BY Hulecki D., Falszawannie maniet Reczy Paspalitaj (cz.2), Bankauski wiesnik, nr 31 [396] 2007.pdf

Банкаўскi веснiк, ЛIСТАПАД 2007

ÉIëíéêõü I çìåIáåÄíõäÄ

î ‡Î¸¯‡‚‡ÌÌÂ Ï‡ÌÂÚ

ÑÁÏiÚ˚ ÉìãÖñäI

ëﬂ·‡ ÅÂÎ‡ÛÒÍ‡„‡

ÌÛÏiÁÏ‡Ú˚˜Ì‡„‡ Ú‡‚‡˚ÒÚ‚‡

У гэтым рэчышчы палiтычных

стасункаў непазбежным ставаў уз-

броены канфлiкт на Балтыцы. Сы-

туацыю пагаршала варажнеча

памiж абраным у 1587 годзе на

вялiкалiтоўскi i польскi пасад

шведскiм каралевiчам Жыгiмон-

там ІІІ Вазам i ягоным суродзiчам

Карлам ІХ, што захапiў шведскi

трон, якi пэўны час таксама нале-

жыў Жыгiмонту. Увосень 1600 го-

да нечаканым наступам шведска-

га войска на Лiвонiю пачалася

Першая Паўночная вайна, якая

цягнулася з перапынкамi 29 га-

доў. Праз два дзесяцiгоддзi шве-

дам удалося канчаткова адарваць

ад Рэчы Паспалiтай найважней-

шы гандлёвы цэнтр Лiвонii — Ры-

гу. Спыненне гандлю з гэтым го-

радам азначала катастрофу для

эканомiкi ВКЛ. Лiцьвiны

iмкнулiся да спынення вайны, у

той час як палякi не зважалi на

iнтарэсы ВКЛ, выкарыстоўваючы

эканамiчныя праблемы нашага га-

спадарства дзеля працягу сваёй

палiтычнай i рэлiгiйнай экспансii.

У 1621 годзе шведы пачалi

выбiццё бiлонавых шэлягаў i

паўтаракаў у гарадской мынцы

захопленай iмi Рыгi. Гэтыя га-

тункi адпавядалi сваiм намiналам

i вонкавым выглядам найбольш

пашыраным на той час у гандлi

Рэчы Паспалiтай манетам, але

месцiлi менш срэбра. Рыжскiя

шэлягi i паўтаракi распаўсюдзi-

лiся ў аграмадных колькасцях па

ўсёй тэрыторыi Беларусi i Укра-

iны, у той жа час практычна не

трапiўшы ў абарачэнне ў самой

Швецыi. Менавiта так шведы

ўжылi эканамiчную зброю су-

праць свайго сапернiка, увёўшы

ўскосны падатак з мясцовага на-

сельнiцтва. У 1629 годзе быў за-

ключаны мiр памiж дзяржавамi,

але ўжо ў 1632 годзе да кампанii

падрыву эканомiкi Рэчы Пас-

палiтай далучылася мынца ў Эль-

блёнгу, а ў 1644 — гаспадарская

мынца Лiвонii ў той жа Рызе. Сей-

мы 1631-га i 1633 года катэгарыч-

на запатрабавалi неадвалочнага

вываду з абарачэння “ злое мане-

ты эльблёнгскае i рыскае ”. Аднак

тая кепская манета, перадусiм

рыжскiя шэлягi, працягвала

бiцца i ўкiдвацца ў краiну да ся-

рэдзiны 1650-х гадоў, руйнуючы

фiнансавую сiстэму гаспадарства.

Цiкава, што як i ў выпадку з свiд-

нiцкiмi паўгрошамi, знясiльваў

эканомiку Рэчы Паспалiтай эмi-

сiямi нiзкавартаснае манеты...

зноў жа такi сваяк караля поль-

скага i вялiкага князя лiтоўскага.

У пачатку 1630-х гадоў да

афiцыйных шведскiх эмiсiяў шэ-

лягаў далучылася падпольная

мынца ў румынскай Сучаве. Яе

вельмi якасныя падробкi, якiя ча-

сам немагчыма адрознiць ад улас-

на шведскiх манет, курсавалi на-

роўнi з апошнiмi, прыносячы

нечуваныя прыбыткi фальша-

рам.

