Buddyzm - Artykul.pdf - Mysl Wschodu - w_karol

Buddyzm - narodziny i ekspansja

Jako że buddyzm wydaje się budzić coraz większe

zainteresowanie w Europie, a także w Polsce, warto choć

pobieżnie znać jego dzieje. Nie będę tu zatem zajmować się

szczegółowo buddyzmem jako systemem wierzeń, a tylko jego

„wędrówkami". (Wcale zresztą niełatwo rozstrzygnąć podstawową

kwestię czym buddyzm jest: religią? Wszak nie ma w nim

doktryny odnoszącej się do bogów. Filozofią? Rodzajem

psychologii? Nawiasem mówiąc, te wszystkie podziały są, jak się

wydaje, istotniejsze dla Zachodu, Wschód bowiem inaczej je

kategoryzuje).

W literaturze przedmiotu często można spotkać się z sądem, że

buddyzm zrodził się w wyniku reakcji na braminizm. To jednak

nie jest prawdą, z tej choćby prostej przyczyny, iż narodził się on

na tych terenach subkontynentu indyjskiego (północno-

wschodnie Indie), które były najpóźniej infiltrowane przez nurt

oparty na Wedach. Ponadto należy pamiętać, że buddyzm i braminizm kształtowały się mniej

więcej w tym samym czasie (V w. p.n.e., braminizm nieco wcześniej) — braminizm oparł się na

starym dziedzictwie wedyjskim, a buddyzm... Właśnie! Długi czas indolodzy spierali się o „bazę",

podłoże buddyzmu, jako że poznano od razu „formy gotowe", bez żadnych stadiów przejściowych.

Dziś uważa się, że — gdyby sięgnąć do najstarszego podłoża — byłoby to podłoże wierzeń

przedwedyjskich, być może sięgających czasów wielkiej cywilizacji Harappy, a w krótszej

perspektywie czasowej: doktryn niewedyjskich, swoistej protojogi. Na tym samym gruncie

rozwijały się wcześniej niż buddyzm nurty, które włączono do Upaniszadów (najstarsze

Upaniszady pochodzą z VIII w. p.n.e.). Należy zatem mocno podkreślić: Te wątki filozoficzne,

które konstytuowały zarówno wierzenia z Upaniszadów, jak i buddyzm są kompletnie różne od

myśli wedyjskiej. To właśnie w nich pojawia się np. koncepcja sansary, karmana, kołowrotu

wcieleń, reinkarnacji. Wszystkie te elementy były z gruntu obce indoeuropejskim twórcom Wed.

Uważa się, iż koncepcje te były znane dużo wcześniej, ale głoszone były w ramach szkół

tajemnych — buddyzm niejako „odtajnił" wiele wierzeń związanych z tymi „sektami". I to właśnie

rozprzestrzenianie się buddyzmu po całych Indiach sprawiło, że teoria reinkarnacji została

wszędzie na terenie subkontynentu przyjęta. W owych tajnych szkołach nie było kapłańskiej

hierarchii, lecz mistrz, celem zaś ucznia było wyzwolenie się z koła wcieleń (sansary). Na

terenach, gdzie rozwijały się zarówno one, jak potem buddyzm nie istniał system kastowy, tak

charakterystyczny dla kształtującego się w tym samym okresie co Upaniszady braminizmu

(kapłańskie pisma zwane Brahmanami powstawały od ok. VIII, VII w. p.n.e.). Stąd podkreślanie,

że Budda należał do kasty kszatrijów (rycerzy; niejako w opozycji do kasty braminów-kapłanów)

musi być dość późne; po prostu — w okresie rodzenia się buddyzmu kasty w ogóle nie miały

znaczenia... W tym samym okresie i na tych samych terenach, może zatem i na tym samym

podłożu rozwijał się drugi wielki nurt — dżinizm.

Za stolicę buddyzmu uchodzi Magadha (dziś stan Bihar). Sam Budda wywodził się z

Kapilawastu. Skoro jednak zajmuje mnie bardziej historia buddyzmu, a ściślej jego

rozprzestrzenianie się, pominę, zdaje się dość zresztą znaną, historię samego Buddy

(„Przebudzony") Siddharty („Ten, który dopiął swego") Gautamy. Może tylko jako ciekawostkę

warto podać, że analogicznie jak w przypadku Jezusa wielu XIX-wiecznych badaczy uważało, że

