BARTYZEL_ HENRYK VIII.pdf

Jacek Bartyzel

Król Henryk VIII Williama Shakespeare`a

czyli

Sherlock Holmes na tropie "papisty"

Wyniki studiów kilku już pokoleń badaczy twórczości Williama

Shakespeare`a1 przynoszą coraz to nowe i mocniejsze argumenty

na rzecz tezy o katolicyzmie tajemniczego poety ze Stratfordu oraz

świata przedstawionego w jego dziełach. Nie kusząc się w tym

miejscu o sumaryczne zebranie, tym bardziej zaś wzbogacenie, tych

argumentów i ich weryfikację w świetle całości dzieła poety oraz

dającej się ustalić wiedzy o jego życiu, stawiamy sobie zadanie

skromniejsze, ale za to będące szczególnym wyzwaniem:

naświetlenie tej kwestii w oparciu o analizę jednego tylko utworu,

który na pierwszy rzut oka może dostarczać najpoważniejszych

kontrargumentów samym już wyborem tytułowego bohatera -

człowieka i władcy, którego decyzje uczyniły właśnie ów problem

"problematycznym" nie tylko dla miłośników Szekspira, ale też dla

egzystencjalnych losów wszystkich jego, i jego następców,

poddanych.

The Famous History of the Life of the King Henry the Eighth -

dramat tytułowany potocznie zazwyczaj w skrócie Król Henryk VIII

lub nawet Henryk VIII - to prawdopodobnie2 najpóźniejsze dzieło

Szekspira, napisane zapewne w marcu lub kwietniu 1613 r. Miało

ono uświetnić dziesiątą rocznicę koronacji Jakuba I - pierwszego

Stuarta na tronie angielskim3, panującego w Szkocji pod imieniem

Jakuba VI nominalnie już od 1567, a realnie od 1583 r. Być może

dodatkową okazją były uroczystości ślubne córki Jakuba - Elżbiety,

która w tym samym roku wyszła za mąż za Fryderyka, księcia

Palatynatu.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy odbyła się prapremiera Henryka

VIII, znamy za to dobrze przebieg jednego z pierwszych zapewne

przedstawień w teatrze "The Globe" 29 czerwca 1613 r. Tradycja

głosi, że Szekspir osobiście prowadził próby, dając m.in. wskazówki

Johnowi Lowine`owi, grającemu króla. Wspomniane wyżej

okoliczności rangi państwowej miały z pewnością wpływ na

przygotowywanie inscenizacji ze szczególnym przepychem: rycerze

Orderu Podwiązki zgodzili się wziąć udział w orszaku

koronacyjnym Anny Bullen (Boleyn) w strojach ceremonialnych,

dla postaci sztuki Richard Burbage wypożyczył oryginalne kostiumy

dworskie, a "efektem specjalnym" miała być salwa z prawdziwych

moździerzy, witająca przybycie króla na ucztę do kardynała

Wolseya. Właśnie ten efekt stał się przyczyną katastrofy, gdyż

pocisk - a właściwie kawałek papieru, używanego do zatykania

patronów, nie spalony w powietrzu - który upadł na słomiany dach

trzeciego piętra, spowodował pożar. Budynek "The Globe" spłonął

doszczętnie w ciągu jednej godziny, choć na szczęście obyło się bez

ofiar w ludziach. Wprawdzie już rok później został on odbudowany

(i pokryty dachówką zamiast słomy), ale nic nie wiadomo, aby

kiedykolwiek jeszcze Szekspir się w nim zjawił.

Kwestia autorstwa

Henryk VIII należy do tych utworów Szekspira, których autorstwo

bywa kwestionowane nie tylko przez "antystratfordczyków",

powątpiewających, by niskiego pochodzenia i słabo wykształcony

(jeśli nie wręcz "analfabeta") prowincjusz ze Stratfordu mógł być

autorem największych dzieł dramaturgii światowej. W tym

wypadku inicjatorem sporu był krytyk James Spedding, który w

1850 r. wystąpił z tezą, iż współautorem Henryka VIII jest młodszy

rywal Szekspira - John Fletcher, który właśnie w 1613 r. zakończył

był kilkuletnią współpracę dramatopisarską z Francisem

Beaumontem. Do tego samego wniosku doszedł, w tym samym

czasie, Samuel Hickson, a obu dyskutantów poparł wkrótce

późnoromantyczny poeta Alfred Tennyson, który nawet dokonał

podziału sztuki na partie napisane, jego zdaniem, przez jednego

bądź przez drugiego pisarza. W układzie Tennysona Szekspir jest

"odpowiedzialny" tylko za dwie pierwsze sceny aktu I, trzecią i

czwartą scenę aktu II, wiersze od 1 do 203 pierwszej sceny aktu IV i

pierwszą scenę aktu V. Tym samym, Tennyson odmówił

Szekspirowi autorstwa dwóch (prócz mowy obrończej królowej

Katarzyny) najbardziej znanych i cenionych fragmentów dramatu:

pożegnania Wolseya z własną wielkością i rad dawanych przezeń

Cromwellowi.

Przeciwnicy - przynajmniej wyłącznego - autorstwa Szekspira,

nazywani "dezyntegratorami", przyjmują na ogół, z niewielkimi

wariantami, podział Tennysona. Jednym z nich jest cieszący się

autorytetem wybitnego znawcy twórczości Szekspira - E.M.W.

Tillyard, który konsekwentnie nie włączył tego dzieła do swojej

antologii Shakespeare`s History Plays, uzasadniając to następująco:

"Pominąłem Henryka VIII, ponieważ nie jestem przekonany, że

Shakespeare napisał go w całości", gdyż w dziele tym różnice

stylistyczne występują między całymi scenami"4.

Prócz argumentów wyprowadzanych z analizy stylu oraz

kompozycji dramatu za tezą o co najmniej współautorstwie kogoś

innego przemawiają pewne względy natury psychologicznej: w 1611

r. Szekspir zerwał albowiem z pisaniem dramatów i ze sceną oraz

powrócił do Stratfordu. Jego ostatni napisany przed tym

wydarzeniem dramat - tragikomedia Burza całkowicie zasadnie

może być, i powszechnie jest, interpretowana jako świadome

pożegnanie się autora z teatrem. Niespodziewany powrót dwa lata

później, i to na domiar w gatunku już wówczas niemodnym, wydaje

się decyzją dziwną i niekonsekwentną; z drugiej strony, można to

tłumaczyć specjalnymi okolicznościami, tj. "zamówieniem

rządowym" z okazji rocznicy koronacji, będącym "propozycją nie

do odrzucenia".

Za autorstwem samego Szekspira przemawia natomiast fakt, iż

Henryk VIII ukazał się w jego Folio z 1623 r., i nikt z żyjących

dramaturgów - a przede wszystkim sam Fletcher - nie protestował

przeciwko tej atrybucji. A contrario, współautorstwo obu

dramaturgów Dwóch szlachetnych krewnych zostało skrupulatnie

poświadczone kartą tytułową wydania tej sztuki z 1634 r. Ważnym

argumentem stylistycznym za autorstwem Szekspira jest z kolei

podobieństwo sceny spotkania (i natychmiastowego zrodzenia się

uczuć obojga) Henryka z Anną podczas tańca na uczcie u Wolseya

do okoliczności i nastroju spotkania się Romea z Julią. Wszystko to

sprawia, że wielu szekspirologów sceptycznie przyjmuje

argumentację zapoczątkowaną przez Speddinga, a pośród nich

m.in. wydawca The Arden Shakespeare - R.A. Foakes, który uważa

że Fletcher jest co najwyżej autorem jednej lub dwóch scen.

Referujący wszystkie prawdopodobne warianty autorstwa bądź

współautorstwa Henryka VIII Henryk Zbierski przypomina, iż

współpraca dramaturgów w tej epoce i miejscu była zjawiskiem tak

nagminnym, że dziwić powinno raczej to, iż Szekspir tak długo w

tym nie uczestniczył. Jego zdaniem, można zatem przyjąć udział

Fletchera w pisaniu Henryka VIII, choćby z powodu "dogorywania"

talentu autora Hamleta czy osłabienia jego zdrowia, ale "jedynie

jako bardzo prawdopodobną hipotezę, a ponieważ opiera się ona na

bardzo w gruncie rzeczy nieznacznych różnicach wersyfikacji i

obrazowania u obu autorów, spór, bez względu na rozróżnienie,

staje się nieistotny z punktu widzenia wartościowania całej sztuki

pod kątem stylu"5. Skądinąd, według Zbierskiego, "bez Henryka

VIII wielkość Shakespeare`a niewiele by ucierpiała"6 - i pogląd ten

jest, jak się zdaje, prawie powszechny.

Mówiąc krótko, sprawa autorstwa dramatu daleka jest wciąż od

przesądzenia, i musimy zadowolić się stwierdzeniem, że skoro

Henryk VIII ukazał się w Folio, to wchodzi on do oficjalnego

kanonu dzieł Szekspira.

Historyczność dramatu

Henryk VIII należy do gatunku nazwanego przez krytykę

XIX-wieczną "kroniką dramatyczną" (Chronicle Play), albo "sztuką

historyczną", jednak sam Szekspir, jak i współcześni mu, nazywał

go krótko "historią" (History). W teatrze elżbietańskim Histories

cieszyły się znaczną popularnością od lat 80. XVI wieku aż do

przełomu stuleci; również wszystkie "historie" Szekspira - właśnie z

wyjątkiem Henryka VIII - zostały napisane i wystawione w

ośmioleciu 1591-1599. Potem Histories wyszły z mody, by na krótko

wrócić do łask publiczności pod koniec okresu karolińskiego, tj. w

latach 30. XVII wieku.

"Historia" vel "kronika dramatyczna" to gatunek trudny do

zdefiniowania i wymykający się klasycznym definicjom - nawet nie

"pośredni", jak tragikomedia. Zawiera on zarówno elementy

tragediowe, jak i komediowe: wszakże najsłynniejsza postać

komiczna Szekspira - Falstaff, powołana została do życia w

Henryku IV. Powszechnie przyjmuje się, iż "historia" wywodzi się z

moralitetu, wskazując na Króla Jana (King John) Johna Bale`a z 1547

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: