poczucie umiejscowienia kontroli.pdf

Małgorzata RYBARCZYK

WyŇsza Szkoła Bezpieczeıstwa w Poznaniu

POCZUCIE UMIEJSCOWIENIA KONTROLI A EFEKTYWNO ĺĘ ZAWODOWA

Od blisko dwudziestu lat problematyka poczucia kontroli cieszy siħ wielkim za-

interesowaniem psychologów. Publikacje na temat poczucia kontroli (locus of con-

trol) pojawiły siħ masowo w amerykaıskiej psychologii lat szeĻędziesiĢtych i sie-

demdziesiĢtych minionego wieku, a ich problematyka jest nadal jednym z głów-

nych wĢtków psychologii osobowoĻci.

RównieŇ w ostatnich latach w Polsce wzrosło zainteresowanie tym wymiarem

osobowoĻci. Przykład mogĢ stanowię prace i publikacje naukowe nastħpujĢcych

autorów np. A. Gałdowa 1999, J. Strelau 2002, R. Drwal 1995, A. Mróz 2001, G.

Bartkowiak 1999, K. Kmiecik-Baran 1996, M. Siekaıska 2004, P. Kurtek 2005.

Rozumienie „poczucia umiejscowienia kontroli” przyjħto zgodnie z koncepcjĢ

J. Rottera. Jak pisze G. Bartkowiak, 1 oznacza ono konstrukt 2 osobowoĻciowy opi-

sujĢcy zgenerowane przekonanie o własnym sprawstwie zdarzeı i stanów zacho-

dzĢcych w otoczeniu.

Najwiħksze zasługi w pracach nad zjawiskiem poczucia kontroli ma właĻnie J.

Rotter. Pojħcie poczucia kontroli wywodzi siħ bowiem z jego teorii społecznego

uczenia siħ. R. Drwal podkreĻla, Ňe zgodnie z teoriĢ tego autora kontrola jest me-

chanizmem wyuczonym, zgodnym z zasadami warunkowania instrumentalnego.

Człowiek moŇe zaspokoię swoje potrzeby dziħki róŇnym zachowaniom instrumen-

talnym, a wzmocnienia uzyskiwane dziħki tym zachowaniom zwiħkszajĢ oczekiwa-

nie, Ňe w przyszłoĻci po takim zachowaniu nastħpowaę bħdzie takie samo wzmoc-

nienie. 3

J. Strelau odwołujĢc siħ do poglĢdów J. Rottera stwierdza, Ňe człowiek po-

dejmujĢc jakiekolwiek działanie dostrzega przyczynowy zwiĢzek miħdzy zachowa-

niem a jego nastħpstwami. To powoduje, Ňe w procesie uczenia siħ człowiek zdo-

bywa wiedzħ o przyjemnych i przykrych skutkach swojego zachowania i o róŇnych

moŇliwoĻciach zaspakajania potrzeb. PodejmujĢc w podobnych sytuacjach decyzjħ

o okreĻlonym zachowaniu, jednostka oczekuje tych samych rezultatów - wzmoc-

nieı, co poprzednio. Wzmocnienia majĢ przy tym okreĻlonĢ subiektywnie wartoĻę

zaspakajania potrzeb. Istnieje, wiħc prawdopodobieıstwo wystĢpienia danego

skutku po podjħciu okreĻlonego rodzaju zachowania. Prawdopodobieıstwo wystĢ-

pienia okreĻlonych skutków nosi nazwħ „oczekiwaı" i wystħpuje w dwóch posta-

ciach: zgeneralizowanej i specyficznej. 4

J. Rotter twierdzi, Ňe pierwsza postaę oczekiwaı stanowi uogólnienie wszyst-

kich dotychczasowych zwiĢzków pomiħdzy zachowaniem a wzmocnieniem w po-

staci zaspakajania potrzeb. Oczekiwania specyficzne zaĻ zwiĢzane sĢ z pewnĢ

1 G. Bartkowiak: Wybrane determinaty sukcesu zawodowego . W: S.A. Witkowski (red.): Psychologiczne

wyznaczniki sukcesu w zarz Ģ dzaniu . Poznaı 2000, s. 18

2 Konstrukt (construkt) - najmniej mylĢcym sposobem uŇycia tego terminu jest traktowanie go jako

przybliŇonego synonimu „pojħcie”.

3 R. Drwal: Adaptacja kwestionariuszy osobowo Ļ ci . Warszawa 1995, s. 199

4 J.K. Gierowski, Z. Lew-Starowicz, J. Mellibruda: Psychopatologia zjawisk społecznych . W: J. Strelau

(red.): Psychologia podr ħ cznik akademicki. Tom 3. Jednostka w społecze ı stwie i elementy psycholo-

gii stosowanej . Gdaısk 2000, s. 722

wyodrħbnionĢ klasĢ zachowaı, wynikajĢcych z pełnienia konkretnych ról społecz-

nych. Przy takich załoŇeniach przewidywanie skutecznoĻci własnych działaı jest

wypadkowĢ aktualnych wzmocnieı i zgeneralizowanych oczekiwaı. 5

A. Gałdowa pisze, Ňe nabieranie przekonania o zwiĢzku pomiħdzy zachowa-

niem, a wzmocnieniem prowadzi do ukształtowania siħ poczucia kontroli we-

wnħtrznej. Brak przekonania o wystħpowaniu wspomnianego zwiĢzku okreĻla po-

czucie kontroli zewnħtrznej. O tym, czy w procesie rozwoju osobowoĻci wytworzy

siħ wewnħtrzne lub zewnħtrzne umiejscowienie kontroli, decydujĢ uzyskiwane w

Ňyciu wzmocnienia oraz sytuacja psychologiczna. Ostatecznie zachowanie jest,

wiħc funkcjĢ swobody wyboru miħdzy róŇnymi moŇliwoĻciami, realizujĢcymi po-

trzebħ i wartoĻci wzmocnienia oczekiwanego przez jednostkħ w wyniku podjħcia

działania. Koncepcja J. Rottera ma, wiħc ograniczony zasiħg, jako Ňe odwołuje siħ

do jednego, wybranego wymiaru osobowoĻci, jakim jest poczucie umiejscowienia

kontroli. 6

Z kolei X. Gliszczyıska szczególnĢ uwagħ zwraca na to, Ňe oczekiwanie

zwiĢzku miħdzy zachowaniem a wzmocnieniem zaleŇeę bħdzie od stopnia, w jakim

wzmocnienia (nagrody i kary) uwarunkowane sĢ instrumentalnymi czynnoĻciami

człowieka. W pewnych sytuacjach wzmocnienia sĢ zaleŇne od zachowania siħ

człowieka, a w innych bħdĢ zaleŇały od czegoĻ, co jest poza jego kontrolĢ. Sytu-

acje moŇna, wiħc rozmieĻcię na kontinuum, od takich, gdzie człowiek moŇe spra-

wowaę pełnĢ kontrolħ nad wzmocnieniami, gdzie rezultaty działaı zaleŇĢ od jego

sprawnoĻci w dĢŇeniu do celu, do takich, gdzie nie ma on Ňadnego wpływu na

wzmocnienia, gdzie rezultaty zaleŇĢ od czynników losowych, od innych ludzi, czy

od jeszcze innych czynników zewnħtrznych. Pierwsze z nich nazwano skrótowo

sytuacjami sprawnoĻciowymi lub zadaniami decyzyjnymi typu S, drugie losowymi

lub zadaniami decyzyjnymi typu L. Sytuacje te stanowiĢ tylko pewne klasy sytuacji

kontrolowanych wewnħtrznie i sytuacji kontrolowanych zewnħtrznie. 7 P. Kurtek jest

natomiast zdania, Ňe wszyscy ludzie spotykajĢ siħ z tymi sytuacjami i w zaleŇnoĻci

od umiejscowienia kontroli skłonni sĢ przeceniaę jeden bĢdŅ drugi rodzaj sytuacji.

KtoĻ kto uwaŇa, Ňe jest „kowalem swego losu ” w sytuacji sprawnoĻciowej bħdzie

bardziej aktywny, poniewaŇ uwaŇa, Ňe wynik jego działania moŇe mieę wpływ na

sytuacjħ. Poczucie kontroli wiĢŇe siħ, zatem niezaprzeczalnie z działaniem bĢdŅ

jego brakiem w sytuacjach Ňyciowych. Subiektywne poczucie kontroli nad okreĻlo-

nĢ sytuacjĢ zdeterminowane jest nie tylko obiektywnymi właĻciwoĻciami sytuacji,

ale równieŇ indywidualnymi właĻciwoĻciami podmiotu. Odpowiednio silna wiara w

moŇliwoĻę wpływu na własny los powoduje, Ňe osoby o poczuciu kontroli we-

wnħtrznym sĢ bardziej samodzielne, niezaleŇne oraz przejawiajĢ wiħkszy opór na

próby manipulowania nimi. Cechuje je takŇe wyŇsza samoocena, samoakcepta-

cja. 8 R. Drwal szczegółowo wyjaĻnia, Ňe subiektywne przekonanie o kontroli

wzmocnieı moŇe determinowaę wzmacniajĢce właĻciwoĻci rezultatów działania.

JeŇeli na przykład ktoĻ jest przekonany, Ňe ma niewielki wpływ na to, jakie kary i

nagrody go spotkajĢ, nie bħdzie teŇ miał motywacji do zmiany swojego zachowa-

5 J. Rotter: Generalized expectancies for intrtnal versus extrema control of reinforcement . „Psychologi-

cal Monographs” 1966, no 80, p. 85

6 A. Gałdowa: Klasyczne i współczesne koncepcje osobowo Ļ ci . Kraków 1999, s. 218

7 X. Gliszczyıska: Konkretno Ļę i ogólno Ļę poczucia kontroli . „PrzeglĢd Psychologiczny” 1990, t. 31, nr

1, s. 169

8 P. Kurek: Regulacyjna rola poczucia kontroli . „PrzeglĢd Psychologiczny” 2005, t. 48, nr 3, s. 280

nia by tym samym próbowaę wpływaę na prawdopodobieıstwo osiĢgniħcia celu.

Kary i nagrody bħdĢ wtedy tracię wiele ze swej wartoĻci wzmacniajĢcej, nie bħdĢ

tak efektywne we wzmacnianiu czy osłabianiu reakcji. Natomiast przy spostrzega-

niu przyczynowego zwiĢzku miħdzy własnym zachowaniem a wzmacnianiem,

wzmocnienie bħdzie wywoływaę oczekiwanie, Ňe póŅniej wystĢpi ono takŇe po

takim samym zachowaniu, co bħdzie motywowaę do podejmowania działaı in-

strumentalnych. Jednak „(…) nie tylko sytuacje róŇniĢ siħ stopniem, w jakim ludzie

spostrzegajĢ, Ňe ich własne zachowanie, a nie zachowanie innych, determinuje

wzmocnienia – ale ludzie teŇ mogĢ róŇnię siħ miħdzy sobĢ stopniem, w jakim to

samo zdarzenie w tej samej sytuacji jest spostrzegane jako funkcja ich właĻciwo-

Ļci, czy właĻciwoĻci innych.” 9

Umiejscowienie poczucia kontroli wzmocnieı jest waŇnym aspektem samo-

wiedzy, który wpływa na motywacjħ i wyniki działania. Sposób spostrzegania wła-

snych moŇliwoĻci działania w wymiarze zewnħtrznoĻci – wewnħtrznoĻci J. Rotter

uznał za wzglħdnie trwały, choę nabyty w toku Ňycia. Potwierdzenie tego daje na-

stħpujĢca hipoteza wyprowadzona z oryginalnej jego koncepcji: Niesamodzielne

dziecko przejawia poczucie kontroli zewnħtrznej w miarħ rozwoju moŇliwoĻci sku-

tecznego wywierania wpływu na zdarzenia powinno narastaę poczucie kontroli

wewnħtrznej.

RekapitulujĢc dotychczasowe rozwaŇania uznano, Ňe poczucie kontroli, zda-

niem J. Rottera stanowi indywidualnĢ właĻciwoĻę człowieka, którĢ moŇna trakto-

waę jako wymiar osobowoĻci dajĢcy siħ przedstawię na kontinuum od poczucia

kontroli zewnħtrznej do poczucia kontroli wewnħtrznej. R. Drwal powołujĢc siħ w

swojej ksiĢŇce na słowa J. Rottera pisze, Ňe człowiek o poczuciu wewnħtrznej kon-

troli to ktoĻ, kto w okreĻlonej sytuacji czy teŇ klasie sytuacji jest skłonny sĢdzię, Ňe

to, co siħ zdarzyło, dzieje lub wydarzy wynika bezpoĻrednio z jego zachowania.

Człowiek o poczuciu kontroli zewnħtrznej uwaŇa natomiast, Ňe to, z czym styka siħ

w wiħkszoĻci sytuacji nie ma zwiĢzku z działaniami, jakie podejmuje. Wynika z

tego przekonanie, Ňe angaŇowanie siħ w działanie nie ma sensu, poniewaŇ i tak

nie ma to wpływu na zachodzĢce wydarzenia. Osoby takie cechuje zazwyczaj brak

zaufania do własnych moŇliwoĻci kontrolowania tego, co zdarza siħ w okreĻlonych

okolicznoĻciach. J. Rotter uwaŇa, Ňe przekonanie o zewnħtrznej kontroli zjawisk,

poprzez pozbywanie siħ odpowiedzialnoĻci, moŇe stanowię pewien mechanizm

obronny, pozwalajĢcy zachowaę jednostce poczucie wartoĻci w sytuacji poniesio-

nej poraŇki. 10

W licznych badaniach, których przeglĢd moŇna znaleŅę w pracach np. J. Rot-

tera (1966), H. Lefcourta (1966), E. Paszkiewicz (1974) oraz R. Drwala (1978)