Budda to postać fikcyjna, legendarna. Dziś rzadko kto tak sądzi. A swoją drogą rzeczą niezwykle

interesującą jest zestawienie obu tych postaci, dla uchwycenia analogii dotyczących pewnych

elementów ich „mitycznej biografii", np. cudownego poczęcia, niezwykłych narodzin, odejścia z

domu, itd., wynikających nie tyle z zależności historycznych (choć i takie próby ich zrozumienia

się pojawiają), ale z podobieństwa schematów odnoszonych do niezwykłych postaci, schematów

zgoła „mitycznych". To jednak materiał na inną opowieść... O jednym jeszcze trzeba zawsze

pamiętać: że dzieje religii nie są jednocześnie historią jej założyciela, czyli nie można ustanowić

znaku równości między „czystą" nauką Buddy a buddyzmem w ogóle. To chyba raczej

oczywiste...

W przybliżeniu lata działalności Buddy przypadają na okres

540-480 p.n.e. Rzecz jasna sprawą niemal niewykonalną jest

uchwycenie zjawiska tropionego niekiedy przez badaczy jako

„buddyzm pierwotny" (por. Słuszkiewicz). Tylko kilka szczegółów

wydaje się pewnych, na przykład to, że wczesny buddyzm nie

posiadał żadnego kultu, modlitwy, ani obrzędów. W pierwotnej

wspólnocie podkreślano stronę praktyczną (bo tak należy traktować

wysiłek wyzwalania się z sansary drogą medytacji, co jest rysem

podzielanym przez szkoły jogiczne), wiarę wewnętrzną, czy etykę,

której wyrazem jest np. zasada: „Obojętnie jak nazwiesz najwyższą

siłę, ważne jak postępujesz". W historii myśli indyjskiej buddyzm

dokonał tego, co u nas przypisuje się Sokratesowi — dokonał

mianowicie zwrotu ku człowiekowi; tu bowiem chodzi o człowieka,

jego kondycję, uwarunkowania, jego drogę, nie zaś o jakiegokolwiek

boga.

Kult natomiast powstawał wraz z rozwojem buddyzmu, wtedy gdy coraz większa rola

przypadała już nie tylko praktykującym mnichom, ale laikatowi. Kult ten najpierw ogniskował się

wokół relikwii — stąd specjalna rola stupy buddyjskiej — niemal archetypalnej budowli kryjącej

prochy mistrzów. W Sańczi spoczywają ponoć prochy samego Buddy...

Trzeba by się zastanowić — a to sprawa podstawowa, skoro interesuje nas właśnie

rozprzestrzenianie się buddyzmu — dlaczego właśnie nurt buddyjski ogarnął tak szerokie połacie

wpierw samych Indii, potem całego niemal Dalekiego Wschodu, czy Azji Centralnej. Na pewne

jego cechy predysponujące go do tego już zwróciłam uwagę. Buddyzm był daleko bardziej otwarty

niż braminizm — nie zwracało się tu uwagi na różnice statusu społecznego, kasty, czy płci (choć

tu ponoć Budda miał pewne zastrzeżenia). Buddyści ponadto głosili swe nauki w językach i

dialektach miejscowych (to novum!), nauczyciele prowadzili wędrowny tryb życia (również

novum), głosząc swe prawdy (dharmę) wszystkim tym, którzy chcieli słuchać. Można by

powiedzieć, że buddyzm operuje wielkimi kategoriami — jest uniwersalistyczny, jego prawdy

odnoszą się bowiem do wszystkich „istot żywych", nie ograniczają się np. do dziedzictwa „wiary

czy krwi", do żadnego określonego jakimiś ramami etnosu. Jest też religią misyjną — Budda miał

nakazać uczniom głoszenie dharmy: „Ruszajcie więc w drogę, idźcie dla dobra wielu, dla szczęścia

wielu, ze współczuciem dla świata....".Szybkie

rozprzestrzenianie się buddyzmu niosło jednak za sobą

pewne niebezpieczeństwo - rozpad jedności. Obliczono, iż

już w początkowym okresie było co najmniej osiemnaście

odłamów buddyzmu, a każdy pewnie nieco inaczej wyrażał

swe doktryny. Dlatego też od czasu do czasu zwoływano

wielkie zebrania, rodzaj „soborów", na których

rozstrzygano problemy nauk, prowadzenia się mnichów, itd.

Pierwszy sobór, nie uważany zresztą za historyczny, ale

ważny w tradycji buddyjskiej, odbyć się miał w roku śmierci Mistrza, a zwołał go wielki jego uczeń

— Mahakaśjapa. Drugi odbyć się miał w sto lat później, gdy grupa uczniów naruszyła dyscyplinę.

Tu ponoć już recytowano teksty, które potem na stałe weszły do buddyjskiego kanonu, tzw. Kosz

Nauk i Kosz Dyscypliny (kosz to po prostu zbiór tekstów). Znaczyłoby to, iż podstawowe

elementy doktryny były już, zapewne najpierw w formie ustnej, ustalone. W jakim jednak języku

nauczano buddyjskich prawd u zarania jego dziejów? Pewnie w języku używanym tam, gdzie żył

Budda, na terenie Magadhy. Ale nie wiemy dokładnie jakim językiem mówił Mistrz, przypuszcza

się, że posługiwano się tu językiem palijskim, należącym do grupy tzw. prakrytów, w odróżnieniu

od sanskrytu. W tym właśnie języku wiele wieków potem spisano tzw. kanon palijski, który jest

najstarszym do dziś zachowanym zestawem pism buddyjskich. Spisano go jednak dopiero w V w.

n.e. (przy czym wielką rolę odegrał tu słynny Buddhaghosza). Język palijski do dziś uważany jest

za święty język buddyzmu. Kodyfikacji pism (Tripitaka) kanonu palijskiego dokonano na Cejlonie,

do dziś traktowanego przez buddystów — by użyć zrozumiałego porównania — tak jak katolicy

traktują Rzym. Jest to kanon szkoły tzw. therawedinów, czyli „starszych". Ale istnieją też inne

kanony, spisane w języku sanskryckim, tybetańskim, chińskim, tocharskim...

Pierwszy udokumentowany „sobór" buddyjski miał miejsce w Pataliputrze, w połowie III w.

p.n.e. czyli za czasów wielkiego króla Indii Asioki (dynastia

Maurjów), który nie tylko zjednoczył państewka indyjskie, ale

przyczynił się do rozkwitu gospodarczego kraju. Buddyzm (ale

również dżinizm) był mu bliski, nic przeto dziwnego, że ten

wielki i niezwykły władca pomagał w organizowaniu gmin

buddyjskich (sangha). Właśnie za jego panowania buddyzm — może po raz pierwszy? — ogarnął

ziemie leżące poza terenami zjednoczonymi przez Asiokę. Chodzi właśnie o Cejlon, o którym

dopiero co wspomniałam.

Innym władcą, tym razem z indoscytyjskiej dynastii Kuszanów (II w. n.e.), który roztaczał

opiekę nad buddyzmem, był Kaniszka. Usiłował on nadać buddyzmowi organizację

zcentralizowaną, co miało być przeprowadzone na kolejnym „soborze", ale nie udało się tego

przeprowadzić i w obliczu już wcześniej rysujących się różnic w ramach sanghi pojawiły się

rozłamy, powstały liczne szkoły i „sekty" (ale zaznaczyć należy, że buddyzm inaczej niż

chrześcijaństwo podchodziło do tych zjawisk — nie można zatem w żadnym razie mówić tu o

„herezji" i „heretykach", żaden przedstawiciel np. hinajany nie odnosił się w ten sposób do

przedstawiciela innej szkoły). Ten czwarty wedle tradycji sobór, był ostatnim powszechnym

soborem buddyzmu przed największym rozłamem na Mały i Duży Wóz.

Mniej więcej od przełomu er — można mówić o hinajanie (Mały Wóz) i mahajanie (Duży Wóz).

Zresztą nie twierdzi się już, jak onegdaj, że ów „mityczny" buddyzm pierwotny zachował się

właśnie w hinajanie, choć tu właśnie zasadą jest to, że buddystą jest tylko ten, kto jest mnichem.

Mahajana tymczasem dopuszcza laikat i... hinduizuje się coraz bardziej, tj. wchodzi w interakcje

z tymi nurtami indyjskiej religijności, które potem nazwiemy „hinduizmem". Zatem dopuszczalne

staje się wznoszenie świątyń, obrzędowość bardzo się rozbudowuje, a symbolika, oczywiście już

przekształcona na buddyjską modłę, nabiera wielkiego znaczenia...

W ramach obu „wozów" powstawały rozmaite szkoły, ale nie sądzę, by wymienianie ich

wniosło tu coś nowego — chodzi wszak raczej o nakreślenie ogólnego obrazu. Powiedzieć tylko

trzeba o trzecim z wielkich odłamów buddyzmu, trzecim „wozie" — wadżrajanie. O tym jednak

nieco później.

