) niemniej

brak takiego dowodu nie może zachwiać naszej wiary

•) Alexius Meinong, Zur erkenntnistheoretischen Wurdigung des

Gedachtnisses, Gesammelte Abhandlungen II. Leipzig 1913. Uber die Er-

fahrungsgrundlagen unseres Wissens, Berlin 1906, s. 68 nn.

2 ) Johannes Volkelt, Gemissheit und Wahrheit, Miinchen 1918,

s. 83 nn.

WALTER AUERBACH

w przypomnienia, dzięki ich specyficznej, bezpośredniej

oczywistości (oczywistości przypuszczeń, Vermutungsevi-

denz), jak mówi Meinong, albo też dzięki ich „przedlogicz-

nej" pewności, jak się wyraża Volkelt. W wywodach obu

tych autorów kryje się wiele trafnych myśli. Uderzają w nich

jednak pewne zasadnicze braki: 1) niezupełnie jest wyja-

śnione, co należy rozumieć przez „przypomnienie", w szcze-

gólności zaś przez „sąd przypomnieniomy"; 2) wywody obu

autorów nie tłumaczą pojęcia wartości poznawczej sądu

przypomnieniowego; 3) w związku z tem niedość wyraźnie

sprecyzowano właściwy sens zagadnienia wartości poznaw-

czej sądów przypomnieniowych i — co za tem idzie — nie-

dość jasno zarysowują się rozmaite możliwe rozwiązania tego

zagadnienia. Tym trzem sprawom poświęcone będą dalsze

rozważania.

/. Uwagi o pojęciu sądu przypomnieniowego 3 ).

I. Przeżycia przypomnieniowe w sensie genetycznym.

O przeżyciach przypomnieniowych mówi się w dwóch sen-

sach: w sensie genetycznym i w sensie deskryptywnym. Pe-

wien fakt psychiczny jest przeżyciem przypomnieniowem

w sensie genetycznym ze względu na swoją „genezę", a więc

wtedy, gdy częściowa przyczyna jego powstania leży w daw-

niejszem podobnem przeżyciu, w którem był dany ten sam

przedmiot, z tej samej strony itd., bez względu na to, czy so-

bie z tego wszystkiego zdajemy sprawę i jak dane przeżycie

w doświadczeniu wewnętrznem „wygląda" *). Przeżycia

3 ) Tutaj ograniczę się jedynie do kilku uwag z tego zakresu, niezbę-

dnych dla zrozumienia późniejszych wywodów. Szczegółową analizą

przeżyć przypomnieniowych zajmuję się w rozprawie O przypomnie-

niach drukowanej w XXXVI roczniku Przeglądu Filozoficznego s. 106 nn.

W rozprawie tej można znaleźć bliższe wyjaśnienie i bardziej precyzyj-

ne sformułowanie niektórych twierdzeń tego rozdziału.

4 ) Podobnie rozróżnia wyobrażenia spostrzegawcze, odtwórcze i wy-

twórcze w znaczeniu subjektywnem czyli psychologicznem oraz objek-

tywnem czyli genetycznem T. Kotarbiński w Elementach teorji poznania,

logiki formalnej i metodologji nauk, Lwów 1929, s. 71 nn.

WARTOŚĆ POZNAWCZA PRZYPOMNIEŃ

przypomnieniowe tylko w sensie genetycznym a nie w sensie

deskryptywnym występują np. przy t. zw. nieświadomych

plagjatach, gdy ktoś podaje pomysł naukowy, w książce kie-

dyś wyczytany, jako własny i nie uświadamia sobie, że po-

mysł ten powstał pod cudzym wpływem. W dalszym ciągu

przeżycia przypomnieniowe w sensie genetycznym intereso-

wać nas nie będą. Gdy będzie mowa o przypomnieniach czy

też o przeżyciach przypomnieniowych, będzie chodziło tylko

o przeżycia przypomnieniowe w sensie deskryptywnym.

