referat Morszyński.doc

1. NOTA BIGRAFICZNA

Max Scheler urodził się 22 sierpnia 1874 roku w Monachium. Studia filozoficzne
i przyrodnicze odbył w Monachium, Berlinie i Jenie. W tym ostatnim uniwersytecie otrzymał doktorat (1897) i habilitował się (1899).Tam również rozpoczął pracę jako nauczyciel akademicki. W początkowym okresie swojego rozwoju znajdował się pod wpływem neokantyzmu. Przełomowym wydarzeniem w jego karierze było poznanie w 1901 roku Edmunda Husserla. Przyjął wówczas fenomenologię jako własne stanowisko filozoficzne.
W odróżnieniu od Husserla zajmował się zagadnieniami filozofii praktycznej, głównie etyki, teorii człowieka, aksjologii, socjologii wiedzy. W 1907 r. wrócił do Monachium, gdzie organizował tzw. monachijską grupę fenomenologów skupiającą wielu wybitnych filozofów.

W latach 1910-1919 zaprzestał, z powodów osobistych nauczania na uniwersytecie.
W tym okresie opublikował największe swoje dzieło Formalizm w etyce a materialna etyka oparta na wartościach (część I w 1913, część II w 1916). W 1928 roku objął katedrę filozofii we Frankfurcie nad Menem. Po kilku miesiącach 19 maja 1928 roku niespodziewanie zmarł.

Ważnym czynnikiem określającym rozwój jego filozoficznych poglądów był stosunek do religii. Pod wpływem matki Scheler wychowany był w duchu judaizmu, ojciec był protestantem W 1899 roku przyjął chrzest, aby móc się ożenić, jego wewnętrzne zbliżenie
z katolicyzmem nastąpiło trochę później. Około 1922 roku w postawie i poglądach Schelera dokonał się znaczący zwrot polegający na zdystansowaniu się myśliciela wobec wiary katolickiej. Nastąpiło odejście od tradycyjnej wykładni światopoglądu katolickiego
i zbliżenie do panteizmu.

2. ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE – TEORIA WIEDZY

              Zdaniem Schelera, poznanie ludzkie wiąże się z trzema wartościami i jest skierowane na trzy cele. Odpowiednio do tego wiedza ludzka przybiera trzy zasadnicze formy.              Pierwszy najniższy typ wiedzy wiąże się z wartościami witalnymi. Celem takiego poznania jest praktyczne panowanie nad światem, m.in. poprzez jego przekształcanie. Wiedza taka przybiera postać światopoglądu naturalnego i urzeczywistnia się w postaci wiedzy naukowej i techniki.

              Człowiek – zdaniem Schelera – będąc istotą złożoną, dąży do rozwoju siebie jako indywiduum duchowego, osobowego. Ten rodzaj wiedzy, który służy stawaniu się
i pełnemu rozwojowi osoby nazywa „wiedzą kształcącą”. Ma ona charakter ejdetyczny, tzn. oparta jest na istotnościowym wglądzie w naturę rzeczy. Tę wiedzę wypracowuje Filozofia.[1]

              Według Schelera typ „wiedzy dającej władzę” oraz „wiedza kształcąca” nie wyczerpują celów, do jakich dąży człowiek. Ostatecznie, bowiem chodzi człowiekowi
o wyzwolenie się ze sprzeczności, pojednanie ze sobą, ocalenie, udział w najwyższym bycie, czyli o to co religijne nazywają wyzwoleniem lub zbawieniem. Wiedze służącą temu celowi Scheler nazywa „wiedzą wyzwalającą” bądź „wiedzą zbawczą”.[2]

              Istnieje także  hierarchia celów, którym służą te trzy typy wiedzy. Jesteśmy skierowani na wartości witalne, duchowe oraz wartości tego, co święte. Wartości duchowe przewyższają witalne, ponad duchowymi jest warstwa tego, co święte. Scheler pisze: „Linia kierunkowa prowadzi od wiedzy dającej władzę […] do wiedzy kształcącej. […] Od wiedzy kształcącej zaś dalsza linia kierunkowa wiedzie do wiedzy wyzwalającej…”.[3]