Wśród badaczy dziejów buddyzmu raczej zgodnie panuje opinia, iż za lata największej ekspansji

buddyzmu należy uznać okres od roku 200 p.n.e. do roku 200 n.e. Na ten okres właśnie przypada

czas panowania Kaniszki. W tym okresie (II w. n.e.) działa wielka postać buddyzmu —

Nagardżuna, który wielce przyczynia się do „dookreślenia" buddyzmu w wersji mahajanistycznej.

To także czas wielkiego otwarcia buddyzmu na Zachód. Pamiętajmy wszak o „odwiedzinach"

Aleksandra Wielkiego w Indiach, o powstawaniu niewielkich państewek zarządzanych przez

władców greckich, o tyglu kulturowym, wzajemnych kontaktach i fascynacjach, o wspólnotach

przygranicznych plemion Kuszanów, itd. No i rzecz jasna — o Jedwabnym Szlaku. Wśród

buddystów wszystko to odegrało wielką rolę — oto pojawia się idea „wielkiej drogi"... Zaczęła się

wielka praca systematyzacji nauk i ich translacji. We wszystkie strony świata wyruszają

buddyjscy nauczyciele, można ich spotkać na traktach handlowych, książęcych dworach, w

karawanserajach. Właśnie szlakiem Jedwabnym buddyzm dociera wpierw do Chotonu, a potem do

Chin... W drugą stronę podążają pielgrzymi, by odwiedzić Indie — kraj Buddy. W Chinach jednak

buddyzm uważany był za rodzaj „nauki dodatkowej", nigdy nie zdobył sobie pozycji dominującego

światopoglądu. W kręgach taoistów był mocno ugruntowany, ale potępiany — zdarzało się — ze

strony konfucjanistów.

Już teraz należy podkreślić — buddyzm przybierał rozmaite postacie właśnie w zależności

od podłoża, na jakie natrafiał. Ale nawet na terytorium „obcym", np. w Chinach — proces

dzielenia się na rozmaite szkoły nie ustawał. W Chinach może najżywiej rozwijające się szkoły to

- szkoła Czystej Krainy (ok. IV w. n.e.) z jego główną postacią Buddy Amitabhy i teorią łaski, a

z drugiej strony nader od niej różna szkoła założona przez słynnego Bodhidharmę, który w roku

526 (lub 475) n.e. wylądował w Kantonie, by dać początek szkole Czan (z której rozwinie się

japońska odmiana zen, od „dhjana" — medytacja).

Z Chin przeniknął buddyzm do Wietnamu. Potem do Korei, gdzie zaczął umacniać się od

IV w. Stąd został przeniesiony przez emigrantów do Japonii, gdzie od przełomu IV i V w. rozwijał

się obok szintoizmu. Tutaj zrodził się zen. Wedle tradycji zen przeniósł z Chin do Japonii mistrz

Eisai.

Ogólnie mówiąc — buddyzm rozprzestrzeniał się we wszystkich swych odmianach:

hinajany, mahajany i wielu szkół w ich obrębie. Dziś badacze pragnąc uporządkować ten olbrzymi

zakres wiedzy określają, że w krajach położonych bardziej na północ notuje się przewagę

mahajany, a na południu — hinajany.

Wreszcie powiemy parę słów o trzecim wozie — wadżrajanie (Diamentowy Wóz). Termin

ten odnosi się do tej formy buddyzmu, który w pewnej fazie krzyżował się z nurtami siaktyzmu i

tantryzmu, kształtował się w Indiach w ciągu całego VII stulecia. Jakkolwiek często utożsamiamy

ten nurt buddyzmu z Tybetem, nie jest to do końca słuszne. Wpierw oczywiście znany był w

Indiach, ale i w Japonii, gdzie swego czasu trwał obok szkół zen. Ale skoro już padła nazwa

Tybet — to oczywiście musimy się tu zatrzymać nieco dłużej. Z Katmandu znane są buddyjskie

budowle pochodzące już z I w. p.n.e. Ale na dobre o dziejach

buddyzmu w tym kraju można mówić począwszy od VII w. n.e.

(choć tradycja podaje datę co najmniej trzy wieki wcześniejszą).

Istniejąca religia bon stopniowo ulegała buddyzmowi, ale - jak

to miało miejsce i w innych krajach — buddyzm nasiąkał

pierwiastkami dla niej charakterystycznymi (czasem powiada się

zresztą o bon jako o piątej szkole buddyzmu tybetańskiego).

Uważa się, że tym który oficjalnie wprowadził buddyzm w

Tybecie był król Srong-btsan-sgam-po (630-650). Tradycja

Buddyzm - Artykul.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: