12. Dom zawsze ustępować powinien krajowi". Rozważ słowa J.U.
Niemcewicza w odniesieniu do literatury polskiej wybranych
epok.
W trudnych okresach historii Polacy zmuszeni byli do zadawania
sobie pytań, co ważniejsze: życie osobiste czy służba dla
kraju, czyli prywatność czy powinność?
Twórcą, który po raz pierwszy stawia to pytanie, jest Julian
Ursyn Niemcewicz. W Powrocie posła pierwszej polskiej komedii
politycznej, zmusza swoich bohaterów do dokonania takiego
wyboru. Pamiętajmy, że komedia ta powstała na kilka miesięcy
przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja i miała przekonać Polaków
do planowanych reform ustrojowych.
Bohaterem, który nie ma wątpliwości i twierdzi, że Dom zawsze
ustępować powinien krajowi jest Podkomorzy, wielki patriota i
zwolennik reform. W takim właśnie duchu wychował on dwóch
synów, którzy nie tylko wzorowo gospodarują na roli, ale
również zajmują wysokie stanowiska polityczne w państwie.
Uważają to
bowiem za swój obowiązek patriotyczny. Walery pełni więc
funkcję posła w Sejmie Czteroletnim i jest zwolennikiem
reform, podobnie jak jego ojciec.
Jego przeciwieństwem jest Szarmancki, kawaler modny, który w
tym czasie zabawia się wesoło w towarzystwie, jeździ konno i
przepuszcza odziedziczony po przodkach majątek. Ażeby nadal
żyć na wysokim poziomie, poszukuje bogatej żony, którą jest
gotów zdobyć nawet dzięki oszustwom i krętactwom. Tak więc
przeciwnicy reform stawiają wyżej prywatność niż powinność.
Szczególnie mocno kwestię wyboru pomiędzy obowiązkiem a życiem
osobistym stawiała epoka romantyzmu. W tym bowiem czasie
wybuchały kolejne powstania narodowe i Polacy zmuszani byli
przez życie do dokonywania ciągłego wyboru. Bohaterem, który
poświęcił dla Ojczyzny wszystko, był Konrad Wallenrod. Ażeby
ratować Ojczyznę, porzucił on ukochaną żonę i uciekł się do
podstępu, zdrady i zabójstwa. Szczęścia w domu nie znalazł, bo
go nie było w Ojczyźnie - mówił Mickiewicz, ucząc tym samym
Polaków, że dla ojczyzny będącej w potrzebie należy poświecić
wszystko, nawet życie.
Człowiekiem, który również rozumiał, że najważniejsza jest
walka o wyzwolenie kraju spod obcego okupanta, Szweda, był
Andrzej Kmicic - bohater Potopu Henryka Sienkiewicza.
Rezygnuje on nawet z widywania ukochanej do czasu, kiedy nie
rozstrzygną się losy wojny ze Szwedami. Ryzykuje wielokrotnie
swoim życiem, zostaje ranny, mimo to nie rezygnuje z walki.
Przykładem jego ofiarności może być udział w obronie klasztoru
na Jasnej Górze, zaś później wysadzenie szwedzkiej kolubryny,
która zagrażała Częstochowie. Za swoją odwagę i męstwo został
później zrehabilitowany i otrzymał rękę ukochanej Oleńki.
Pisząc ukochaną trylogię ku pokrzepieniu serc, Henryk
Sienkiewicz chciał przekonać Polaków znajdujących się pod
zaborami, że tylko solidarna walka może zmienić ich sytuację w
Europie.
Eliza Orzeszkowa autorka pozytywistycznej powieści Nad
Niemnem, również stawia swoich bohaterów przed koniecznością
dokonywania wyboru: prywatność czy powinność? Inaczej jednak
rozumiana jest ona w II połowie XIX wieku. Powinność łączy
się, w mniemaniu pozytywistów, z pracą dla kraju,
działalnością społeczną, zachowaniem polskości, dbałością o
tradycję i udziałem w walkach o wolność Ojczyzny, kiedy kraj
jest w potrzebie. Jednak nie wszyscy bohaterowie tej powieści
zasługują na pochwałę autorki. Pochwala ona wszystkich tych,
którzy w młodości walczyli w powstaniu styczniowym za wolność
Ojczyzny, ponieważ była to zdaniem Orzeszkowej największa
powinność. W powieści ukazuje ona, że w okresie powstania
panowała pełna solidarność między dworem i zaściankiem
Bohatyrowiczów. Andrzej Korczyński poświęcił dla Ojczyzny
wszystko, nawet młode życie. Benedykt Korczyński, jego brat,
po przegranej 1863 roku rozumie jako obowiązek utrzymanie
Korczyna w rękach polskich, to znaczy przekazanie go w
przyszłości synowi Witoldowi. Dla Benedykta i Marty
Korczyńskiej praca w gospodarstwie to nie tylko obowiązek, ale
i sens życia. Bohaterką, która mądrze łączy prywatność z
powinnością, jest Justyna Orzelska. Przełamuje ona przesądy
społeczne i wychodzi za mąż za szlachcica zaściankowego - Jana
Bohatyrowicza. W swoim przyszłym życiu mają oni zamiar
pracować także na własnej ziemi, broniąc jej przed zaborcami;
będą wierni tradycji i historii. Orzeszkowa negatywnie ocenia
tych bohaterów, którzy o swoich powinnościach zapominają. Do
nich należy Emilia Korczyńska, żona Benedykta, i Zygmunt
Korczyński.
Utworem modernistycznym, w którym autor również stawia swojego
bohatera przed koniecznością wyboru: prywatność czy powinność?
jest doktor Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych Stefana
Żeromskiego. Pisarz rozumie tu przez powinność pracę społeczną
na rzecz ludzi biednych, których w okresie zaborów było w
Polsce bardzo wielu. Tomasz Judym poświęca życie osobiste -
rozstaje się z ukochaną Joasią po to, aby lepiej służyć
robotnikom z Zagłębia Dąbrowskiego. Jest to oczywiście dla
niego trudny wybór, zaś jego stan ducha symbolizuje rozdarta
sosna. Nie ma on jednak wątpliwości, że tylko takiego wyboru
musi dokonać.
W okresie wolnej Polski powinność rozumiana już była jako
poszukiwanie dla niej najlepszych dróg rozwoju. Trudne czasy
okupacji hitlerowskiej zmusiły pokolenie młodych, często
poetów, do walki z okupantem. Pisze o tym między innymi
Krzysztof Kamil Baczyński w wierszach z tego okresu. W
sytuacji zagrożenia raz
jeszcze okazało się, że prywatność musiała ustąpić miejsca
powinności. Tylko bowiem w czasach pełnej suwerenności
prywatność nie musi ustępować powinności i staje się nie mniej
ważna niż ta pierwsza.
johnsonsubaru