3. ISTOTA FILOZOFII FENOMENOLOGICZNEJ WEDŁU MAXA SCHELERA

Filozofia według Schelera jest swoista dziedziną poznania, „poznaniem w najwyższej mierze bezałożeniowym”.[4] Jest dziełem rozumu, ale „ma zakorzenienie w sercu: warunkiem i fundamentem poznawczego uczestniczenia w tym, co istotowe, jest postawa moralna, ukonstytuowana przez swoisty rodzaj miłości, pokorę oraz samoopanowanie”. Jest więc filozofia w ujęciu Schelera przede wszystkim ejdetyczną wiedzą o rzeczywistości. Doświadczenie fenomenologiczne jest całościowym, jednorazowym, momentalnym ujmowaniem poznawanego przedmiotu. Ma charakter asymboliczny, ujmuje więc treść bez żadnego czynnika pośredniczącego, bez pomocy znaków i symboli.

Poznanie aprioryczne – według Schelera – dotyczy zarówno treści jak i formy, ujmuje „materię”, czyli jakości oraz występujące między nimi związki. Zdolność do apriorycznego poznania przysługuje zatem nie tylko aktom intelektualnym, ale także innym aktom, w tym także aktom emocjonalnym.

4. ZAŁOŻENIA ANTROPOLOGI FILOZOFICZNEJ MAXA SCHELERA

              W centrum zainteresowań Schelera stał człowiek i świat ludzkich spraw. Scheler był zdania, że problem człowieka stanowi centralny problem filozofii. W swojej pracy Stanowisko człowieka w kosmosie pisał „Kwestie: Czym jest człowiek i jakie jest jego stanowisko w bycie zajmowały mnie od pierwszego przebudzenia mojej świadomości filozoficznej znacznie bardziej aniżeli wszelkie inne zagadnienia filozoficzne”.[5]

Podstawowym pytaniem, jakie stawiał sobie Scheler, było pytanie o istotę człowieczeństwa. Schelerowski człowiek to przede wszystkim ens amans (istota kochająca), dlatego w ścisłym związku z jego antropologią filozoficzna pozostaje fenomenologia uczuć
i filozofia miłości. Jak stwierdza Jan Galarowicz „Dla człowieka, bytu kochającego, sprawą fundamentalną jest obcowanie z udostępnionymi dzięki uczuciom wartościami. Owocem Schelerowskiej refleksji nad relacją między człowiekiem a wartościami jest jego aksjologia
i etyka.[6]

5. POZNANIE WARTOŚCI

              Scheler jako fenomenolog uważa, że każdej dziedzinie przedmiotowej odpowiada właściwa jej klasa aktów poznawczych. Wartości są nam dostępne – twierdzi Scheler
– w aktach emocjonalnych, aktach doświadczenia aksjologicznego, które otwiera nam dostęp do wartości oraz pozwala uchwycić ich specyfikę i rozmaite zależności zachodzące miedzy nimi.                                                                                                                                            Scheler wyraźnie rozróżnia dwa zjawiska nazywane dotąd tym samym słowem „uczucie”: czucie czegoś i stan uczuciowy. Czucie czegoś jest aktywnym przeżyciem, skierowanym na coś zewnętrznego, natomiast stan uczuciowy jest biernym doznawaniem.

              Istnieją – zdaniem Schelera – trzy typy sytuacji, w których mamy do czynienia
z czuciem czegoś. Po pierwsze czucie może odnosić się do stanów uczuciowych, może być ich czynnym odczuwaniem. Po drugie czucie może mieć za przedmiot nastroje emocjonalne uwarunkowane przez sytuacje zewnętrzną. Po trzecie najważniejszą dla Schellera odmianą czucia czegoś jest odczuwanie wartości, czyli, emocjonalne przeżycie skierowane na wartości jako przedmiot.

Stan emocjonalny i czucie czegoś różnią się między sobą nie tylko pod względem aktywności, lecz także intencjonalnością. Czucie czegoś zawsze ma charakter intencjonalny, podczas gdy stan emocjonalny jest bezprzedmiotowy.                                           Scheler rozróżniał także cztery warstwy (poziomy) życia emocjonalnego człowieka: zmysłową, witalną, psychiczną i czysto duchową. Uczucia duchowe np. szczęście, rozpacz, są aktami osoby i nie są uwarunkowane przez poprzednie trzy typy emocji. Stanowią one – według – Schelera najważniejszą i najdokładniejszą formę życia emocjonalnego.
Co więcej są zakorzenione w osobie i mają ścisły związek z życiem moralnym.

6. AKT MIŁOŚCI

              Uczuciem fundamentalnym, prauczuciem jest dla Schelera miłość. Człowiek jest dla niego przede wszystkim ens amans, a wtórnie ens cogitas i ens volens (stanowisko Schelera określane jest jako panemocjonalizm). [7]

              Miłość – w jego ujęciu – jest podstawowym przeżyciem aksjologicznym, przeżyciem skierowanym na wartości. Obiektem miłości może być tylko to, co występuje jako nośnik wartości. Zdaniem Schelera istnieją dwa radykalnie odmienne sposoby odniesienia się człowieka do wartość: miłość i nienawiść. Przy czym miłość jest ruchem
od niższej wartości do wyższej, zaś nienawiść ma kierunek przeciwny.

              Na wartości kierują się też inne oprócz miłości, inne przeżycia emocjonalne: zainteresowane, czucie wartości i preferencja. Chociaż miłość jest przeżyciem twórczym, nie tworzy wartości. Królestwo wartości jest według Schelera – transcendentne wobec wszelkich przeczyć, łącznie z aktem miłości. Miłość nie jest także sposobem odkrywania wartości. Miłość wyprzedza poznanie wartości. „Wszędzie miłośnik - pisze Scheler poprzedza znawcę”.  [8]

              Jest więc miłość prauczuciem otwierającym ducha ludzkiego na świat wartości. Dzięki „intencjonalnym czuciom” stwierdzamy istnienie danej wartości i jej  aspekt jakościowy „materialny”. Natomiast poznawanie wysokości wartości dokonuje się w specjalnych aktach „preferowania” i „stawiania niżej” . Nie wolno utożsamiać aktu preferowania z dążeniem, chceniem i decyzją, od których akt preferowania jest pierwotniejszy

7. ZŁUDZENIE AKSJOLOGICZNE

              Poznanie świata może ulęgać zakłóceniu. Scheler dokonał rozróżnienia między błędem z złudzeniem. Ze złudzeniem mamy do czynienia, gdy coś jest „dane” w naoczności, mimo, że faktycznie nie istnieje.

              Według Schelera głównym złudzeniem aksjologicznym jest przeniesienie świata wartości z zewnątrz do wewnątrz, z dziedziny przedmiotowej w dziedzinę świadomościową, ze sfery obiektywnej do sfery subiektywności. Istnieje również zdaniem Schelera inna forma iluzji aksjologicznej, iluzji związanej z projekcją naszych stanów emocjonalnych na rzeczy i zdarzenia.

8. RESENTYMENT

              Według Schelera resentyment jest pewnym wewnętrznym stanem, który
ma określone przyczyny i skutki. „ Resentyment- to duchowe samozatrucie…[9]. Resentyment rodzi się w spotkaniu z drugim człowiekiem. Dla zaistnienia resentymentu istotne jest uczucie bezsilności i stan wewnętrznego napięcia, którego konstytutywnym czynnikiem jest poczcie niższej wartości samego siebie.

              W czasach nowożytnych resentyment dał o sobie znać – według Schelera – w postaci subiektywizacji i relatywizacji wartości w ogóle. Nie umiejąc odczytać obiektywnego porządku wartości lub według niego żyć, człowiek nowożytny mści się na samej idei wartości poprzez odmówienie jej obiektywności i głoszenie, że „wszystkie wartości są subiektywne.[10]

9. ONTOLOGIA WARTOŚCI (WARTOŚĆ – DOBRA – RZECZY)

Wartości dla Schelera są obiektywnymi kwalifikacjami, które odkrywamy
w rozmaitych przedmiotach. Nie należy jednak – zdaniem Schelera – utożsamiać wartości
z dobrami, jak również wyprowadzać wartości z celu.

Jako proste i pierwotne jakości, nie dające się rozłożyć, ani sprowadzić do czegoś jeszcze bardziej elementarnego, są niedefiniowalne. Można je jedynie bezpośrednio doświadczać w doświadczeniu apriorycznym i zarazem emocjonalnym. Wartości
to jakości swoiste, nieredukowalne do własności rzeczy. Jako byty idealne decydują
o znaczeniu, randze, ważności osób ich aktów, rzeczy, stanów rzeczy. Wartości oraz zachodzące między nimi relacje są ponadczasowe i niezmienne.

Scheler wskazując niezależność wartości od rzeczywistości empirycznej, fakt,
iż wartości stanowią „materialne Apriori” szczególnie podkreśla różnicę między wartościami a dobrami. Dobro pojmuje Scheler jako przedmiot niekoniecznie realny, o określonej strukturze, jako rzecz ukonstytuowaną przez wartość. Nie każda jednak rzecz posiadająca wartość jest dobrem. Dobro to coś więcej niż rzecz i wartość – musi być jakby na wskroś przeniknięta wartościami. Dobrem jest przedmiotowa całość, jedność jakości aksjologicznych lub aksjologicznych stanów.

W sensie ontologicznym wartość jest pierwotna w stosunku do dobra, stanowi warunek dobra, czynnik konstytuujący go. Ale dopiero w dobrach – twierdzi Scheler – wartości stają się „rzeczywiste”. Z każdym nowym dobrem następuje prawdziwy przyrost wartości rzeczywistego świata. Natomiast jakości wartości są obiektami idealnymi, tak jak jakości barw albo dźwięków”.[11]

10. WARTOŚĆ I POWINNOŚĆ

              Zdaniem Schelera powinność istnienia wartości nie tkwi w samej wartości, nie należy do jej istoty. Związek wartości i powinność jest jednostronny: to wartość warunkuje powinność, a nie na odwrót. „Wszelka powinność – pisze Scheler – jest ufundowana
na wartości, podczas gdy wartości wcale nie są podbudowane przez idealną powinność”.[12]

11. UNIWERSUM WARTOŚCI – ŁAD AKSJOLOGICZNY

              W świecie wartości – zdaniem Schelera – panuje ład aksjologiczny. Strukturę tego świata określają typy istotnościowych związków między wartościami.                                           Wszystkie wartości dzielą się na wartości pozytywne (wartości w wąskim znaczeniu) i wartości negatywne. Te ostatnie nie są brakiem wartości pozytywnych, lecz odrębnymi jakościami – jakościami aksjologicznie negatywnymi.                                                                       W dziedzinie wartości hedonistycznych mamy opozycję: przyjemny – nieprzyjemny, w zakresie wartości witalnych: zdrowy – chory, w sferze estetycznej: piękny - brzydki,
w moralności: dobry – zły.                                                                                                                               Jakościowe zróżnicowanie świata wartości jest zarazem zróżnicowaniem hierarchicznym: każda wartość posiada określone miejsce w układzie hierarchicznym, ma rangę wyższą lub niższą od pozostałych wartości.                                                                       Biorąc pod uwagę charakter nosicieli wartości Scheler dzieli wartości na osobowe (osób) i wartości rzecz (rzeczowe). Przez wartości osób rozumie te wszystkie, które przysługują bezpośrednio osobie. Natomiast do wartości rzeczowych należą takie, które przysługują zdarzeniom i rzeczą. Te dwa typy wartości się wzajemnie wykluczają: jakaś wartość może być albo wartością człowieka albo wartością rzeczy. Do wartości osobowych zalicza Scheler wartość samej osoby oraz własności cnót.                                                                       Wśród wartości rzeczowych wyróżnia trzy grupy. Pierwsza to wartości dóbr materialnych: przyjemnościowych (np. słodycze), użytecznościowych (telewizor). Druga
to wartości dóbr cennych pod każdym względem witalnym (np. wszystkie dobra gospodarcze). Trzecia grupa to wartości dóbr „duchowych” (np. dzieł sztuki).                            Kolejny podział  - na wartości własne (moje) i wartości „cudze”. Wartości własne
i „cudze” mogą być „wartościami osoby” i „wartościami rzeczy”, ale także „wartościami aktu”, „wartościami funkcji” i „wartościami stanu”.

              ...