77. Przeżycia przypomnieniowe w sensie deskryptyw-

nym. Aby jakiś fakt psychiczny zaliczyć do przeżyć przy-

pomnieniowych w sensie deskryptywnym, należy wziąć pod

uwagę — mówiąc ogólnikowo i nieściśle — tylko to, jak ten

fakt w doświadczeniu wewnętrznem „wygląda", czy ma ja-

kiś specjalny charakter przypomnieniowy, nieistotne zaś jest

jego pochodzenie, to, czy jego przedmiot naprawdę był kie-

dyś dany itp. Do przeżyć przypomnieniowych w sensie de-

skryptywnym należy zwyczajne przypomnienie sobie, np.

że wczoraj w czasie wycieczki była piękna pogoda i uczest-

nicy byli w doskonałych humorach; przeżywając takie przy-

pomnienie jesteśmy bezpośrednio świadomi, że to, co stwier-

dzamy, było już nam kiedyś dane. Przypomnienia w sensie

deskryptywnym mogą być zarazem przeżyciami przypom-

nieniowemi w sensie genetycznym. Wśród przeżyć przypom-

nieniowych w sensie deskryptywnym należy wyróżnić jesz-

cze szereg odmian. Niektóremi z nich wypadnie się teraz

krótko zająć. Będzie przytem chodziło przedewszystkiem

o różne odmiany sądów przypomnieniowych w sensie de-

skryptywnym.

1. Sądy przypomnieniowe pierwszego rzędu. Są to nie-

aprioryczne, jednostkowe sądy o własnych przeszłych prze-

życiach, których racja psychologiczna nie leży w jakichś

innych sądach. Np. sądy, że coś widziałem, słyszałem, wyo-

brażałem sobie wytwórczo, że w coś wierzyłem i t. p. Te są-

dy ujmują zazwyczaj dawniejsze przeżycia od strony przed-

miotowej, t. zn. jako dotyczące tych właśnie a nie innych

WALTER AUERBACH

zujących", jaką im daje W. Witwicki 5 ).

Mniej lub więcej wyraźne sądy przypomnieniowe pierwszego

rzędu wchodzą w skład różnych całości. Mogą się przedewszystkiem

łączyć w całość z przedstawieniami o treści odtwórczej; posiadam

np. obraz odtwórczy Kościoła Marjackiego w Krakowie a zarazem

mniej lub więcej wyraźnie świadom jestem tego, że kiedyś już

Kościół Marjacki widziałem 6 ). Sądy przypomnieniowe pierwszego

rzędu mogą się łączyć również z przedstawieniami o treści spostrze-

gawczej; np. oglądając po raz wtóry Kościół Marjacki, jestem za-

razem świadom, że już go dawniej widziałem 7 ). Sądy przypomnie-

niowe pierwszego rzędu, które są przeżyciami przypomnieniowemi

w najwłaściwszym sensie jako akty bezpośredniego doświadczenia

5 ) Według W. Witwickiego, Psychologia I, s. 288, sąd lokalizujący

stwierdza, że raz już kiedyś spostrzegałem przedmiot mego obecnego wy-

obrażenia pochodnego czy też spostrzegawczego. Nawiązując do tego

podkreśla T. Czeżowski, Spostrzeżenia i przypomnienia, Kwartalnik

Psychologiczny IV 1933, s. 240 nn., że właściwym przedmiotem sądu lo-

kalizującego jest właśnie dawniejsze spostrzeżenie, a nie np. przedmiot

wyobrażenia pochodnego. W związku z tem, co pisze Witwicki i Cze-

żowski zauważyć należy, że sądy lokalizujące czy też sądy przypomnie-

niowe pierwszego rzędu — tak jak je tu rozumiemy — niekoniecznie do-

tyczą tylko dawniejszych spostrzeżeń; mogą również stwierdzać coś

o innych dawniejszych przeżyciach. Np. gdy reprodukuję obecnie twier-

dzenie Pitagorasa, przypominam sobie zarazem w sądzie przypomnie-

niowym pierwszego rzędu, że wtedy i wtedy udowodniłem sobie to

twierdzenie. Otóż dawniejsze wydanie sądu matematycznego na pod-

stawie dowodu było czemś więcej niż spostrzeganiem, o ile wogóle ja-

kieś spostrzeganie wchodziło tu w grę. — Odpowiedniki sądów przypom-

nieniowych pierwszego rzędu czy też sądów lokalizujących znajdują

się też w sferze oczekiwań, które wogóle mają budowę podobną do prze-

żyć przypomnieniowych. (Por. O przypomnieniach, rozdział III).

6 ) Takie całości nazywa W. Witwicki „przypomnieniami". (Psy-

cholog ja I s. 288).

7) Mamy tu do czynienia z „rozpoznaniami" w jednem ze znaczeń

tego wyrazu. (Por. Witwicki Psychologia I s. 288 n.). W innem znaczeniu

nazywa się „rozpoznaniem" pewien rodzaj sądów identyfikujących i sub-

sumujących, np. „to jest aktor, który grał Hamleta", „to jest płonica".

(Por. O przypomnieniach, rozdział IV).

przedmiotów i „lokalizują" tak ujęte przeżycia mniej lub

więcej dokładnie w przeszłości. Stąd nazwa „sądów lokali-

WARTOŚĆ POZNAWCZA PRZYPOMNIEŃ

przeszłości, mogą też łączyć się w całość z sądami przypomnienio-

wemi rzędu drugiego.

2. Sądy przypomnieniowe drugiego rzędu. Godne uwagi

są. dwie grupy tych sądów:

a) Pierwszą grupę tworzą sądy mające rację psycholo-

giczną w przypomnieniach pierwszego rzędu; owe przypom-

nienia pierwszego rzędu odnoszą się do przeżyć, w których

się stwierdziło to samo. co się stwierdza w sądzie przypomnie-

niowym drugiego rzędu. Przypuśćmy, że sobie przypominamy

pewne twierdzenie historyczne lub matematyczne, np. że Ok-

tawjan pokonał Antonjusza u przylądka Akcjum, albo że su-

ma kątów w trójkącie równa jest 180° i sądy te przeżywamy

jako przypomnieniowe, nie mamy więc przed oczyma źródeł

historycznych lub dowodów matematycznych, na podstawie

których byśmy sądy te wydali. Jak się zdaje, sądów tych

nie czulibyśmy się uprawnieni wydać, gdybyśmy nie byli

mniej lub więcej wyraźnie przekonani, że to, co one stwier-

dzają, kiedyś już uznaliśmy w jakimś uzasadnionym sądzie.

Gdy nas ktoś zapyta, na jakiej podstawie żywimy takie sądy

przypomnieniowe, normalnie skłonni jesteśmy podać jako

rację to, żeśmy się tak „uczyli", lub to, żeśmy sobie dany sąd

kiedyś „udowodnili" itp. Prawo do żywienia owych sądów

przypomnieniowych czerpiemy zatem z przypomnień pierw-

szego rzędu, z mniej lub więcej wyraźnych i dokładnych

przypomnień sytuacyj, w których to samo w sposób uzasad-

niony jużeśmy stwierdzili. Z sądem przypomnieniowym

pierwszego rzędu może się wtedy również łączyć obraz od-

twórczy tej sytuacji.

b) Drugą grupę tworzą sądy przypomnieniowe mające

rację psychologiczną w zawartości treści odtwórczej. Gdy

nas ktoś zapyta, jak w pewnej sytuacji jakaś osoba była

ubrana, to zdarza się, że nieodrazu będziemy mogli odpo-

wiedzieć, lecz utworzymy najpierw obraz odtwórczy owej

osoby z danej sytuacji i odpowiedź z owego obrazu jakby

„odczytamy". Uprawnienie do wydania sądu przypomnie-

niowego czerpiemy zatem z odtwórczego obrazu. Niekażdy

Auerbach - Wartoscpoznawcza przypomnien.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: