OSKAR KOLBERG DZIE�A WSZYSTKIE i V ~ OSKAR KOLBERG DZIE�A WSZYSTKIE TOM 56 Pfl WROC�AW POLSKIE TOWARZYSTWO LUDOZNAWCZE WROC�AW - POZNA� OSKAR KOLBERG RUS CZERWONA CZʌ� I LUDOWA SPӣDZIELNIA WYDAWNICZA POLSKIE WYDAWNICTWO MUZYCZNE WYDANO POD OPIEK� NAUKOWA I Z FUNDUSZU POLSKIEJ AKADEMII NAUK Z r�kopis�w opracowali W�ADYS�AW KURASZKIEWICZ, BOGUS�AW LINETTE, MEDARD TARKO Redaktor MEDARD TARKO KOMITET RED Y N [Julian Krzy�anowski| � przewodnicz�cy, J�zef Burszta � redaktor naczelny, cz�onkowie: Kazimiera Zawistowicz-Adamska, Mieczys�aw Grad, Czes�aw Her-nas, Helena Kape�u�, W�adys�aw Kuraszkiewicz, Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Maria Znamierowska-Prufferowa, Roman Reinfuss, Kazimierz Rusinek, Jadwiga Sobieska, Mieczys�aw Tomaszewski, Maria Turczynowiczowa, Stanis�aw Wilczek, Bogdan Zakrzewski �RUS CZERWONA" OSKARA KOLBERGA I Dwutomowa etnograficzna monografia regionalna Ru� Czerwona jest jednym z najcenniejszych ogniw wielkiego planu wydawniczego O. Kolberga. Uzupe�nia i pog��bia wydane przez niego lub przygotowane (a wydane przez nast�pc�w w latach p�niejszych) monografie z pogranicza obszar�w etnicznie polskich i ma�oruskich1, a tak�e wi��e si� �ci�le z zapocz�tkowan� przeze� monografi� etnograficzn� dalszych grup wschodnios�owia�skich2. Wsp�cze�nie warto�� dzie�a podnosi fakt, �e dotyczy ono XIX-wiecznego �ycia i kultury ludu wiejskiego na obszarze osadnictwa, ekspansji i wp�yw�w kulturowych bratnich narod�w. Jest wi�c, podobnie jak Ru� Karpacka i inne jego monografie, koniecznym dope�nieniem szeroko poj�tej problematyki etnograficznej XIX w. Postanowienie opracowania etnografii Rusi Czerwonej powzi�� Kolberg oko�o 1861 r., by� mo�e po odbyciu swej pierwszej podr�y w okolice Sanoka, Przemy�la i Lwowa3. Ju� w planie wydaw- 1 Pokucie. Obraz etnograficzny cz. I�IV, Krak�w 1882�1889, DWOK T. 29� 32, Wroc�aw�Pozna� 1962�1963; Lubelskie cz. I�II, Krak�w 1883�1884, DWOK T. 16�17, Wroc�aw�Pozna� 1962; Che�mskie cz. I�II, Krak�wl890� 1891, DWOK T. 33�34, Wroc�aw�Pozna� 1964; Przemyskie, Krak�w 1891, DWOK T. 35, Wroc�aw�Pozna� 1964; Wo�y�, Krak�w 1907, DWOK T. 36, Wroc�aw�Pozna� 1964; Tarnowskie�Rzeszowskie, DWOK T. 48 Wroc�aw�Pozna� 1967; Ru� Karpacka cz. I�II, DWOK T. 54�55, Wroc�aw�Pozna� 1970� 1971; Sanockie�Kro�nie�skie cz. I�III, DWOK T. 49�51, Wroc�aw�Pozna� 1972�1974. 2 Materia�y do etnografii S�owian, cz. I Materia�y do etnografii S�owian wschodnich (Podole, Wo�y� i inne regiony Ukrainy, Rosja), DWOK T. 58, w przygotowaniu do druku. 3 Zob. zastawienia kierunk�w podr�y Kolberga w: Korespondencja Oskara Kolberga cz. I (DWOK T. 64) s. XXIII�XXVII i cz. III (DWOK T. 66) s. 705�706. niczym z 1864 r., powsta�ym po dw�ch podr�ach badawczych na Ru� Czerwon�, autor zaznacza: �Obok opisu etnograficznego ludu polskiego, nie zaniedba�em przy sposobno�ci zebra� (i posiadam w tece mojej) mn�stwo pie�ni i notat tycz�cych si� ludu ruskiego (w Galicji), s�owackiego (w W�grzech), morawskiego i czeskiego"1. A dalej: �Celem pracy tej b�dzie rzetelne, jasne i dok�adne przedstawienie przedmiotu czy faktu, wi�c czysta nauka i dlatego wy��czonym z niego zostanie wszystko, co tylko zdaje si� tr�ci� polityk� lub tendencyjno�ci�, w przekonaniu, �e tym tylko sposobem obudzi ono zaufanie badaczy i przyniesie istotny dla nauki po�ytek2". Do�� wcze�nie, bo ju� w 1865 r. otrzyma� Kolberg zaproszenie do wsp�pracy ze strony Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu, ale z zaproszenia tego nie skorzysta�3. Cztery lata p�niej w swym memoriale wydawniczym z 1869 r. skierowanym za po�rednictwem dyrektora Zak�adu Narodowego im. Ossoli�skich we Lwowie, Augusta Bielowskiego, do kuratora Zak�adu, Jerzego Lubomirskiego, w celu uzyskania pomocy finansowej na druk tom�w dotycz�cych Rusi, Kolberg okre�li� dok�adnie plan wydania monografii oraz poda� aktualny stan materia��w w tekach i stopie� przygotowania ich do druku: [1] �Materia�y w wielkiej liczbie zebrane, nad kt�rymi pracuj� obecnie w ten spos�b, aby w kr�tkim czasie mie�ci� si� mog�y w�r�d tych, kt�re 1 Korespondencja Oskara Kolberga cz. I (DWOK T. 64) list 86. 2 Tam�e s. 101. 3 Prof. W�adimir �ama�ski, przewodnicz�cy Wydzia�u Etnografii Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu, kt�re w 1865 r. nada�o Kolbergowi tytu� cz�onka-korespondenta Towarzystwa, zwr�ci� si� nast�puj�co do Kolberga w li�cie z dnia 27 maja 1865 r.: �Darz�c sympati� Pa�sk� dzia�alno��, po�wi�con� tak bliskiej i pokrewnej nam narodowo�ci, i w dow�d szacunku dla po�ytecznych prac Pa�skich, wa�nych dla ca�ej S�owia�szczyzny, Wydzia� Etnografii zaliczy� Was, Szanowny Panie, w poczet cz�onk�w wsp�pracownik�w Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i Rada jednog�o�nie zatwierdzi�a propozycj� Wydzia�u. �l�c Panu przy tej okazji pozdrowienia, pozwalam sobie prosi� Pana w imieniu ca�ego Wydzia�u o udost�pnienie nam od czasu do czasu r�Dych artyku��w i materia��w". Kolberg � jak wspomniano �� nie podj�� wsp�pracy z Towarzystwem. Zwraca� si� natomiast kilkakrotnie, lecz bezskutecznie, o pomoc finansow� w realizacji bada� i prac wydawniczych. Korespondencja Oskara Kolberga cz. I (DWOK T. 64) listy 97, 98,103�107, 109, 128. pod liter� b oznaczy�em [tj. w�r�d opracowanych i prawie gotowych do druku] ...: seria 17. Ru� Czerwona (Z�oczowskie, Brze�a�skie; b�d� mo�e dwie cz�ci ...)". [2] �Materia�y w znacznej wprawdzie nagromadzone liczbie, ale kt�rym nie dostaje wielu jeszcze szczeg��w, a osobliwie rysunk�w i muzyki...: seria 49. Ru� Czerwona (Samborskie, Stryjskie, B�jki...)". [3] �Materia�y w ma�ej dot�d zebrane liczbie; lubo z niekt�rych okolic posiadam ich wi�cej, z innych mniej, mam nadziej�, �e z czasem braki te uzupe�ni� si� w taki spos�b, �e z�o�y si� z nich tre��...: seria 59. Ru� Czerwona (Przemyskie, Lwowskie, ��kiewskie...)". Kolberg doda� w ko�cu, �e �porz�dek wszystkich serii w miar� nowych nabytk�w, dope�nie� i opracowania, ci�g�ej ulega� b�dzie zmianie"1. Realizacja planu wydania tej 3-tomowej monografii napotyka�a jednak na rozliczne trudno�ci, g��wnie natury finansowej, o czym �wiadczy dalsza obfita korespondencja Kolberga2. W 1873 r. zwracaj�c si� o poparcie do innego (niestety, nieznanego nam) mecenasa, Kolberg wyszczeg�lni� Ru� Czerwon� w swym planie nast�puj�co: 1) �Materia�y w brulionie wprawdzie jeszcze pozostaj�ce, ale w takiej pe�ni i tak uporz�dkowane, �e przedmiot ich dostateczny ju� do opracowania prowincji dostarczy �ywio�:... Ru� Czerwona (ode Lwowa, Z�oczowa), Tom�w dwa". 