wykazano, Ňe konstrukt poczucia kontroli jest bardzo przydatny dla wyjaĻnienia i

przewidywania postħpowania człowieka w podejmowaniu decyzji, rozwiĢzywaniu

zadaı, uczeniu siħ aktywnoĻci społecznej i politycznej, ustalaniu aspiracji Ňycio-

wych, osiĢgniħciach etc. Badania tych autorów wykazały, Ňe inne prawidłowoĻci

rzĢdzĢ uczeniem siħ w sytuacji spostrzeganej jako losowa (kontrola zewnħtrzna) a

inne w sytuacji sprawnoĻciowej (kontrola wewnħtrzna). 11

Na podstawie tych badaı stwierdzono, Ňe wymiar osobowoĻci, jakim jest po-

czucie kontroli (locous of control) ma wpływ na osiĢgniħcie sukcesu w wybranej

9 R. Drwal, op. cit., s. 200-267

10 Ibidem

11 Ibidem

dziedzinie Ňycia. Potwierdzono, Ňe ludzie o wewnħtrznym poczuciu kontroli wierzĢc

w swe zdolnoĻci wpływania na bieg wydarzeı, ustalajĢ wyŇszy poziom aspiracji i

wyŇej oceniajĢ prawdopodobieıstwo sukcesu. RównieŇ M. Siekaıska (2004) uwa-

Ňa, Ňe zwiĢzek umiejscowienia kontroli i osiĢgniħę raczej nie budzi wĢtpliwoĻci.

WiĢŇe siħ to z faktem, iŇ ludzie wolĢ przewaŇnie przypisywaę sukcesy sobie, a

poraŇki czynnikom zewnħtrznym. Zewnħtrzna lokalizacja kontroli wiĢŇe siħ z mo-

tywem unikania poraŇek, zaĻ wewnħtrzna – z motywem osiĢgania sukcesów. Do-

tychczasowe badania ujawniły, Ňe wewnħtrzne umiejscowienie poczucia kontroli

sprzyja osiĢganiu sukcesów w dziedzinie przedsiħbiorczoĻci. 12

P. Kurtek odwołujĢc siħ do badaı Zalewskiego i Jansona (2000) oraz Hoffi –

Hofstettera, Mannheima (1999) pisze, Ňe przywódcy o zewnħtrznym umiejscowie-

niu kontroli preferujĢ prawne, formalne, czyli zewnħtrzne wzmocnienia w oddziały-

waniu na swych podwładnych. Osoby zarzĢdzajĢce przedsiħbiorstwami o we-

wnħtrznym umiejscowieniu kontroli i pozytywnej samoocenie radzĢ sobie konstruk-

tywniej w sytuacjach kierowania podwładnymi. 13

G. Bartkowiak (2000) analizujĢc badania J. Kozieleckiego czy W. Wienera

(1980) wnioskuje, Ňe ludzie o wewnħtrznym poczuciu umiejscowienia kontroli sĢ

odporniejsi na frustracjħ, działajĢ bardziej realistycznie, uczĢ siħ na własnych do-

Ļwiadczeniach Ňyciowych. Z kolei ludzie silnie przekonani o zewnħtrznej kontroli

zdarzeı nie podejmujĢ ambitnych działaı, sĢ bezradni, a w sytuacji trudnej rozkła-

dajĢ rħce. W innej swojej publikacji autorka ta powołuje siħ na przeglĢd opubliko-

wanych badaı P. Spectora z 1982 roku na temat poczucia umiejscowienia kontroli

w odniesieniu do funkcjonowania ludzi w organizacji. Wyniki badaı tego autora

pozwoliły G. Bartkowiak na sformułowanie nastħpujĢcych wniosków na temat ludzi

„wewnħtrznych” w porównaniu z „zewnħtrznymi”: Ludzie z poczuciem kontroli we-

wnħtrznej lepiej pracujĢ, odnoszĢ wiħcej sukcesów w karierze zawodowej, szybciej

awansujĢ, dĢŇĢ do sytuacji, która zapewnia wiħcej kontroli nad otoczeniem, czħ-

Ļciej zajmujĢ kierownicze stanowiska, sĢ bardziej zorientowani na zadania niŇ na

kontakty społeczne oraz czħĻciej zapobiegajĢ o samodzielnoĻę i informacjħ zwrot-

nĢ o własnej działalnoĻci sĢ takŇe znacznie odporniejsi na presjħ. 14

RównieŇ K. Kmiecik-Baran (1996) dokonała przeglĢdu badaı Rottera (1966),

Zuckermana (1977) i Kofty (1977). Jak widaę z jej opisu, duŇa potrzeba osiĢgniħę,

brak lħku w sytuacjach trudnych, konstruktywne sposoby reagowania na sytuacje

stresowe, poczucie odpowiedzialnoĻci za to, jak toczy siħ własne Ňycie sĢ takŇe

zwiĢzane z wewnħtrznym poczuciem kontroli. 15

Zdaniem S.P. Robbinsa efektywni pracownicy majĢ poczucie kontroli umiej-

scowione wewnĢtrz. Osoby z wewnħtrznym poczuciem umiejscowienia kontroli

charakteryzuje wyŇsza samoocena i samoakceptacja, chħtniej sobie przypisujĢ

one odpowiedzialnoĻę za sukcesy, sĢ mniej skłonne do zmiany poglĢdów, wykazu-

jĢ wiħkszĢ wraŇliwoĻę na informacje, spostrzegajĢ wiħcej moŇliwoĻci działania,

łatwiej podejmujĢ działanie w sytuacji zagroŇenia. 16

12 M. Siekaıska: Psychologiczne uwarunkowania sukcesów zawodowych . „PrzeglĢd Psychologiczny”

2004, t. 42, nr 3, s. 277

13 P. Kurek: Regulacyjna rola poczucia kontroli . „PrzeglĢd Psychologiczny” 2005, t. 48, nr 3, s. 280

14 G. Bartkowiak, op. cit., s. 166

15 K. Kmiecik-Baran: Podmiotowe wyznaczniki samosterowno Ļ ci zawodowej . „Studia Psychologiczne”

1996, t. 34, s. 64

16 S.P. Robbins: Zachowania w organizacji . Warszawa 1998, s. 69-70

Z badaı przeprowadzonych przez B. SzmigielskĢ (1980) wynika, Ňe osoby o

wewnħtrznym poczuciu kontroli sĢ bardziej pewne siebie, liczĢ na własne siły, sĢ

ambitniejsze i bardziej wnikliwe, odpowiedzialne, przedsiħbiorcze i sumienne w

wykonywaniu róŇnych zadaı. Osoby, które majĢ poczucie kontroli umiejscowione

wewnĢtrz posiadajĢ wysokĢ zdolnoĻę przekonywania innych, chħę do współpracy i

współdziałania. 17

A. Gałdowa (1999) i R.Drwal (1995) na podstawie analizy róŇnych badaı

stwierdzili, Ňe wyróŇniajĢcĢ cechĢ osób o poczuciu kontroli wewnħtrznej jest bar-

dziej samodzielne, aktywne i czħsto skuteczniejsze działanie, zwłaszcza w spra-

wach waŇnych dla jednostki. Osoby takie bardziej aktywnie poszukujĢ informacji

potrzebnych do rozwiĢzania problemu, skuteczniej wykorzystujĢ zdobyte wczeĻniej

informacje przy rozwiĢzywaniu nowych zadaı, lepiej siħ uczĢ poprzez trafniejszĢ

organizacjħ materiału do wyuczenia, sĢ bardziej spostrzegawcze w nowych sytu-

acjach oraz skuteczniej potrafiĢ wpływaę na zmiany postaw u innych osób. 18 Dla-

tego bardzo istotnym jest harmonijne rozwijanie swojej osobowoĻci, aby mieę rów-

nieŇ powodzenie w karierze zawodowej.

Na podstawie wyników dotychczasowych badaı dotyczĢcych poczucia umiej-

scowienia kontroli moŇna przyjĢę załoŇenie, Ňe człowiek, który osiĢgnĢł sukces

zawodowy charakteryzuje siħ wewnħtrznym poczuciem umiejscowienia kontroli.

Przedstawione wyŇej badania nad poczuciem kontroli wykazujĢ, Ňe uŇytecznoĻę

tego konstruktu teoretycznego jest duŇa. Opisana przez J. Rottera zmienna umoŇ-

liwia, bowiem wyjaĻnienie wielu zaleŇnoĻci pomiħdzy osobowoĻciĢ i zachowaniem

jednostki, a sytuacjĢ.

17 A. Gałdowa, op. cit., s. 216-223

18 R. Drwal, op. cit., s. 230; A. Gałdowa, op. cit., s. 219

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: