Nauka o j�zyku Recenzenci Henryka Kaczorowska Anna Kurska Ewa Og�oza Opracowanie i redakcja Halina Tetelewska-Molendys Projekt ok�adki Eryk Paj�czkowski Redakcja techniczna AP - Krak�w BG ictwa Copyright by Wy ZNP Sp�ka z o.o. 83-85-230-32-7 Firma jest cz�onkiem Polskiej Izby Ksi��ki . . WYDAWNICTWO PEDAGOGICZNE ZNP sp�ka z o. o. 25-510 KIELCE ul. Piotrkowska 12 tel. 412-11, w. 175, 422-11, telJtax 423-52 Wp�aty na podane konto z zaznaczeniem tytu�u i Hnl/-nnn.< .. _____ -1 � ~~-----~~----~---------^--------. KONTO: PKO I O Kielce Nr 29519-26-136 _, _._r__." "w..n;i. ^�t,iiaw.cmcm tyiuiu i podaniem dok�adnego adresu pr dokona� na przekazie pocztowym (znajduj� si� r�wnie� w naszych publikacjach) I jak nie mo�e by� lekcji gramatyki polskiej, kt�ra by byla wy��cznie lekcj� gramatyki, a nie j�zyka, tak samo nie mo�e by� i lekcji literatury, kt�ra by sobie nie stawia�a bardzo wyra�nie za cel systematycznego �wiczenia j�zyka, a przez to my�li. Jacek Woroniecki Oko�o kultury mowy ojczystej 1925 Druk: Z. P. .Jawist" Kielce, ul. Warszawska 209. Tel. 32-24-83 3IBL. WSJ 199.1 K tf' 40 SPIS TRE�CI 1. Po co uczy� gramatyki? 8 O pogl�dach na cele nauczania ................... 8 Zegarek Tokarskiego ........................ 9 2. Przewarto�ciowa� cele nauczania 11 Cele poznawcze a cele kszta�ceniowe ............... 11 O �wiczeniach gramatycznych i j�zykowych ........................... 15 A co z metod� nauczania? ..................... 17 Teoretyczna �wiadomo�� j�zykowa ................ 26 3. Nauka j�zyka, ale jakiego? 28 4. Teoria gramatyczna i �wiczenia j�zykowe. Propozycje - mo�liwo�ci 31 Nauka o j�zyku i mo�liwo�ci wyzyskania jej do �wicze� j�zykowych ..................... 31 Umiej�tno�ci j�zykowe i nauka oj�zyku ............................... 44 5. Sk�adnia w nauce j�zyka 50 Wa�no�� �wicze� .......................... 50 Zasady �wicze� sk�adniowych ................... 50 Typy i przyk�ady �wicze� ..................... 52 Przyk�adowe propozycje lekcji ................... 68 6. S�owotw�rstwo w nauce j�zyka 81 Przyk�adowe �wiczenia ...................... 81 Przyk�adowe konspekty lekcji ................... 85 7. Wybrane zagadnienia szczeg�owe zwi�zane z kszta�ceniem odmiany pisanej 93 Sp�jno�� tekstu uczniowskiego .................. 93 �wiczenia sprawno�ci tworzenia sp�jnego tekstu ........ 101 Cytowanie-jedna z umiej�tno�ci j�zyko wych . .......... 194 Przyk�ady �wicze� .................... 11, 8. J�zykowe �rodki wyra�ania warto�ci w nauce j�zyka Warto�ci w szkole .................. To warto przeczyta� 115 ����������-........... 115 J�zykowe narz�dzia warto�ciowania ................ 120 Przyk�ady �wicze� ......................... 124 Pomys�y lekcji na temat warto�ci .................. 133 9. Nauka krytycznego odbioru tekst�w i rzetelnego ich formu�owania 145 Manipulacjaj�zykowa ...................... 145 Informacja, komentarz, ocena .................. 147 J�zykowe wyznaczniki subiektywno�ci i odpowiedzialno�ci za w�asne s�owa .............. 150 Przyk�ady �wicze� .................. j^j Pomys�y lekcji ........................... 154 10. J�zyk warto�ci a m�wienie o cz�owieku 155 Charakterystyka ....................... 155 Przyk�ady �wicze� ....................... 155 Pomys�y lekcji ........................... 159 11. S�ownik nazw warto�ci i warto�ciuj�cych ocen cz�owieka 185 Uwagi metodyczne ....................... 135 S�ownik nazw warto�ci ................... , " ] 37 S�ownik wyraz�w warto�ciuj�cych cz�owieka ........... 189 197 200 Uwagi wst�pne Istota nadchodz�cych zmian w programach szkolnych polega na odej�ciu od nauczania teorii dla teorii na rzecz teorii dla jej u�yteczno�ci praktycznej, co odnosi si� r�wnie� do j�zyka polskiego. W Podstawie programowej z j�zyka polskiego bowiem czytamy: tak kategorie gramatyczne, jak kategorie poetyki czy poj�cia historycznoliterackie powinny s�u�y� umiej�tno�ciom - m�wienia, pisania, czytania. Ksi��ka Nauka o j�zyku dla nauki j�zyka przedstawia w�a�nie przyk�ady pracy"poT��istycznej nie od strony przekazywania uczniowi wiedzy o j�zyku, bo opracowa� na ten temat jest sporo, ale od^ strony wyzyskania tej wiedzy dla kszta�cenia jego sprawno�ci j�zykowych, a tak�e dla oddzia�ywania na jego osobowo��. Innymi s�owy, ukazuje kszta�ceniowy i wychowawczy aspekt nauki o je�y ku. Nauczyciel znajdzie tu wykaz zagadnie� teoretycznoj�zykowych zintegrowanych z zagadnieniami praktycznej �zyko wy mi, liczne przyk�ady �wicze� oraz wiele pomys��w lekcji. Wykazy podpowiadaj�, jak� warto�� u�yteczn� dla rozwijania umiej�tno�ci m�wienia, pisania i czytania mog� mie� poszczeg�lne dzia�y nauki o j�zyku. �wiczenia s� materia�em do wykorzystania w tworzeniu lekcji. T� sam� funkcj� spe�niaj� pomys�y lekcji. Nie s� one konspektami. Konspekt bowiem ma takie niezb�dne sk�adniki, jak wiadomy czas pracy, przeznaczenie dla okre�lonej klasy, wywa�ony stopie� trudno�ci; jego tre�� jest przy tym ogniwem w procesie nauczania. Pomys�y lekcji tu przedstawione nie maj� tych sk�adnik�w, s�jedynie ilustracj� sformu�owanych w ksi��ce postulat�w. Maj�c charakter instrukta�owy, mog� si� wi�c dopiero sta� bod�cem do zmiany sposob�w pracy nad kszta�ceniem j�zykowym ucznia. p0 co uczy� gramatyki? PO CO UCZY� GRAMATYKI? O pogl�dach na cele nauczania Nad tym, jaki ma by� cel nauczania gramatyki j�zyka polskiego, zastanawiano si� od czas�w, gdy wprowadzono j� do szk� Komisji Edukacji Narodowej. Cel normatywny nauczania, polegaj�cy na osi�gni�ciu przez ucznia poprawno�ci j�zykowej drog� poznania prawide� gramatycznych, ustalony wtedy przez Onufrego Kopczy�skiego1, zosta� zakwestionowany m. in. przez Jana Baudouina de Courtenay i Stanis�awa Szobera na pocz�tku naszego wieku. Pierwszy uwa�a�, �e na nauczanie nale�y przede wszystkim patrze� jako na �rodek rozwijania urny stu i wdra�ania go do samodzielnego pogl�du na rzeczywisto�� /.../, a/../ najbardziej odpowiada celom kszta�cenia umyslu j�zyk, poniewa� jest on w g�owach uczni�w ju� gotowym i ostatecznie sformu�owanym2. Drugi - podziela pocz�tkowo ten pogl�d i zdecydowanie odrzuca cel praktyczne - normatywny: Znajomo�� gramatyki i w�adanie j�zykiem to dwie sprawy, teoretycznie i praktycznie ra�ne3. Kwesti� cel�w rozwa�ali najwybitniejsi j�zykoznawcy: Kazimierz Nitsch, Jan Rozwadowski, Henryk Gaertner, Zenon Klemensiewicz i Witold Doroszew-ski4. Wszyscy oni zgadzali si� w zasadzie z tym, �e nauka gramatyki ma za zadanie dostarczy� uczniowi wiedzy o zjawiskach j�zykowych oraz oddzia�ywa� na og�lny rozw�j umys�u, a zatem przyjmowali cel poznawczy: nauka gramatyki dla wiedzy. Je�li chodzi o cel normatywny, zdania j�zykoznawc�w by�y zr�nicowane. Najwi�kszym jego zwolennikiem by� Witold Doroszewski. Na wsp�czesn� metodyk� nauki o j�zyku wywar�y wp�yw jednak tylko pogl�dy dydaktyczne i j�zykoznawcze Zenona Klernensiewicza, sformu�owane w 1928 roku, wielolo-otnie potem przez niego rozwijane i powtarzane5. Ot� ten wybitny j�zykoznawca i r�wnie wybitny dydaktyk orzek�, ze na szkole ci��y obowi�zek rozwijania w uczniu umiej�tno�ci bieg�ego i mo�liwie pe�nego wypowiadania si� w j�zyku ojczystym; dbania o j ego poprawno��, zatem zgod� z obowi�zuj�cymi w danej epoce zwyczajami mowy ludzi wykszta�conych^. To jest orzeczenie niepodwa�alne. Ale przyjrzyjmy si�, jak� drog� realizacji tego obowi�zku widzi Klemensiewicz. Uwa�a on mianowicie, �e umiej�tno�� bieg�ego i pe�nego wypowiadania si� ma zdoby� ucze� poprzez �wiczenia w m�wieniu, pisaniu i stylistyczna - s�ownikowe, wprawiaj�ce ucznia w j�zykowe ujmowanie my�li i uczu�. Gramatyka, czy praktyczna, czy teoretyczna, nie mo�e tu oddzia�a� bezpo�rednio �adn� miar�7. Poprawno�� gramatyczn� i ortograficzn� za� powinien osi�gn�� przez poznanie wybranych, ze wzgl�du na potrzeby, zasad normatywnych i wykonywanie �wicze�. i Wed�ug Klemensiewicza przedmiotem pracy szkolnej po�dniia_sie^sta� gramatyka teoretyczna, b�d�ca opisem i wyja�nieniem sk�adnik�w i rozwoju j�zy-k�j_ale w rozumnym wyborze. Je�li chodzi o cel jej nauczania, widzia� tylko jeden, podstawowy: ceUeoretyczno - poznawczy. W nauczaniu gramatyki j�zyka ojczystego wyznaczy� nale�y przede wszystkim cel teoretyczny, poznawczy. Obok niego w umiarkowanej, bo rzeczywistymi potrzebami �ycia okre�lonej, postaci stanie cel praktyczny. Owocem b�dzie rozumienie j�zyka i poprawne w�adanie nim. Pobocznym, acz nie podrz�dnym, zadaniem jest jeszcze oddzia�ywanie na og�lny rozw�j umys�u, na uczucia i wol� ucznia i wychowanka^. Okre�lenie, na tamte czasy rewolucyjne, takich w�a�nie cel�w, a opr�cz tego stworzenie nowoczesnych zasad metodyki nauki o j�zyku, opracowanie struktury lekcji gramatycznej, kszta�c�cej refleksyjne my�lenie uczni�w, zmuszaj�cej ich do zdobywania wiedzy drog� w�asnej dzia�alno�ci umys�owej, napisanie m�drych podr�cznik�w dla uczni�w to ogromne zas�ugi Zenona Klemensiewicza dla polskiej szko�y9. Stworzone przez niego, do dzi� na og� aktualne, zasady nauczania j�zyka ojczystego i sformu�owane cele podejmowa�y programy nauczania a� do 1971 roku-Ale pojmowanie cel�w nauki o j�zyku nieco si� dzisiaj zmienia, cho� w dalszym ci�gu zaznacza si� silny wp�yw pogl�d�w Klemensiewicza. W wi�kszo�ci wypadk�w realizuje ^j�jjajfikcjach cel teoretyczno -poznawczy. Na�laduje si� we wsp�czesnych podr�cznikach10 struktur� i typy �wicze� podr�cznik�w Klemensiewicza11. Dopiero od 1985 roku zmieni�o si� w programie nauki o j�zyku spojrzenie na jej tre�ci i na cel jej nauczania. N_auka Q j�zyku to_ju� nie tylko gramatyka, ale r�wnie� s�ownictwo,, kultura j�zyka, elementy teorii koTmrmT�acjTl etyki j�zykowej; staje si� ona fragmentem g��wnego dzia�u programowego nazwanego kszta�cenie j�zykowe, co wskazuje na j ej przydatno�� praktyczn�. W wyja�nieniach Programu znajdu...
trzeciezyczenie