2) �Materia�y w notatkach mniej i wi�cej obfitych zebrane i cz�stkowo jedynie opracowane. Tu nale��:... B�jki...". Dla braku skutecznych poparcia �rodk�w [...] ca�e to wydawnictwo post�puje bardzo powoli"3. , W lutym 1879 r., po 7-krotnym ju� pobycie na Rusi Czerwonej, pisa� Kolberg: �Cieszy mnie wszak�e, �e i moje zbiory przyda� si� 1 Korespondencja Oskara Kolberga cz .1 (DWOK T. 64) list 210 z dnia 15 marca (1869 r. 2 Zob. Korespondencja Oskara Kolberga cz. I�III (DWOK T. 64�66) listy 227, 232, 450, 1347, 1348, 1351, 1355, 1356, 1357, 1382 i in. 3 Korespondencja Oskara Kolberga cz. 1 (DWOK T. 64) list 300 z dnia 10 lutego 1873 r. W li�cie do nieznanego adresata, bez daty i miejscowo�ci (rkp. Bibl. PAN 2185 t. 4 k. 380), pochodz�cym prawdopodobnie z 1873 r., Kolberg omawia tak�e warto�� por�wnawcz� swych materia��w: �Nie mniejsze zasoby materia��w posiadam z Rusi Czerwonej i innych cz�ci kraju; ze Z�oczowskiego i Przemyskiego mog� one jeszcze w roku bie��cym by� do druku podane. Por�wnanie np. szczeg��w ze Z�oczowskiego lub Brze�a�skiego zebranych z Krakowskimi, lubo te ziemie znacznie s� od siebie oddalone, wyka�e najdobitniej bliskie lud�w tych z sob� powinowactwo". [...] w przysz�o�ci b�d� mog�y. S�dz�, �e warto�� ich polega g��wnie na pochwyceniu typ�w �ywcem, jak i wiernym oddaniu, tak aby na po�ytek nauki i sztuki s�u�y� mog�y. W�tpi� jednak, by mi si� uda�o wszystkie przeze mnie w ci�gu wielu lat nagromadzone materia�y wyda� na widok publiczny. Na to zanadto ich wiele, a zanadto zn�w ma�o zach�ty i w naszym kraju zasob�w [...] A jednak z niema�ym by to by�o, jak s�dz�, po�ytkiem, gdyby wszystkie cz�ci Polski, Litwy i Rusi, w podobny opracowane spos�b, og�oszone zosta�y drukiem, do czego zbiory moje pewnie najobfitszy dostarczy� by zdo�a�y kontyngens"1. Dla zrealizowania swego celu szuka� Kolberg pomocy przede wszystkim w�r�d instytucji naukowych i wydawniczych. Zwraca� si� do �wczesnych towarzystw naukowych w Warszawie, Poznaniu i Krakowie, do Akademii Umiej�tno�ci w Krakowie, szuka� poparcia w Sejmie Krajowym i we wspomnianym Zak�adzie Narodowym im. Ossoli�skich we Lwowie, zwraca� si� o pomoc do wybitnych uczonych polskich i obcych, jak A. Hilferding. Najwcze�niej uzyska� poparcie Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, przekszta�conego w 1873 r. w Akademi� Umiej�tno�ci2. W grudniu 1883 r. udzieli�a mu pomocy Kasa im. Mianowskiego w Warszawie3. Je�li idzie o wydanie Rusi Czerwonej � Kolberg oczekiwa� pomocy z Zak�adu im. Ossoli�skich, gdzie starania rozpocz�� w 1868 r. Tego� w�a�nie roku po powrocie swoim ze Lwowa do Warszawy pisa� do Leona Wegnera, cz�onka Towarzystwa Przyjaci� Nauk w Poznaniu: �Celem mojej podr�y by�o, jak si� Pan tego �atwo domy�lisz, wyjednanie poparcia prac moich i �rodk�w ich wydawnictwa. Niezupe�nie mi si� to powiod�o, bo w Krakowie pr�cz wiadomej pomocy Towarzystwa Naukowego nie znalaz� si� �aden nak�adca, we Lwowie za� Bielow-ski jak najuprzejmiej obieca� mi, �e Zak�ad Ossoli�skich, maj�cy 1 Korespondencja Oskara Kolberga cz. II (DWOK T. 65) list 630. 2 Zasi�ki Akademii wynosi�y do 500 floren�w rocznie. Z ich pomoc� do 1890 r. wyda� Kolberg 19 tom�w swego dzie�a Lud. Jego zwyczaje, spos�b �ycia, moiva, podania, przys�owia, obrz�dy, gus�a, zabawy, pie�ni, muzyka i ta�ce: nr 5�8 Krakowskie cz. I�IV, 9�15 W. Ks. Pozna�skie cz. I�VII, 16�17 Lubelskie cz. I�II, 18�19 Kieleckie cz. I�II, 20�21 Radomskie cz. I�...
krzyweoko