Сеўскiя “чэхi” . Акцыя па iх

укiдзе была накiравана, перад

усiм, не супраць беларускiх зем-

ляў, а супраць тае часткi Украiны,

што з 1654 года апынулася ў

складзе Маскоўскай дзяржавы.

Аднак закранула яна надзвычай

папулярную ў Рэчы Паспалiтай

манету — паўтарак. Адразу пасля

далучэння левабярэжнай Украiны

царскi ўрад задумаў замянiць кур-

суючыя там манеты Рэчы Пас-

палiтай сваiмi. У гэтым ён сутык-

нуўся з пэўнымi праблемамi, бо

манетная сiстэма Расii заставалася

найбольш адсталай у Еўропе.

Рынкi краiны забяспечвалiся фак-

тычна адзiным, нязручным ва

ўжытку гатункам — капейкай-лу-

скай вагой каля 0,45 грама. Зусiм

iншая сiтуацыя назiралася на Ук-

раiне: там здаўна курсавалi

лiтоўскiя, польскiя i iншыя еўра-

пейскiя манеты рознага кшталту.

Па сваiм узроўнi развiцця

расiйская грашовая сiстэма не

магла сапернiчаць з той, што пана-

вала на Украiне. Патрэба рэформы

фiнансаў у Маскоўскай дзяржаве

стала вiдавочнай.

Ш элягi i паўтаракi шведскiя

Вазаўскiх часоў . У другой палове

XVI стагоддзя ў шведскiм грамад-

стве стала папулярнай iдэя пе-

раўтварэння Балтыйскага мора ва

ўнутранае “шведскае возера”. Гэта

дазволiла б Швецыi стаць дзяржа-

вай нумар адзiн на поўначы Еўро-

пы, кантралюючы ўвесь балтыйскi

мiжнародны гандаль. Перашка-

джалi амбiцыйным планам на-

шчадкаў вiкiнгаў гаспадарствы,

якiя ўжо валодалi цi мелi вiды на

гэтыя абшары, — Данiя, Рэч Пас-

палiтая, Расiя.

Заканчэнне. Пачатак у № 28.

ê˝˜˚ è‡ÒÔ‡Î¥Ú‡È

Банкаўскi веснiк, ЛIСТАПАД 2007

ÉIëíéêõü I çìåIáåÄíõäÄ

ò˝Îﬂ„¥ ¯‚Â‰ÒÍ¥ﬂ:

Å‡Í‡‚‡Ì˚ﬂ Ï‡ÌÂÚÌ˚ﬂ Î¥ÒÚ˚

Á Ï˚Ìˆ˚ ÛÏ˚ÌÒÍ‡È ëÛ˜‡‚˚

Густава Адольфа, 1632 года

Густава Адольфа, 1633 года

Пасля некалькiх не надта ўдалых спробаў уводу

манет заходняга ўзору, у северскiм Сеўску, што на

той час ужо адышоў да Расii, дайшло да выбiцця “ чэ-

хаў накшталт... каралеўскiх Жыгiмонтаўскiх ”. Гэ-

та адбылося ў 1686 годзе. За трыццаць з лiшкам га-

доў сiтуацыя на ўкраiнскiм рынку нiяк не змянiлася.

Па-ранейшаму новадалучаны рэгiён заставаўся ў рэ-

Хрысцiны, 1645 года

ëÂŸÒÍ¥ﬂ ˜˝ı¥ 1686 „Ó‰‡

Хрысцiны, 1653 года

Карла Густава, 1655 года

Банкаўскi веснiк, ЛIСТАПАД 2007

ÉIëíéêõü I çìåIáåÄíõäÄ

чышчы польска-лiтоўскага манетнага абарачэння.

Сеўскiм “чэхам” надаваўся прымусовы курс, роўны

маскоўскай капейцы, у той час як срэбра яны месцiлi

на дзянгу (палову капейкi). Аднак падаткi да царска-

га скарбу мусiлi паступаць толькi ў традыцыйнай ма-

неце. Людзей жа, якiя скуплялi за “чэхi” капейкi,

належала бязлiтасна караць смерцю. Былi распраца-

ваныя амбiцыйныя планы выпуску дзясяткаў мiльё-

наў гэтых манет, калi б, як спадзяваўся маскоўскi

ўрад, рынак прыняў “чэха”. Выканаўцы акцыi абавя-

заны былi забяспечыць, каб “та манета ў малара-

сiйскiх местах i ў Польшчы хадзiла бяз жаднага пя-

рэчання ”. Натуральна пад Польшчай у дадзенай цы-

таце мелася на ўвазе ўся тэрыторыя, што заставалася

за Рэччу Паспалiтай, а перш за ўсё частка беларускай

Севершчыны i Магiлёўшчына, як найбольш блiзкiя

“польскiя” землi да месца падзеяў. Дакументальныя

жаролы засведчылi пранiкненне сеўскiх “чэхаў” на

Беларусь. Але ўжо ў наступным годзе эмiсiю мас-

коўскiх паўтаракаў давялося спынiць. “Чэхi” не вы-

трымалi канкурэнцыi з больш якаснымi i шматлi-

кiмi паўтаракамi Рэчы Паспалiтае, не здолеўшы

ўтрымацца ў абарачэннi па нададзеным iм завыша-

ным курсе.

Шастак Людвiка Пацея , а таксама шастакi i

тымфы Пятра І . Мiнула 14 гадоў. На мяжы ста-

годдзяў малады маскоўскi цар Пётр І i кароль Рэчы

Паспалiтае саксонец Аўгуст ІІ дамовiлiся аб хаўрусе

супраць Швецыi. Распачалася Вялiкая Паўночная

вайна, у якую неўзабаве было ўцягнута i ВКЛ. Пятру

цяжка давалася ўтрыманне Аўгуста на сваiм баку, бо

той патрабаваў ад яго вялiкiх грашовых субсыдыяў.

Вымаганне Аўгустам новых i новых сумаў “на ўтры-

манне войска” прыняло несупынны характар. У ад-

ным з лiстоў да Пятра яго паплечнiк Меншыкаў пiша

пра саксонца: “ Королевское Величество зело скучает

о деньгах и со слезами наодине у меня просил, понеже

так обнищал... что есть нечего. Видя его скудость, я

дал ему своих денег 10000 ефимков ”.

Наталенне грашовае смагi хаўруснiка патрабавала

ад цара вялiкiх сродкаў, прычым у трывалай еўрапей-

скай валюце, а не ў малазнаёмых i непапулярных у

Рэчы Паспалiтай капейках-лусках. У гэтых варунках

у Маскве ўзнiкае iдэя арганiзацыi адмысловае грашо-

вае эмiсii звыклых для беларуска-польскага i саксон-

скага абарачэння манетных гатункаў. У 1706 годзе

вялiкiм падскарбным лiтоўскiм Людвiкам Пацеем на

зычанне Пятра i Аўгуста выбiтая апошняя манета

Вялiкага княства — лiтоўскi шастак, што была вы-

пушчана ў абарачэнне па завышаным курсе (фактыч-

на, гэта быў пачатак “тымфавай справы”, аб якой раз-

мова пойдзе нiжэй).

“...З Тыкоцiна ехалi абодва манархi ў Горадню, дзе

кароль Аўгуст назначыў генеральную раду, на якой

вялiкi з’езд быў розных паноў польскiх i лiтоўскiх.

Там Пацею, лiтоўскаму падскарбнаму, дазволена

мынцу адчынiць...

...Бiты шастакi адныя з iмём i асобай караля

Аўгуста, але з таго, што яны фальшывыя былi, то

выдаленыя... Былi на гэных шастакох лiтары LP,

што азначала Людвiк Пацей; людзi ж iнтэрпрэта-

валi тыя лiтары... як “гора народнае” (ludu p ⁄ acz), i

нiхто не скрушыўся, калi яны былi выдаленыя ”.

Так выказаўся сучаснiк падзеяў Эразм Атвiноўскi

пра апошнюю спробу эмiтавання манеты Вялiкага

княства Лiтоўскага, здзейсненую земскiм падскарб-

ным Людвiкам Пацеем на зычэнне Аўгуста ІІ Саса i

ягонага хаўруснiка Пятра І. Пра няўдачу праекта

распавядае другая частка яго сведчання. Манета бы-

ла настолькi благая ў параўнаннi з былымi шаста-

камi Яна Казiмiра Вазы i Яна Сабескага, што падпала

людской абструкцыi. Срэбра ў ёй было хiба што на

траяк.

Такая недалужная спроба эмiсii шастакоў, распа-

чатая з чужое ласкi, стала апошняй у гiсторыi мын-

царства Вялiкага княства Лiтоўскага. Паступовая

страта незалежнасцi старажытнабеларускага гаспа-

дарства, што асаблiва яскрава праявiлася ў канцы

XVII стагоддзя, калi справаводства было пераведзена

з беларускай мовы на польскую, паланiзацыя шлях-

ты праз касцёл i страта механiзмаў кiравання дзяр-

жавай прывялi да заняпаду i нацыянальнага мын-

царства.

У якiх жа абставiнах з’явiлася гэта манета? Прад-

стаўнiк знатнага роду, Людвiк Пацей прымаў ак-

тыўны ўдзел у Паўночнай вайне, якая пачынаючы з

1704 года iшла на землях Рэчы Паспалiтай, — такой

стала сапраўдная цана хаўрусу Аўгуста ІІ з Расiяй. А

ў 1706 годзе Аўгуст быў вымушаны адмовiцца ад ка-

роны на карысць свайго сапернiка, хаўруснiка Шве-

цыi — Станiслава Ляшчынскага. Тым не менш бойка

за панаванне на Балтыцы працягвалася.

Яшчэ ў 1705 годзе ў Гродна адбылiся перамовы

памiж Аўгустам i Пятром, дзе абмяркоўвалася, на ка-

го ляжа цяжар вайсковых выдаткаў, якiя тады абры-

нулiся ў вынiку пашырэння вайсковага хаўрусу Сак-

сонiя — Расiя на Рэч Паспалiтую. Пётр І не згаджаўся

на поўнае фiнансаванне вайны з выдаткаў расiйскай

эканомiкi, якая i так стагнала пад яе цяжарам. Ён

прапанаваў мацней далучыць да пакрыцця расходаў

эканомiку Рэчы Паспалiтай шляхам увядзення ўскос-

нага падатку — выпуску акупацыйнай манеты па за-

вышаным курсе. Зразумела, манета мусiла быць доб-

ра знаёмага насельнiцтву кшталту.

Доўгi час у нумiзматычнай навуцы ўважалася,

што “мынцу адчынiць” Пацею давялося ў тым самым

месце, дзе прайшлi перамовы хаўруснiкаў — у Грод-

на. Часткова гэта спрычынiлася i да таго, што пазней-

шая эмiсiя (так званых таргавiцкiх таляроў) па ана-

логii была аднесена да той самай мынцы-зданi. Цяпер

гэта традыцыйнае гледзiшча амаль канчаткова аб-

вергнута. Хутчэй за усё тая мынца ў “трэцяй сталiцы

Рэчы Паспалiтай” нiколi не iснавала.

Гродзенскi даследчык Вiктар Какарэка прыводзiць

цытату аб ходзе перамоваў: “ На супольнай нарадзе ў

Градна прапаноўвалi шэраг iдэяў, адна рызыкоўней-

шая i нахабнейшая ад iншае, усе, аднак, засяроджа-

ныя на задуме закладання ў Караляўцы патаемнае

мынцы, што мела бы перабiваць капейкi ў тымфы з

адпаведным знiжэннем iх вартасцi. Аўгуст нарэшце

адмовiў, збаяўшыся, што выкрыццё гэткае задумы

можа выклiкаць у краiне рэвалюцыю .” Замест гэтага

было пастаноўлена даручыць падскарбным абодвух

народаў бiццё срэбнае манеты — тымфаў, шастакоў i

шэлягаў.

Падобна, што дайшло толькi да выбiцця шастакоў.

Прынамсi, iншых манет з iнiцыяламi падскарбнага

ВКЛ нумiзматыка не ведае. Праўда, iснуе яшчэ

адзiны экзэмпляр невялiчкае манеты з гербам Пацеяў

— “Вага”, якi захоўваецца ў Дрэздэнскiм мюнцгабiнэ-

Банкаўскi веснiк, ЛIСТАПАД 2007

ÉIëíéêõü I çìåIáåÄíõäÄ

це. Сваiм дызайнам манетка нагадвае нямецка-

аўстрыйскую трохкройцэраўку. Што гэта — мынца-

вая проба, макет цi пазнейшая падробка, цяпер да-

весцi праблематычна. Зразумела адно — у грашовае

абарачэнне ВКЛ гэтая манета не трапiла.

Адзiны вядомы нам гатунак манет Людвiка Пацея

— гэта шастак. Па сваiм выглядзе ён падобны да

польскага шастака, бiтага ў Лейпцыгу ў 1702 годзе.

Сёння да канца невядомыя варункi, у якiх бiлiся гэ-

тыя манеты. Вядома пра знаходкi апошнiх лiтоўскiх

шастакоў па ўсёй тэрыторыi Беларусi, на Беласточчы-

не i нават Украiне.

А тады, у снежнi 1705 года, пасля з’езда хаўрус-

нiкаў Пётр І выехаў з Гродна, пакiнуўшы там частку

войска. Ужо праз месяц горад быў акружаны швед-

скiмi войскамi на чале з Карлам ХІІ. Пасля працяг-

лай асады, у сакавiку таго ж года, расiйскiя вай-

скоўцы ўцяклi з горада, скарыстаўшыся крыгаходам

i знiшчыўшы за сабой масты. Ім удалося выратавац-

ца, коштам чаго стала поўная страта аўтарытэту. Да

мая 1706 года колькасць прыхiльнiкаў Станiслава

Ляшчынскага сярод беларускай шляхты вырасла

ўдвая. Неўзабаве Людвiк Пацей з сваiмi вайсковымi

атрадамi застаўся адзiнай вернай расiйска-саксонска-

му хаўрусу сiлай у заходняй частцы Вялiкага княства

Лiтоўскага.

Улiчваючы такiя абставiны, сучасныя даследнiкi

сцвярджаюць, што адкрыццё земскiм падскарбным

гродненскай мынцы ў 1706 годзе было немагчымым.

Шастакi Вялiкага княства бiлiся за мяжой — у

прускiм Караляўцы, а ў 1707 годзе, магчыма, у Маск-

ве. Як вядома, там хутка распачаўся выпуск iншае

акупацыйнае манеты, якi ўвайшоў у гiсторыю

расiйскай нумiзматыкi як “тинфовое дело”. Гэтыя ма-

неты амаль не трапiлi на беларускiя рынкi. Мас-

коўскiм мынцам было загадана працягваць эмiсiю

шастакоў, а таксама тымфаў, але гэтаму запярэчыў

Аўгуст, баючыся хваляванняў супраць яго ў нашым

гаспадарстве з нагоды выкiду на рынак вялiкае коль-

касцi “подлае” манеты. І ўсё ж у 1707 годзе ў Маскве

былi адбiтыя шастакi, а тымфы бiлiся там жа з 1707

па 1709 год. Гэтыя манеты канавалiся для беларуска-

га рынку, але мелi нетыповы для яго выгляд. Манеты

не мелi на рынку поспеху i неўзабаве былi адклiканы

з абарачэння.

Але не заўсёды прычына выпуску падробкi была

настолькi складанай. Часта фальсiфiкацыямi зай-

малiся звычайныя людзi, мэтай якiх было забеспячэн-

не патрэбнага ўзроўню жыцця сваёй сям’i. Не грэба-

валi дадатковым прыбыткам i служачыя дзяржаўных

мынцаў.

Вядомы комплекс манет, якi iлюструе iх ак-

тыўнасць у гэтым рэчышчы. Гэта даволi кампактная

група фальшывых траякоў Жыгiмонта Вазы, якiя ня-

суць на сабе атрыбуты прыналежнасцi як да польскiх

мынцаў, гэтак i адзiнае на той час мынцы Вялiкага

княства Лiтоўскага ў Вiльнi. Польскi нумiзмат XIX

стагоддзя граф Станiслаў Валеўскi акрэслiў гэткiя

траякi як анармальныя .

Звычайна анармальныя траякi нясуць на сабе знак

(герб падскарбнага цi сiмвал мынцы), уласцiвы

вiленскiм эмiсiям, спалучаны з легендай, што мусiла

змяшчацца на польскiя манеты. Пры гэтым легенда,

як правiла, была напiсана беспамылкова. У прыват-

насцi, Валеўскiм, а пазней i iншым даследчыкам —

Шастак лiтоўскi 1706 года

Тымф Пятра І 1708 года

Тагачасная падробка лiтоўскага орта

Яна ІІ Казiмiра Вазы 1664 года

Паўлам Багдановiчам — выдзелена група анармаль-

ных траякоў з гербамi Дзiмiтра Халецкага i Андрэя

Завiшы, датаваных 1597—1601 гадамi, альбо без да-

таў наогул. Усе гэтыя манеты выкананы на даволi вы-

сокiм узроўнi. Подле версii Багдановiча, яны маглi

нелегальна вырабляцца на адной з каронных мынцаў,

а выкарыстанне знакаў, уласцiвых для манетнае

справы ў Вiльнi, мела на мэце заблытаць сляды гэтай

дзейнасцi.

Выглядае, што майстры, якiя выконвалi манеты,

не скарысталiся з магчымасцi проста скапiраваць ды-

зайн арыгiнала, а наўмысна спалучылi элементы тра-

якоў розных мынцаў. Падчас камбiнавалiся таксама

аверс i рэверс траякоў аднае мынцы, але розных га-

доў.

Досыць часта, асаблiва ў Польшчы, фальшаванне

манет ставiлi на сур’ёзны падмурак i буйныя магна-

ты. Іхнiя замкi, дзякуючы сваёй недаступнасцi, дас-

канала падыходзiлi для стварэння падпольных мын-

цаў. Да прыкладу, з знакамiтай фальшэрскай мынцы

ў Старадраўскiм замку ў Польшчы выйшла больш як

Банкаўскi веснiк, ЛIСТАПАД 2007

ÉIëíéêõü I çìåIáåÄíõäÄ

ÄÌ‡Ï‡Î¸Ì˚ﬂ Ú‡ﬂÍ¥ Ü˚„¥ÏÓÌÚ‡ ßßß Ç‡Á˚

í‡„‡˜‡ÒÌ˚ﬂ Ô‡‰Ó·Í¥ ÔÓÎ¸ÒÍ¥ı „Ó¯‡Ÿ

Ü˚„¥ÏÓÌÚ‡ Ißß Ç‡Á˚. è‡Òﬂ˝·‡Ì‡ﬂ ÏÂ‰Á¸

åÂ‰ÁﬂÌ˚ﬂ Ì‡ÒÎÂ‰‡‚‡ÌÌ¥ Î¥ÚÓŸÒÍ¥Ï ¯˝Îﬂ„‡Ï

üÌ‡ ßß ä‡Á¥Ï¥‡ Ç‡Á˚ ŸÁÓÛ 1652 „Ó‰‡

Á Ù‡ÌÚ‡ÒÚ˚˜Ì˚Ï¥ ‰‡Ú‡Ï¥ — 18, 155, 1556

100 тысяч каронных пенязяў i паўгрошаў XV ста-

годдзя, ад наслядоўнiцтваў эмiсiям Ягайлы да паўгро-

шаў Яна Вольбрахта, а таксама манет паморскiх i

крыжацкiх. У 1610—1621 гадах дзейнiчала фальшэр-

ская мынца Мiкалая Камароўскага ў Жывецкiм зам-

ку, дзе майстэрскi падраблялiся каронныя грошы

Жыгiмонта Вазы. Арыштаваны Камароўскi здолеў

выкруцiцца, толькi забiўшы сваiх мынцараў — свед-

каў злачынства.

Кампактную i не вывучаную пакуль групу падро-

бак з адзiным “стылем” складаюць медзяныя наследа-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: