zwierzęta gospodarskie w polskiej kulturze ludowej.pdf

Zwierz ę ta gospodarskie w polskiej kulturze ludowej

Wiadomo ś ci Zootechniczne, R. XLVI (2008), 2: 39-47

Zwierz ę ta gospodarskie w polskiej kulturze ludowej

Danuta Sztych

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Szczegółowej Hodowli Zwierz ą t

ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa

yobraŜenia odnoszące się do zwierząt za-

chowały się w Polsce znacznie lepiej niŜ

te, które odnosiły się do roślin. Być moŜe zwie-

rzęta mocniej opanowały wyobraźnię człowieka,

gdyŜ były bardziej tajemnicze, a przez to bar-

dziej ekscytujące. Wywoływały więcej domy-

słów i skojarzeń, bo wymykały się ludzkiemu

poznaniu.

Człowiek, zwierzęta i współzaleŜność

między nimi prawdopodobnie zmieniła się

w kulturze wraz z nadejściem chrześcijaństwa

(ZadroŜyńska, 1985). Jeszcze dziś w wierze-

niach tradycyjnych jest wiele śladów, które

świadczą o tym, Ŝe niegdyś zwierzęta i człowiek

uwaŜani byli za istoty równoprawne.

Zwierzętom chyba zawsze przypisywano

kontakty z zaświatami. Dlatego teŜ do dziś spo-

tyka się opowieści o tym, jak krzywdzony przez

innych człowiek porzucał ludzką postać i stawał

się koniem, krową itp. Tym teŜ zwierzętom

przyznano w kulturze szczególne miejsce, darząc

je szacunkiem, który jednak w Ŝyciu powsze-

dnim nie wykluczał dość czasami brutalnych

w stosunku do nich czynów.

Praca ma na celu przedstawienie – na

podstawie wierzeń, podań, legend – wizerunku

zwierząt gospodarskich w polskiej kulturze lu-

dowej, gdzie wszystkie wytwory kulturowe

przesiąknięte są treścią religijną lub magiczną.

Zwierz ę ta jako symbole w tradycyjnym ś wi ę -

towaniu dorocznym i rodzinnym

tem, między Ŝyciem i śmiercią. Zwierzęta stały

się w tym świętowaniu symbolami i konfigura-

cjami znaków, tworząc sens nie zawsze uświa-

damiany przez ludzi, lecz zawsze, jak się wyda-

wało, zrozumiały dla istot wszechmocnych (Za-

droŜyńska, 1985).

Czas święta, obrzędów, rytuałów wypeł-

niony był działaniami niemoŜliwymi w codzien-

ności. Obowiązywały specyficzne reguły, od-

mienne od rzeczywistego Ŝycia ludzi. Przebie-

rano się za niesamowite maszkary, tworzono

prawdziwy spektakl świąteczny, który rozgrywał

się jakby w dwóch wymiarach. W pierwszym

z nich – ludzie pokazywali ludziom widowisko

opowiadające o kontaktach z nadprzyrodzonymi

siłami, co było poŜądane ze względu na wiarę

w moŜliwość tych sił. W drugim – wszyscy

Człowiek wykorzystywał świat zwierząt

w swoim świętowaniu. Stały się one pośredni-

kami, mediatorami między tym i tamtym świa-

Prace przegl ą dowe

D. Sztych

uczestnicy święta stawali się aktorami widowi-

ska odgrywanego dla mieszkańców innego

świata, którym komunikowano własne oczeki-

wania (Gloger, 1908). Podstawowymi osobami

dramatu świątecznych spektakli były zwierzęta.

Począwszy od BoŜego Narodzenia aŜ do

Trzech Króli, a potem jeszcze w niektóre dni za-

pustów i w ostatki, pojawiali się poprzebierani

kolędnicy, prowadząc ze sobą osobliwe stwory

mające wyobraŜać między innymi kozy, konie,

barany, krowy. Wszyscy ci przebierańcy, znani

dobrze swoim sąsiadom, byli witani i przyjmo-

wani jak obcy przybysze wieszczący nowiny

nikomu do tej pory nie znane. PowaŜnie brano

sobie do serca ich słowa i Ŝyczenia, jakby ich

moc mogła zmienić Ŝywot człowieka. Jakby

wszyscy tkwiący w tej tradycji świętowania

umówili się, Ŝe w okresie świątecznego chaosu

kaŜdy przybysz dziwacznie przebrany jest po-

słańcem z zaświatów. Wierzono powszechnie, Ŝe

wraz z nimi przychodzi do domów dostatek

i urodzaj.

Dało to początek niezwykłemu, orygi-

nalnemu, wędrownemu teatrowi ludowemu, peł-

nemu humoru i swady, którym jeszcze

w połowie XX wieku, a lokalnie nawet i dłuŜej

cieszyli się i emocjonowali mieszkańcy polskich

wsi i miasteczek.

grupa przebierańców, recytując Ŝyczenia zwią-

zane z powodzeniem w rolnictwie, przeplatane

często inscenizacją z wyraźnymi elementami

o charakterze matrymonialnym. Zwyczaje z ko-

niem zaznaczają się silnie w krakowskim Laj-

koniku i wszystkich obchodach na podkładzie

wegetacyjnym (Ogrodowska, 2006).

Inną waŜną postacią w obrzędowości

zapustnej była koza. Wpuszczona do izby tupała,

skakała, bodła i becząc głośno domagała się dat-

ków. Koza jednak bardziej jest znana z niezwy-

kłego obrzędu kujawsko-wielkopolskiego o naz-

wie podkoziołek . Ma on na celu zaklęcie i spro-

wokowanie wegetacji przyrody i płodności

ludzkiej. NajwaŜniejszymi, zasadniczymi ele-

mentami są w nim: demonstrowanie symbolu

(kozła), podprowadzanie panien do kozła, okup

dziewcząt za uciechy wolnego stanu, ale takŜe

okup składany w intencji swego przyszłego,

moŜliwie szybkiego zamąŜpójścia, śpiew, taniec

obrzędowy (Stelmachowska, 1933).

Przy rzucaniu pieniędzy pod koziołka

dziewczęta śpiewają tradycyjną piosenkę:

„ Oj, trzeba da ć pod koziołek, trzeba da ć , nie

było to cały roczek ubada ć !

Nie dam ci na koziołka szel ą ga, bo Ŝ em miała

ta ń cownika jak dr ą ga.

Nie dam ci ja pod koziołka trzy grosze, wyta ń -

czyłam i wypiłam po trosze !”

Do najwaŜniejszych maszkar kolędni-

czych, reprezentujących dumę, urodę, męstwo,

siły młodości i moc, naleŜał koń. Nosiła go

Podprowadzanie dziewcząt przed pod-

koziołka i śpiew o tym, Ŝe trzeba da ć – to we-

zwanie do spełnienia prawa Ŝycia, a wykupny

pieniądz rzucony na talerz to ofiara ekspiacyjna.

Triumfalne wiezienie młodo Ŝ e ń cowej , to objaw

radości z tego, Ŝe prawu Ŝycia stało się zadość,

to pełne ufności przekonanie, Ŝe i ziemia przyj-

mie ziarno i wyda obfity plon na poŜytek ludzi,

poniewaŜ człowiek i przyroda stanowią jedność

wegetacyjną (Stelmachowska, 1933). Chłopiec –

koziołek, jako ośrodek całego kompleksu obrzę-

dowości zapustnej, stanowić ma odpowiednik

charakteru płodnościowego, w jakim porą wio-

senną powinna znajdować się cała przyroda.

TakŜe kogut, jako symbol płodności,

pomyślności, erotyzmu, wegetacji w przyrodzie

i demon urodzaju odgrywał waŜną rolę w obrzę-

dach wiosennych (Gajek, 1934). Pojawiał się

więc w takich sytuacjach, kiedy naleŜało zabie-

gać o Ŝyzność pól, obfitość plonów w nowym

Prace przegl ą dowe

Zwierz ę ta gospodarskie w polskiej kulturze ludowej

cyklu wegetacyjnym, ale takŜe wtedy, gdy trosz-

czono się o losy nowej rodziny.

Najpopularniejszym zwyczajem wiosen-

nym, odbywającym się zawsze w okresie świąt

wielkanocnych było chodzenie z kogutkiem, czy

teŜ kurem (Ogrodowska, 2001). Występował on

jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym.

Wybranego, pięknego koguta karmiono ziarnem

umoczonym w spirytusie, bo oszołomiony nie

wyrywał się, za to głośno piał, a następnie przy-

wiązywano do wózka dyngusowego – zwykle

przybranego we wstąŜki, koraliki, róŜne bły-

skotki, z lalkami w strojach ludowych. Koguta –

bóstwo urodzaju – strojnie i barwnie przyozda-

biano na znak hołdu składanego legendarnemu

kogutowi, który zapiał na Zmartwychwstanie

Pańskie. Jest to przykład nawarstwiania się

pierwiastków chrześcijańskich na podłoŜu zwy-

czajów pogańskich.

Z czasem, Ŝywego koguta zastąpił

sztuczny kurek, wypchany, ulepiony z gliny,

wycięty z deski i oklejony pierzem, upieczony

z ciasta. Obchody Ŝywego i sztucznego kurka

przebiegały podobnie. Wózki dyngusowe z kur-

kami toczyli kilkunastoletni chłopcy. Prócz tego,

nieśli straszaki ze składanych deseczek, zakoń-

czonych szpikulcem do straszenia i kłucia

dziewczyn. Cały ten obchód miał charakter za-

lotów. Miał teŜ ułatwić kojarzenie młodych par,

zapewnić rodzinom zdrowe i liczne potomstwo.

Lejąc wodę młodzieŜ wyśpiewywała (Ogrodo-

wska, 2006):

„ A i wy dziewuchy złó Ŝ ta po sze ść groszy, pu-

ś cimy kokota do jednej kokoszy

Bo ten nasz kogutek nienadarmo skoczy, osiem-

na ś cie kurcz ą t od razu wytoczy ”.

niu takich wyrazów, jak: kogut, kura, kokoszka.

Na Mazowszu śpiewano (Gajek, 1934):

„ Za piecem, za piecem ale nie za tym – siedzi

kokoszka z kurkiem czubatym.

Sio kurku, sio kurku zza pieca tego, Ŝ eby ś ty nie

zrobił kokoszce co złego.

Sio kurku, sio kurku! z mego zapiecka, Ŝ eby ś ty

nie zrobił kokoszce dziecka.

Nie my ś l ę , nie my ś l ę o głupie dzieje ja przy

swojej kokoszce nó Ŝ ki grzej ę”.

A w Poznańskiem:

„ Pieje kogutek, pieje kura ś – pójd ź do domu nic

nie wskórasz ”.

Wobec wymienionych wywodów zro-

zumiałe są wszystkie magiczne zabiegi z kogu-

tem odnoszące się do pozyskania miłości.

W tradycyjnych obrzędach duŜe znacze-

nie miały produkty pochodzące od pszczół. Na-

leŜą do nich głównie miód i wosk, pojawiające

się podczas wielu rytuałów i świąt w uroczysto-

ściach dorocznych i rodzinnych. Na przykład,

wykonane z wosku figurki konika były od wielu

wieków wotem składanym w kościołach na in-

tencję powodzenia w hodowli i handlu.

Posiadając w wyobraŜeniach ludowych

moc obdarzania ludzi płodnością, kogut odgry-

wał znaczną rolę takŜe w zwyczajach weselnych.

Z podobnych względów konieczny był w zabie-

gach związanych z połogiem; kobiety schodzące

się do połoŜnicy przynosiły jej obowiązkowo

w darze koguta.

Haremowy tryb Ŝycia śmiesznie rycer-

skiego koguta oraz jego pobudliwość wpłynęły

na włączenie tych ptaków do ludowych wyobra-

Ŝeń o miłości i Ŝyciu seksualnym. Wystarczy

tylko przejrzeć erotyczne piosenki weselne albo

Ŝniwiarskie, aby wyrobić sobie zdanie o znacze-

Podobną rolę miały spełniać pieczone

w wigilię Nowego Roku i w święto Trzech Króli

ciasta w formie zwierzątek – pojedyncze zwane

by ś kami (koniki, świnki, gąski) lub wypieki

złoŜone z kilku lub nawet kilkunastu zwierzątek,

Prace przegl ą dowe

D. Sztych

umieszczonych na okręgu i wówczas nazwane

nowym latkiem . Zapewniały one przez cały,

nadchodzący rok wszelką pomyślność przy-

szłym plonom, a głównie zabiegom hodowla-

nym. Do dzisiaj pieką je kurpiowskie gospody-

nie dla swych rodzin i gości oraz dla odwiedza-

jących ich wsie turystów.

Demonologia ludowa

o kozie obdartej ze skóry, co wraz z szerokim

uwzględnieniem róŜnych wariantów podaje Fi-

scher (1911). Zanotowano teŜ powiastkę o kozie

napotkanej przypadkowo na drodze przez śyda,

który ją „ wrzucił na wóz”, lecz w tym momencie

stał się on tak cięŜki, Ŝe koń nie mógł ruszyć

z miejsca, dopiero okrzyk: „ Gwiazdo morza, zrzu ć

te koze z woza ” uwolnił śyda od diabelskiej mocy

(Gaj-Piotrowski, 2000).

Wykładnikami nieczystości kozła były

zmysłowość, rogi i przykry zapach. Czartowskie

stworzenie stało się ulubionym motywem ikono-

grafii ludowej – diabeł bywał przedstawiany

jako hybryda z rogami i kopytami kozła (Mo-

szyński, 1934). Zdarzało się teŜ często, Ŝe cza-

rownica chętnie przybierała postać kozła, bądź

„ wyje Ŝ d Ŝ ała na brodatym capie, dla oszukania

biednych ludzi ” (Kowalski, 1998).

Kozioł to takŜe gospodarz tanecznych

korowodów sabatów czarownic, z którymi

ucztuje, bawi się i uprawia rozpustę jako uciele-

śnienie chuci, zwierzę odraŜające, cuchnące,

pełne nieprawości, potępione (Russel, 2003).

W pewnych sytuacjach koza mogła po-

móc w wyzbyciu się diabła i demonów albo

przynajmniej zabezpieczyć przed agresją (Pełka,

1987). Wierzono bowiem, Ŝe jest niepodatna na

czary, a nawet jej obecność chroni przed cza-

rownikami. Stąd, kozy trzymane w stajni miały

strzec przed urokami znajdujące się tam konie.

Dlatego teŜ, na terenie Beskidu Sądeckiego

chowano kozy dla zabezpieczenia krów przed

czarami, a mleko kozie dodawane do krowiego

udaremniało wszelką szkodliwą działalność cza-

rownic.

Diabły lęgnące się na polskiej ziemi

z przeróŜnych opowieści i podań zawsze napa-

wały przeraŜeniem, czasem ekscytowały. Nigdy

ich nie lekcewaŜono, bo był to – jak podaje di

Nola (1997) – przeciwnik groźny, chytry i bez-

względny. Nie grzeszyli najczęściej kształtno-

ścią postaci. Obnosili swój szkaradny owłosiony

pysk z ognistymi ślepiami, rogi starannie ukryte

w niedbałej fryzurze, kulawą nogę z ledwie do-

strzegalnym kopytem. Towarzyszył im odór

siarki. A chadzali diabli zazwyczaj w dziwacz-

nych strojach, nosząc na grzbiecie czerwony ku-

brak lub kusy fraczek, przykrótkie spodnie. Zda-

niem RoŜka (1993), włóczyli się po pustko-

wiach, stawali na rozstajnych drogach, przemie-

rzali mokradła, tłukli się nocą w starych, opusz-

czonych młynach, domach. Nie gardzili wiatra-

kami i wiekowymi wierzbami. Niejeden diabe-

łek dopomagał w wegetacji lasu, zboŜa, grochu,

trawy. Miały teŜ diabły i inne, bardziej tajemni-

cze zajęcia: albo siedzieć przy umierających

i targować się o ich dusze, albo podmieniać

dzieci lub psuć krowom mleko, bądź truć

pszczoły, dostarczające wosku na gromnice.

Rozwichrzona wyobraźnia widziała, jak

często diabły przemieniały się w zwierzęta do-

mowe i gospodarskie, na zawołanie zmieniając

swą piekielną postać. Takim nieczystym zwie-

rzęciem, demonicznym, w które wcielają się

czarty był kozioł, od bardzo dawnych czasów

związany z wierzeniami, z ideą grzechu i legen-

dami o diabłach (Majewski i Stołyhwo, 1905).

Wpisany w porządek świata miał posiadać takie

wady, jak rozpusta, dzikość i zuchwałość.

Te wyobraŜenia diabła znalazły wyraz

w niezliczonych baśniach i legendach ludowych.

Świadczy o tym baśń wielkopolska pt. Koziołek ,

w której czarny kozioł-diabeł: „ jak wywróci

straszne ś lepia, jak ś miechem beknie na całe gar-

dło ” (Majewski i Stołyhwo, 1905). Diabelskie, nie-

samowite usposobienie kozy akcentuje teŜ baśń

Środkiem apotropeicznym bywała koźla

biała sierść: spanie na kocu z takiej sierści miało

strzec przed zmorą. Egzorcyzmując człowieka

opętanego przez szatana naleŜało mu wepchnąć

do ust kawałek koziny, poniewaŜ „ diabeł boi si ę

kozła” . Skutkiem zaś tego działania na kozła

mogły przejść wszelkie nieczystości i demony

(Kowalski, 1998). Przekonanie, Ŝe zwierzę to

staje się łatwym łupem diabła było bezpośred-

nim powodem, dla którego przy wyrywaniu ro-

śliny magicznej i niebezpiecznej, jaką jest po-

krzyk, przywiązywano ją do kozła.

W bardzo wielu wierzeniach ludowych

za istoty szatańskie, w które wcielają się de-

mony, uwaŜano konie (Moszyński, 1934).

W konie przemieniać się miały wiły, utopce

Prace przegl ą dowe

Zwierz ę ta gospodarskie w polskiej kulturze ludowej

i śląskie skarbniki. Nawet diabeł Boruta wystę-

pował w podaniach ludowych jako koń lub inne

zwierzę (baran, zając, świnia, krowa, byk, sowa).

Zmora bez trudu mogła wcielić się w konia, aby

tym skuteczniej znęcać się nad swoimi ofiarami.

Znani są takŜe tzw. widmowi je ź d ź cy .

Legendy głoszą, Ŝe są oni skazani na jazdę

konną aŜ do dnia s ą dnego . Takie przeraŜające

widmo jeźdźca bez głowy znane jest z Dankowa

w województwie częstochowskim. „ Przera Ŝ a i zdu-

miewa wszystkich fakt, Ŝ e jego ko ń nie zostawia

ś ladów na piaszczystej drodze, a kiedy je ź dziec

znika w lesie, ani jedna gał ąź nie zadr Ŝ y. Zdarza

si ę , Ŝ e galopuje i o zmierzchu, a wówczas spod

kopyt jego konia sypi ą si ę skry przypominaj ą ce

bł ę dne ogniki” (Haining, 1990).

Według opinii ludowych koń bardzo

często nosi na swoim grzbiecie ducha. Zanoto-

wano wierzenie, Ŝe febra jako zły duch objeŜ-

dŜała kraj na rumaku. Miała przy sobie beznogą

zarazę, którą zrzucała niespodziewanie na po-

dróŜnych albo sama wchodziła do kieszeni ofiar.

Kiedy więc koń tarzał się po ziemi, siłą rzeczy

zostawiał na niej część swojej nieczystości. Wie-

rzono, Ŝe od samego tylko chodzenia po tych

miejscach moŜna nabawić się liszajów. Oskar

Kolberg pisał: „ Gdzie ko ń si ę tarza – po tem

miejscu przechodzi ć nie mo Ŝ na, a zwłaszcza

bos ą nog ą , bo taki człowiek mo Ŝ e dosta ć okrop-

nych bole ś ci Ŝ oł ą dka lub na nogach i na r ę kach

brodawek ” (ZadroŜyńska, 1985).

Demony w rozmaity sposób miały inte-

resować się końmi. Były takie, które troszczyły

się o ich zdrowie, ale i takie, które potrafiły

zwierzęta zamęczyć i zajeździć. Kiedy rankiem

konie były zgonione, spocone i zapienione są-

dzono, Ŝe dostały się one we władzę czartów,

zmory i złych duchów (Moszyński, 1934).

Zwierzęta wystawione na stałą agresję

ze strony demonów naleŜało wyposaŜać w roz-

maite środki apotropiczne. Jednym z nich były

mosięŜne blaszki, którymi obwieszano uprząŜ

konia. Odstraszały one skutecznie demony

swoim dźwiękiem, blaskiem i kształtem. Nawet

bat, którym obowiązkowo strzelano w drodze

orszaku weselnego do świątyni, miał odpędzać

złe duchy. Dodatkowo wyposaŜano go w ozdo-

by, które słuŜyły wzmacnianiu tego efektu.

Przed wyruszeniem w drogę moŜna było rów-

nieŜ dodatkowo zawiesić na uprzęŜy przy głowie

konia czerwoną szmatkę lub kokardkę (Simoni-

des i Kowalski, 1991).

Konie wymagały szczególnej opieki,

zwłaszcza w czasie duŜej aktywności demonów,

a więc w BoŜe Narodzenie, Nowy Rok, wigilię

św. Jana i przed Zaduszkami. Wieszano wtedy

nad progiem święcone zioła, zaplatano wieńce,

zabezpieczano wszelkie otwory w stajni, któ-

rymi mogłyby dostać się demony – drzwi, próg,

okna, dach.

Zabiegiem chroniącym konia i przyno-

szącym powodzenie jego właścicielowi było

trzykrotne spluwanie na próg, gdy prowadzono

konia na sprzedaŜ. Rytuał ten miał uchronić

przed złym spojrzeniem . TakŜe przebijanie

koniom w drugi dzień świąt BoŜego Narodzenia

Ŝyły na karku, a potem zszycie miało chronić

zwierzęta od choroby i dawać zdrowie (Kowal-

ski, 1998).

Za jedno z wcieleń diabła uwaŜano teŜ

kury. Piętno demonów nadała tym ptakom ich

łatwa płodność. W lubelskim lud opowiada, Ŝe

jeŜeli kura połknie przypadkiem kruszynkę

święconego, zaczyna się w niej siedzący diabeł

tłumi ć, a kura zaczyna piać. Kura piejąca, po-

dobnie jak kogut niosący jaja, uwaŜana była za

ptaka opętanego przez siłę nieczystą, przez dia-

bła. „ W siedz ą cej kurze siedzi diabeł, któremu

sprawia rado ść pianie kury ”. A poniewaŜ diabeł

taki ma względem ludzi nieczyste zamiary, na-

leŜy piejącą kurę zabić (Gajek, 1934).

Kogutowi natomiast, zapewne z powodu

domniemanej niechęci demonów do tego ptaka,

przypisywano zdolność do pokonywania złych

mocy bądź do ściągnięcia ich na siebie (Kowal-

ski, 1998). Przy zasiedlaniu nowego domu, bądź

przy wprowadzaniu się młodej pary – za próg

wpuszczano najpierw koguta: agresja mocy de-

monicznych koncentrowała się wtedy na nim.

Później zwierzę wypędzano za granicę ludzkich

siedzib.

Wierzono, Ŝe kogut i jego głos płoszy

demony nocy, węŜe i siły nieczyste, chroni przed

piorunem i ogniem, chroni płody rolnicze przed

szkodnikami i zmianami atmosferycznymi (Co-

oper, 1998). Leczy ukąszenie węŜa, głupotę, śle-

potę, a szczególnie wszystkie choroby mające

charakter zaburzeń systemu nerwowego, a więc

te, które medycyna średniowieczna uwaŜała za

opętanie przez diabła. W naszych rodzimych

podaniach i baśniach ludowych „ na odgłos pia-

nia koguta uchodz ą z ziemi wszystkie złe duchy,

Prace przegl ą dowe

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: