2.3. Zawód i praca zawodowa - zawodoznawstwo
W literaturze polskiej utrwaliły się dwa zbliżone do siebie stanowiska wyrażające istotę zawodu.
Jan Szczepański rozróżnia 3 znaczenia terminu "zawód":
1) jako wewnętrznie spójny system czynności, stanowiących dla jednostki
źródło utrzymania i określających jej pozycję społeczną;
2) jako stałe wykonywanie pewnych czynności bez względu na kwalifikacje;
3) jako populację tych, którzy wykonują te same czynności, np. lekarskie,
nauczycielskie itp.8
Z kolei według T. Nowackieg09 zawód to wykonywanie zespołu czynności społecznie użytecznych, wyodrębnionych na skutek społecznego podziału pracy, Wymagających od pracownika odpowiedniej wiedzy i umiejętności powtarzanych systematycznie i będących źródłem utrzymania dla pracownika i jego rodziny [125].
Ogólnie stwierdzić można, że zawód stanowi kategorię głównie ekonomiczno-socjologiczną, ale także pedagogiczną, która ma cztery dopełniające się cechy:
- jest układem wyodrębnionych i powtarzanych czynności,
- określa pozycję społeczno-zawodową pracownika,
- stanowi źródło utrzymania,
- wymaga specjalnego przygotowania zawodowego.
Każdy zawód określa w istotnym stopniu miejsce i rolę człowieka w społecznym procesie pracy. Ma on charakter zmienny, jest uwarunkowany historycznie, rozwija się lub zanika zgodnie z postępem naukowo-technicznym i społecznym. W tym sensie mówić można o wysokiej lub niskiej pozycji danej grupy za
8 J. Szczepański: Zagadnienie wykształcenia ogólnego i zawodowego w szkolnictwie wyż
szym. "Studia Socjologiczne", nr 3/1970.
9 Autor w kolejnych wydaniach Podstaw dydaktyki zawodowej stosuje rózne wersje defini
cyjne, których istota pozostaje jednak niezmienna.
79
wodowej10. Zawody występujące w danym kraju ujęte są w urzędowe spisy zwane (w zależności od kraju) nomenklaturą, klasyfikacją lub systematyką zawodów. W Polsce utrwaliła się nazwa nomenklatura, ale już od lat 80. zastępuje ją nazwa: klasyfikacja zawodów i specjalności. Jest ona usystematyzowanym podziałem zawodów j specjalności występujących w gospodarce narodowej. Obejmuje tylko te zawody i specjalności, które wymagają przygotowania do pracy w okresie co najmniej trzech miesięcy.
W klasyfikacji zawodów i specjalności, opracowanej przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej oraz Główny Urząd Statystyczny w 1995 r. (a opublikowanej w 1996 r.) układ podstawowy struktury klasyfikacji zawodów i specjalności przedstawia się następująco! I (tabela 2).
W nazwie przedstawionego w tabeli układu zaakcentowano dwa terminy: zawód i specjalność, przy czym nazwę zawód traktuje się jako szerszą, zaś nazwę specjalność, jako bardziej konkretyzującą układ czynnościowy. Tak np. mówi się o zawodzie nauczyciela, pedagoga, lekarza, inżyniera, technika, a w każdym przypadku widzi się specjalności takie, jak: nauczyciel matematyki, pedagog pracy, lekarz chirurg, inżynier-mechanik, technik-geodeta itp. Spośród wspomnianych około 2400 zawodów i specjalności, około 300 jest realizowanych w systemie szkolnictwa zawodowego. Obserwuje się przy tym tendencję do dalszego scalania zawodów (do których przygotowuje szkolnictwo zawodowe) i nadawania im charakteru szerokoprofilowych. Chodzi tu o zespół wiadomości i umiejętności nabytych w toku przygotowania zawodowego, realizowanego w szkole zawodowej lub w zakładzie pracy. W klasyfikacji zawodów szkolnych, opracowanej ostatnio (w 1993 r.) przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, wyróżnia się około 200 zawodów i specjalności [131]. Zawody dzieli się też na wyuczone oraz wykonywane.
Przez zawód wyuczony rozumie się całokształt wiedzy, umiejętności i predyspozycji pracownika nabytych w szkole i (lub) w praktyce, potwierdzony posiadanym świadectwem lub dyplomem i umożliwiający mu wykonywanie wewnętrznie spójnego zespołu czynności społecznie użytecznych. Z kolei przez zawód wykonywany rozumie się wykonywanie wewnętrznie spójnego zespołu czynności
lO
S
k
.
zero Je i uwspółcześnione rozważania na temat zawodu jako kategorii podstawowej dla
pedagogiki pracy, przeprowadza prof. Tadeusz NowaclG '.\ pozjcji: Zawodoznawstwo
(1999 r.).
11
Patrz: Klasyfikacja zawodów i specjalności. Tom II - Klas~. f'..-acJa właściwa. Warszawa
1996, s. 37.
Tabela 2
Układ podstawowej struktury klasyfikacji zawodów i specjalności w Polsce
Liczba grup w ramach grupy
Liczba
Lp.
Nazwa grupy wielkiej
wielkiej
zawodów
Kryterium zastosowane do grupy
dużych
średnich
elemen-
i specjal-
tarnych
ności
]
Parlamentarzyści, wyżsi
3
8
9
66
Funkcji tworzenia polityki i prawa
urzednicy i kierownicy
oraz zarządzania
2
Specjaliści
4
]8
69
572
Czwarty poziom kwalifikacji odpowia-
dający w zasadzie wyższemu wykształ-
cenIU
Technicy i inny średni
]7
76
375
Trzeci poziom kwalifikacji odpowiada-
personel
j"!-cy w zasadzie średniemu wykształce-
nIU
Pracownicy biurowi
klejarka