Porządki architektoniczne
Porządek architektoniczny to system konstrukcyjno-dekoracyjny, którego elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi za pomocą modułów.
Porządek obejmuje podporę (kolumna z bazą, trzonem i głowicą) oraz belkowanie. Najbardziej wyróżniającym elementem każdego porządku jest głowica.
Podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w starożytności, w kręgu kultury klasycznej. W końcu VII wieku p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego (prawdopodobnie najstarszy) i jońskiego (wywodzi się z Azji Mniejszej). Oprócz nich wyróżnia się następujące porządki:
koryncki - trzeci po doryckim i jońskim klasyczny porządek grecki, wynaleziony w Atenach w V wieku p.n.e.,
toskański - najprostszy, prawdopodobnie wywodzi się ze świątyń etruskich,
kompozytowy - wynalazek rzymski, połączenie porządku jońskiego i korynckiego,
Teoretyczną podstawę dla porządków antycznych (dorycki, joński, koryncki i toskański) stanowi traktat rzymskiego architekta Witruwiusza De architectura. Ze względu na fakt, że w dziele Witruwiusza nie zachowały się rysunki, cennymi źródłami do poznawania lub projektowania porządków klasycznych są nowożytne dzieła Albertiego, Vignoli i Palladia. Dziesięć ksiąg o sprawach budownictwa Albertiego zostało wprost oparte na dziele Witruwiusza.
Witruwiusz - De Architectura(kliknij, aby czytać on-line - wersja angielska)
Leon Battista Alberti - De re aedificatoria (Dziesięć ksiąg o sprawach budownictwa) kliknij, aby czytać on-line
W odrodzeniu zasady architektury porządkowej rozpowszechniły liczne traktaty. Od starożytnych przejęto też wtedy tak zwaną charakterologiczną teorię porządków, która wiązała poszczególne z nich z rodzajami ludzkimi (dorycki — męski, joński — żeński, koryncki — dziewczęcy), usposobieniami, bóstwami oraz uzależniała wybór porządku od przeznaczenia budowli.
W manieryzmie chętnie stosowano zamiast kolumn kariatydy. W tak zwanym porządku perskim używano podpór w formie niewolników (persów)
Kariatydy w budynku Sądu Najwyższego w Warszawie
Wielki porządek – uporządkowanie elewacji poprzez zastosowanie pilastrów, kolumn lub półkolumn obejmujących kilka (minimum dwie) kondygnacji, pozwoliło uzyskać równowagę proporcji gzymsu wieńczącego do skali porządku występującego w układzie ściany. Wielki porządek wprowadził do architektury w okresie renesansu Leone Battista Alberti. Wielki porządek stanowił główną cechę późniejszego kierunku palladiańskiego.
Wielki porządek (po lewej stronie) i spiętrzenie porządków (po prawej)
Porządek spiętrzony - stosowany w budowlach kilkukondygnacyjnych, w których na każdej kondygnacji występuje inny porządek mały, z zastosowaniem reguły “im wyżej tym lżej” – czyli najniżej porządek “najcięższy” – toskański, wyżej dorycki, joński, koryncki, a na samym szczycie kompozytow
Mały porządek – kolumny lub pilastry są wysokości jednej kondygnacji, lub na każdej kondygnacji osobno.
Porządek dorycki (styl) to jeden z najbardziej znanych porządków architektonicznych czasów starożytnych.
Cechy charakterystyczne:
ciężkie proporcje
surowość
monumentalizmWalory artystyczne ustępowały w nim miejsca funkcjonalizmowi.
Porządek dorycki Partenonu
Architektura dorycka wywodzi się prawdopodobnie zbudownictwa drewnianego. Wiele dekoracyjnych szczegółów w budownictwie kamiennym imituje elementy drewniane, np. tryglif nad każdą kolumną w budownictwie drewnianym pełnił rolę ochrony czoła belki stropowej, umieszczane pod okapem regulae - naśladują deseczki, guttae to imitacja drewnianych kołków łączących konstrukcje.
Kolumna w porządku doryckim nie posiada bazy,a jej głowica ma kształt bardzo prosty; jak gdyby okrągłej spłaszczonej poduszki, na której spoczywa kwadratowa płyta. Taki rodzaj kolumn pojawił się w Grecji najwcześniej już w VII w. p.n.e.
Konstrukcja
Tak zwana zasada tryglifu, rządząca porządkiem doryckim, stawiała budowniczym następujące wymogi:
tryglif musi znaleźć się nad każdą kolumną i nad każdym interkolumnium
na krawędziach fryzu należy umieścić dwa, stykające się ze sobą pod kątem prostym tryglify, nigdy metopy
każdy tryglif należy umieścić dokładnie nad środkiem kolumny i nad środkiem interkolumnium
Rozmiary poszczególnych elementów w stylu doryckim były ściśle określone: np. kolumna miała 12 modułów wysokości, kapitel i tryglif - 1 moduł, a metopa- 1,6. Zwykło się przyjmować, że modułem w przypadku porządku doryckiego była połowa średnicy trzonu kolumny u podstawy. Witruwiusz podawał, że modułem może być: długość fasady, średnica dolnego bębna kolumny, szerokość tryglifu. W XIX wieku uczeni niemieccy po przeprowadzeniu szeregu pomiarów geometrycznych zachowanych świątyń doszli do wniosku, że najłatwiej spełnić wymogi zasady tryglifów w oparciu o przyjęcie jako modułu wielkości równej szerokości tryglifu. W oparciu o tę wielkość, znając liczbę kolumn w elewacji, stosując się do surowych kanonów, architekt był w stanie wyliczyć pozostałe wymiary świątyni: jej wysokość, szerokość, rozmiary metop itp.
Układ pionowy świątyni greckiej
Kolumna i belkowanie
Kolumny w tym porządku nie miały bazy i wsparte były bezpośrednio na stylobacie.
Trzon kolumny zwykle lekko zwężał się ku górze, a w około jednej trzeciej wysokości był lekko wybrzuszony (entasis). Miało to zapobiec optycznemu złudzeniu pochylania się kolumn. Kolumny doryckie w niektórych budowlach nie posiadały entazis, przykładem mogę być kolumny zewnętrznej kolumnady tolosu w Epidauros (ok. 360 – 340 p.n.e.).
Trzon pokrywało 16-20 żłobień z ostrymi zakończeniami (kanelury).
Słabo zdobiony kapitel tworzyły tylko echinus i abakus.
Zabiegi z poszerzeniem kolumn nie były jedynymi stosowanymi przez architektów greckich. Niwelacja złudzeń optycznych polegała także na pogrubieniu zewnętrznych kolumn przy jednoczesnym lekkim pochyleniu ich górnej części w kierunku osi elewacji, a także wybrzuszeniu stylobatu w części środkowej.
Fryz dorycki
Belkowanie składało się z nie zdobionego architrawu, fryzu tryglifowo-metopowegooraz gzymsu zakończonego często simą (rynną) zdobioną rzygaczami i antefiksami. Pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia), która oddzielała architraw od fryzu umieszczano listewkę zwaną regula z 6 łezkami (guttae). Natomiast nad fryzem dodawano podtrzymującą gzyms płytkę (mutulus) z łezkami w 3 rzędach.
Porządek dorycki
Zasięg i zastosowanie
Styl dorycki nie był stosowany wyłącznie na terenach zamieszkanych przez Dorów, ale w zasadzie wszędzie gdzie dotarła grecka cywilizacja. Najciekawsze przykłady budowli doryckich zachowały się w Italii i na Sycylii. Stworzoną w Italii odmianą porządku doryckiego był porządek toskański.
Surowe reguły kanonu doryckiego były trudne do zastosowania w dużych budowlach, co doprowadziło do zaniechania stosowania tego porządku w okresie hellenistycznym, niemniej z tego czasu znamy jeszcze budowle w stylu doryckim, np. świątynia Ateny Nikeforos w Pergamonie czy Ateny Lindia w Lindos na Rodos.
Przykłady zabytków w porządku doryckim: świątynia Apolla w Koryncie (ok. 540 r. p.n.e.), świątynie w Paestum (np. Hery, poł. V w.p.n.e.), świątynia Afai na Eginie (ok. 510-490 r.p.n.e.), świątynie Zeusa (Olimpejon) oraz Hery (Herajon) w Olimpii. Za najdoskonalszy przykład stylu doryckiego uważa się Partenon w Atenach.
Porównanie różnych kolumn doryckich:a. ze świątyni w Delos z czasów klasycznych (wysokość = prawie 6 średnicom dolnym)b. z Partenonu, około 440 r. p.n.e. (wysokość = 5,5 średnicy)c. ze świątyni w Koryncie z okresu archaicznego, ok. 540 p.n.e. (wysokość = 4 średnicom)
Partenon
Porządek joński
Porządek joński to jeden z trzech podstawowych porządków architektonicznych występujących w architekturze starożytnej Grecji. Posiada dwie odmiany: attycką i małoazjatycką, różniące się przede wszystkim detalami bazy i belkowania. Powstał w Azji Mniejszej na przełomie VII i VI w. p.n.e. pod wpływem budownictwa ludów Wschodu.
Cechy charakterystyczne
lekkość, smukłe proporcje, bogate zdobienia
baza oparta na plincie: w wariancie attyckim trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi, albo w wariancie małoazjatyckim – wieloczłonowa, dowolnie zestawiona z torusów i trochilusów
trzon kolumny ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), żłobkowanie jest węższe niż w stylu doryckim. Mniej wyraźnie jest zaznaczony entasis, zwężenie trzonu poniżej głowicy jest też mniejsze
głowica – najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl joński ukształtował się w VI w. p.n.e., zbudowana jest z ozdobnej, opisywanej często jako przypominającej baranie rogi, woluty. Kształt woluty wywodzi się z rolowanej nad wejściem maty. Powyżej woluty abakus o profilowanych...
I.Pawlak