Średniowieczna muzyka 1.doc

SCENARIUSZ LEKCJI MUZYKI

klsasa I - III gim.

(czas trwania lekcji 90 min.)

Temat: Jednym głosem do Boga wołamy – muzyka średniowieczna.

CEL GŁÓWNY LEKCJI:

    ~ zapoznanie uczniów z muzyką średniowieczną jej ideą i formami muzycznymi powstałymi

      w tej epoce 

CELE OPERACYJNE LEKCJI:

Uczeń:

+ zna sytuację w Europie w okresie Średniowiecza

+ zna ramy czasowe muzyki w średniowieczu

+ umie wyjaśnić nazwę i podać cechy chorału

+ zna termin: chorał gregoriański, melizmaty;

+ wie, jakie funkcje pełniła muzyka kościelna w średniowieczu

+ wymieni formy muzyczna jakie powstały w średniowieczu

+potrafi wymienić cechy sztuki romańskiej i gotyckiej

+potrafi wymienić stałe i zmienne części mszy

+ wie co to był edykt mediolański

+ scharakteryzuje muzykę świecką

+ wymieni 2 najważniejsze zabytki muzyki polskiej

FORMY ORGANIZACJI PRACY UCZNIÓW:

   ~  zbiorowa

FORMY AKTYWNOŚCI MUZYCZNEJ:

   ~  słuchanie muzyki  

METODY:

   ~  analityczno – percepcyjna

   ~  organizowania i rozwijania działalności muzycznej ucznia podczas lekcji

   ~  pogadanka

POMOCE DYDAKTYCZNE:

+ Odtwarzacz CD i płyta z nagraniami 

+ Media vita — chorał gregoriański [CD A3, PM s. 55].

+ Ćwiczenia przygotowane przez nauczyciela

+ Ilustracje: Śpiewający mnisi (miniatury) [P s. 16]; reprodukcje dzieł sztuki  

   średniowiecznej.

+ tablica

+ podręcznik - Świat muzyki Wsip                                                                                                                                                                                                     

PRZEBIEG LEKCJI:

CZYNNOŚCI ORGANIZACYJNE:

·                   Powitanie, sprawdzenie listy obecności                                                                                                                                                                                                         

·                  Podanie tematu lekcji    

1.  Krótki wstęp historyczny średniowiecza.

Epoka średniowiecza to okres liczący ponad tysiąc lat. Początki zazębiają się ze starożytnością, kiedy wzrasta znaczenie religii chrześcijańskiej i coraz popularniejszy staje się liturgiczny śpiew w kościołach. Koniec epoki wyznaczają wielkie wydarzenia XV wieku – zdobycie Konstantynopola przez Turków i odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Columba. A więc ramy czasowe średniowiecza sięgają od V wieku (476 r. – Upadek Cesarstwa Rzymskiego) – do XV (1492 r. – Odkrycie Ameryki).

Edykt mediolański – został ogłoszony w 313 roku , wspólnie  przez cesarza zachodniej części Imperium Rzymskiego Konstantyna Wielkiego oraz cesarza wschodniej części Licyniusza . Ogłaszał on wolność wyznania w Cesarstwie Rzymskim. Od tej pory chrześcijanie bez przeszkód mogli wyznawać swoją religię. Na mocy tego Edyktu nastąpił zwrot budynków i gruntów kościelnych gminom chrześcijańskim. Nastąpiła gwałtowna rozbudowa kościołów , klasztorów i świątyń.

2. Zajęcia rozpoczynam od wysłuchania śpiewu chorałowego Media vita;

Następnie proszę uczniów, aby:

+ wyobrazili sobie miejsce, gdzie wykonywany był utwór (kościół, typowy śpiew liturgiczny);

+ określili, w jaki sposób był on wykonywany (po łacinie, przez zespół mę­ski, czasami słychać tylko kantora, śpiewali bez instrumentów i unisono – wszyscy tą samą melodię, jedna sylaba śpiewana na wielu dźwiękach; wyjaśniam, że taki sposób śpiewania sylab nazywamy melizmatami);

              + spróbowali określić czy utwór był łatwy (zdecydowanie wyłącznie dla  śpiewaków, nie dla ludu);

              + opisali charakter utworu (surowy, ascetyczny, poważny).

3. Po wysłuchaniu chorału proszę uczniów aby podkreślili przymiotniki, które najlepiej określą tę muzykę:

Uczniowie czytają swoje pomysły, analizujemy je wspólnie, a następnie podaję uczniom notatkę o chorale gregoriańskim (uczniowie zapisują):

Chorał (łac. chorus - chór) jest to zbiór pieśni występujących podczas liturgii mszalnej w kościele. W okresie średniowiecza występowały różne rodzaje chorałów w zależności od ośrodka, wokół którego powstawały. Chorał gregoriański swoją nazwę zawdzięcza papieżowi Grzegorzowi I Wielkiemu (VI w.), który skodyfikował zebrane teksty pieśni (zapisane w antyfonarzu – pieśni na każdą niedzielę), lecz sama nazwa zaczęła funkcjonować dopiero po jego śmierci (do tej pory nazywano chorał śpiewem rzymskim).

Cechy chorału to:

+ jednogłosowy śpiew liturgiczny,

+ głosy męskie,

+ a cappella,

+ surowość,

+ ascetyzm melodii

+ język łaciński

+ wykonane responsorialnie, kantor śpiewa na przemian z chórem (antyfonalne –

   2 chóry na przemian)

+ jedność (zapisuję na tablicy)

Był śpiewem jednogłosowym zwany też idealnym – symbolizowało to jedność z Kościołem i jego nienaruszalnością wiary.

Tekst był na  I miejscu, a melodia miała tylko pomóc w zrozumieniu tego tekstu.

Podaje również co to jest melizmat:

Jest to melodia śpiewana na jednej sylabie, obejmująca kilka a nawet kilkanaście dźwięków.

4. Prezentując przykłady dzieł sztuki średniowiecza ( Śpiewający mnisi – miniatura z XIII w.; podręcznik str. 16 i 18) , prowadzę z uczniami rozmowę, mającą na celu ukazanie charakterystycznych cech tej epoki:

+ religia chrześcijańska umacniana dominującą pozycją Kościoła (władza papieża, czczenie relikwii świętych, pielgrzymki do miejsc kultu);

+ umiejętność czytania i pisania dana nielicznym (klasztory), językiem urzędowym – łaciną;

+ alegoria jako środek wyrazu w kulturze umysłowej (wyrażenie abstrakcyj­nej idei za pomocą konkretu dostępnego zmysłom, np. śmierć i diabeł, le­gendy i żywoty         świętych – słynne Drzwi Gnieźnieńskie);

+ postawa teocentryczna i ascetyczna (religijna treść dzieł artystów, najczę­ściej anonimowych – imię najsłynniejszego kronikarza dziejów Polski: Gall Anonim);

+ w sztuce (zwłaszcza w architekturze), dwa style:

* romański: najazdy ludów barbarzyńskich przyczyniły się do budowania zamków

i klasztorów typu fortecznego (kolegiata w Tumie pod Łęczycą, kolegiata

w Kruszwicy); ciężki, grube mury małe okna, masywnymi słupami zamiast kolumn)

* gotycki: nadal dominuje religia i ustrój feudalny, ale dzięki bogaceniu się miast,

w których powstają uniwersytety i wspaniale świątynie, coraz większą  rolę odgrywają wątki świeckie; dążenie do Boga (mistycyzm) wyrażane zostaje

w strzelistej architekturze katedr (Kolonia, Mediolan, Paryż, Reims, Pelplin, Gdańsk, Wrocław); w malarstwie i rzeźbie prze­waża tematyka Chrystusa cierpiącego oraz motyw maryjny (ołtarz Wita Stwosza). odwrotność romańskiego (liczyła się jak największa przestrzeń)

5. Pytam uczniów, czy spotkali się z melodiami chorałowymi (części liturgii chrześcijańskiej, np. Ojcze nasz, niektóre zawołania kapłana i odpowiedzi wiernych, Alleluja! rezurekcyjne; łacińskie msze na Jasnej G6rze).

6. Omawiam wpływ chorału gregoriańskiego na inne formy muzyczne

w średniowieczu.

Muzyka liturgiczna. Rozpowszechniające się w Europie chrześcijaństwo wyznaczyło niespotykaną dotąd, doniosłą rolę muzyce religijnej (w węższym znaczeniu – muzyce kościelnej i liturgicznej).

Podstawą muzyki liturgicznej Kościoła rzymskokatolickiego był chorał gregoriański, wykonywany wyłącznie przez chóry męskie (złożone z zakonników lub kleryków) i solo przez kantora lub celebransa (kobiety nie wykonywały chorału). Praktykowano śpiew antyfonalny (na przemian śpiewały 2 chóry) i responsorialny (kantor śpiewał na przemian z chórem).

W ramach chorału powstawały różne gatunki:

- psalmy,

- hymny,

- sekwencje,

- tropy, antyfony,

- responsoria,

- lamentacje itp.; były one związane z 2 podstawowymi nabożeństwami: - mszą i -

- godzinami kanonicznymi (officium).

Msza była formą która wykształciła się w średniowieczu. Jej forma obowiązuje po dzień dzisiejszy. Jest formą wokalno instrumentalną – najpopularniejszą w kościele katolickim. Składaa się z części stałych (ordinarium  missae) oraz zmiennych (proprium  missae).

Do stałych części zaliczamy:

-          Kyrie – Panie zmiłuj się nad nami

-          Gloria – Chwała na wysokości

-          Credo – Wierzę w Boga

-          Sanctus – Święty święty

-          Benedictus – Błogosławiony

-          Agnus Dei – Baranku Boży

Do zmiennych:

-          introitus

-          graduale

-          alleluja

-          offertorium (śpiew na ofiarowanie)

-          communio (śpiew na komunię)

-           

Muzyka wokalno – instrumentalna oparta była na potędze brzmienia kościelnych organów.

7.  Instrumenty w średniowieczu.

Organy, jedyny instrument muzyczny aprobowany w średniowieczu przez Kościół, wprowadzano do świątyń dopiero od VII  (np. 757 w kościele w Compiegne ustawiono organy podarowane królowi Franków Pepinowi Małemu przez cesarza bizantyńskiego Konstantyna V) gdyż wcześniej (od IV wieku) zabroniono używania instrumentów muzycznych.

Poza muzyką liturgiczną w zachodniej Europie kwitła jednogłosowa pieśń religijna, początkowo z tekstami w języku łacińskim, później coraz częściej – w językach narodowych, różniąca się charakterem od chorału, oparta na melodyce ludowej.

Ciekawostki średniowieczne:

n  Notacja neumatyczna (gr. neume – znak) określała ogólny zarys melodii, ale nie rytmu. Dopiero w zapisach notacji menzuralnej określono czas trwania dźwięków, np. longa (długa), brevis (krótka).

n  Solmizacja narodziła się na początku XI wieku, pochodzi z pierwszej stro­fy łacińskiego Hymnu do Św. Jana:

UT queant laxis              REsonare fibris

MIra gestorum              FArnuh tuorum

                           SOLve pollut           LAbii rectum
                                         Sancte Johannes!

(łac.: Aby twoi słudzy mogli opiewać rozluźnionym gardłem twe niezwykle czyny, uwolnij skażoną wargę od winy, święty Janie!)

8.Muzyka świecka w średniowieczu ♫
Utwory muzyki świeckiej występującej w średniowieczu możemy podzielić na klika grup, należących do muzyki: ludowej, dworskiej, wojskowej i myśliwskiej, miejskiej
Mało wiadomo o niej. Uprawiana była przez wędrownych muzyków, zw. wagantami (np. przez francuskich żonglerów, niemieckich szpilmanów, angielskich minstreli, rosyjskich skomorochów, staropolskich igrców, skandynawskich skaldów), i dworska – o bardziej profesjonalnym charakterze, tworzona i wykonywana przez francuskich trubadurów i truwerów (kunsztowne, zarówno pod względem poetyckim, jak i muzycznym, formy pieśniowe: rondo, ballada, virelai); trubadurzy stali się wzorem dla niemieckich minnesingerów.

9. Muzyka w średniowiecznej Polsce.

Muzyczne nowinki europejskie przenikały r6wnież do średnio­wiecznej Polski, po przyjęciu przez nią chrztu. Ośrodkami kul­turalnymi były klasztory, później również Akademia Krakowska. Na dworze królowej Jadwigi i Jagiełły istniała kapela, w Krako­wie działał wybitny kompozytor Mikołaj z Radomia.

Najstarszym zabytkiem muzyki polskiej jest anonimowa pieśń w języku polskim — Bogurodzica. Drugim ważnym zabytkiem muzyki polskiej była pieśń Gaude Mater Polonia (Wincenty z Kielczy). Zachowało się również kilka­dziesiąt innych zabytków pieśni religijnych i świeckich, przeważnie do tekstów łacińskich.

10. Prezentacja kilku utworów świeckich.

EWALUACJA

Uczniowie odpowiadają na zadane przez nauczyciela pytania:

1.      W jakich latach w Europie trwało średniowiecze?

2.      Z jakimi ważnymi datami są związane lata powstania średniowiecza?

3.      Co to jest chorał gregoriański?

4.      Co to był edykt mediolański?

5.      Jakie inne formy muzyczne znasz powstałe w średniowieczu na bazie chorału?

6.      Wymień stałe części mszy?

7.      Jaka forma wokalno – instrumentalna jest najbardziej znana ze średniowiecza?

8.      W jakim języku śpiewano chorał gr. i psalmy ?

9.      Jakie znasz rodzaje muzyki świeckiej?

10. Która muzyka miała większe znaczenie w średniowieczu?

11. Kto napisał pieśń Gaude..... i Bogurodzica?

Zadanie domowe

Nauczyć się 4 wersów pieśni Gaude Mater Polonia

CZYNNOŚCI ORGANIZACYJNE: 

Spakowanie przyborów i podręczników                                                                

Pożegnanie klasy