MATERIAŁY DO DZIEJÓW SEJMU CZTEROLETNIEGO INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK l MATERIAŁY DO DZIEJÓW SEJMU CZTEROLETNIEGO TOM IV Opracowali i przygotowali do druku JANUSZ WOLIŃSKI, JERZY MICHALSKI, EMANUEL ROSTWOROWSKI WROCŁAW — WARSZAWA — KRAKÓW ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1961 Warjzowikieło Wpisano do Dz-iał_ inwentarza *feft_*JS2S3-3 Redaktor Wydawnictwa Ewa Raczkowiak Wszelkie prawa zastrzeżone Printed in Poland Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk. Wroclaw 1961. Wydanie I. Nakład 600+200 egz. Obj. ark. wyd. 30,70, ark. druk. 31,12, ark. form. A-l 41,38. Papier migi., kl. III, 70 g, 70X100(16). z fabryki w Kluczach. Oddano do składania 2 II 1961, podpisano do druku 21 X 1961, druk ukończono w listopadzie 1961. Zakłady Kartograficzne, Wroclaw, ul. Ko-sciuizki 29. Zam. nr 201. (T-8). Cena zł 70.— OD WYDAWCÓW Tom niniejszy obejmuje materiały do sprawy miejskiej w okresie od schyłku 1790 do sierpnia 1791 r. W roku 1791 dokonał się przełom w dziejach miast i sprawy miejskiej, który odbił się na charakterze materiału źródłowego. Od limity sejmowej z 28 czerwca, która nastąpiła nazajutrz po uchwaleniu ostatnich praw dotyczących miast, rozpoczyna się okres wprowadzania w życie nowej organizacji miejskiej. Trzymając się zasady, że wydawane przez nas materiały nie są gromadzone pod kątem widzenia historii poszczególnych miast, ale winny dotyczyć sprawy miejskiej, musieliśmy jednak w tym tomie w szerokim stopniu sięgnąć do źródeł pokazujących, jak sami mieszczanie zareagowali na nowe prawa i jak za pośrednictwem swych wybieralnych organów włączyli się w życie polityczne kraju. W związku ze zmianą położenia mieszczan w Rzeczypospolitej pojawiają się nowe kategorie źródeł, jak mowy wygłaszane na różnych uroczystościach, opisy tych uroczystości i protokoły zebrań elekcyjnych oraz uchwalane przez te zebrania instrukcje. Materiały te umieszczamy pod datą danego wydarzenia, a nie pod datą sporządzenia jego opisu czy ogłoszenia drukiem. Dla okresu wyborów miejskich z pierwszej połowy sierpnia mamy do czynienia z dużą liczbą relacji o wydarzeniach równoczesnych. Nie wydało się tu celowe rozdzielać relacji o dokonywanych w granicach danych wydziałów wyborach delegatów i o nieco późniejszych wyborach wydziałowych. Materiały grupujemy łącząc je w ramach wydziałów. Objętość niniejszego tomu pozwoliła zamieścić jedynie relacje o wyborach warszawskich. Dalsze materiały tego typu ukażą się w tomie następnym. Stojąc na stanowisku, że w problemowych tomach „Materiałów" korespondencja może być uwzględniona jedynie w drodze wyjątku uzasadnionego jej organicznym związkiem ze sprawą miejską, zrezygnowaliśmy z dalszego podawania ekscerptów listów króla do Debolego, uznając, że był to precedens naruszający przyjęte kryteria doboru materiału. Natomiast dla kompletności wydanych już w tomie II tekstów zamieścimy jako aneks odnaleziony list Stanisława Augusta do Debolego z 9 grudnia 1789 (zob. „Kwartalnik Historyczny", R. LXVII, z. 3, s. 786). a Y W '. 3 .' H)' MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE 123 [HUGO KOŁŁĄTAJ?] [PROJEKT PRAWA O MIASTACH] [pierwsza polowa r. 1790?] AGAD, tzw. „Metryka Litewska", 1X123, k. 59—60 ł 62. Rękopis bez podpisu i daty, pisany tą samą ręką co teksty opublikowane pod nr 87a i 87b, oraz kilka innych pisrn i projektów znajdujących się w papierach Kolłątaja w tzw. „Metryce Litewskiej", 1X126. Sformulowanie pierwszego zdania zdaje się wskazywać, że domniemany autor chciał podsunąć Deputacji dla miast wyznaczonej gotowy projekt prawa o miastach. Prawdopodobnie projekt ten jest nieco wcześniejszy od projektu Chreptowicza (nr 97), niektóre zaś sformułowania zbliżone są do „Projektu. Miasta nasze koronne i W. Ks. Lit." (nr G4). Wszystko to ma jednak charakter hipotetyczny i dlatego zdecydowaliśmy się opublikować ten projekt na początku niniejszego tomu jako niewątpliwie wcześniejszy od zamieszczonych tu kolejnych redakcji prawa o miastach. Gdy po naztrząśnieniu wszelkich praw i przywilejów miastom służących okazało się, iż wszystkie miasta jednej natury i jednego brzmienia przywileje erekcyi mojej mają sobie nadane i pod jednym municypalnym prawem zostają, przeto pragnąc wszystkim miastom i ich mieszkańcom oddać sprawiedliwość, a oraz miasta koronne i litewskie z upadku po-dźwignąć, w mieszczan i przychodniów do miast wpoić ducha ufności ku rządowi krajowemu, postanowiliśmy ogólne na ten koniec prawa municypalnego w miastach koronnych i litewskich zażycie w niżej opisany urządzić sposób. § 1. Wszelkie miasto i miasteczko, za przywilejem królów poprzedników naszych erygowane, jest zgromadzeniem ludzi zupełnie wolnych, posiadających prawem dziedzictwa ziemię przywilejem sobie nadaną, pod prawem municypalnym zostającą, nikomu innemu nienależną. § 2. Podług tegoż erekcyi przywileju każdea miasto i miasteczko wyjęte jest spod wszelkiej jurysdykcyi ziemskiej i grodzkiej bądź jakiejkolwiek innej, a poddane jest jurysdykcyi wybranej od ludu zostającego pod prawem municypalnym. a Dopisano na miejscu: wszelkie 10 § 3. W żadnym mieście lub miasteczku nie może nikt własności grun-towejb posiadać, handlów i rzemiosł sprawować, tylko ten, kto zostanie mieszczaninem, czyli, co na jedno wychodzi, podda się we wszystkim prawu municypalnemu z osoby, posesyi lub profesyi. Szlachcic jednak, gdyby mieszczaninem chciał zostać, z posesyi tylko i z profesyi jurysdykcyi miejskiej jest podległym, z osoby zaś we wszystkich sprawach kryminalnych sądom sjobie właściwym podlega i do tych odsyłanym być ma. Gdzie by zaś popełnił wiolencyją spokojności i jurysdykcyi miejskiej, tam podług statutu toruńskiego sądzon będziec pospołu przez sąd miejski i ziemski. § 4. Ktokolwiek zostaje mieszczaninem, powinien być wpisany w księgę obywatelów miejskich, powinien uczynić submisyją na posłuszeń-stwio prawom i jurysdykcyi municypalnej, powinien zaręczyć pod wiarą, honorem i poczciwością, że nie tylko prawom miejskim posłusznym będzie, ale nadto podług swej możności praw tych wszędzie bronić, o pomnożenie i wydoskonalenie onych starać się ścisłyd na siebie przyjmie obowiązek. Takowe zaręczenie przyjęty na mieszczanina w metryce miejskiej podpisze lub przynajmniej przytomnymi osobami zaświadczy, dając rękę prezydentowi miasta na znak rzetelnego przyrzeczenia. Jeśliby zaś kto nieprzytomny za mieszczanina był przyjęty, tedy takowe zaręczenie na piśmie do miasta, gdzie został mieszczaninem, przesłać ma. " § Ktokolwiek jest mieszczaninem, ma prawo do wszelkich urzędów i dostojeństw miejskich, do wszelkich zysków z posesyi, handlu lub profesyi. Jeżeli jest szlachcic6, dobrodziejstw prawa municypalnego w tym wszystkim, co mu jest potrzebne z posesyi lub profesyi w mieście, nie utracą w niczym dobrodziejstw prawa ziemskiego i tychf prerogatyw, które stanowi jego szlacheckiemu służą;9 zostawszy mieszczaninem^ w tym mieście, gdzie ma posesyją lub gdzie sprawuje handel albo profesyją rzemieślniczą, będzie zupełnie pod dobrodziejstwem prawa municypalnego, a w którymkolwiek powiecie lub województwie mieć będzie posesyją ziemską, zostawać ma pod dobrodziejstwem prawa stanu swego szlacheckiego z zupełną zdolnością posiadania wszelkich urzędów i dostojeństw hrycerskiego stanu"1. Kto jest zapisany za mieszczanina w księgę któregokolwiek bądź miasta, ten będzie odtąd mieszczaninem wszystkich miast w Koronie i W. Ks. b Dopisano na miejscu: ziemskiej c Dopisano na miejscu: być ma d Dopisano na miejscu: święty e Skreślono: praw i f Skreślono: wszystkich s-3 Dopisano na miejscu: przyjąwszy miejskie będzie mieszczaninem h-h Dopisano na miejscu: tego najwyższego Rzptej stanu 11 Lit.; a w którymbykolwiek mieście chciał osieść, nabyć posesyi lub sprawować profesyją rzemieślniczą albo kupiecką, tam przy nabyciu posesyi lub przy rozpoczęciu jakowej profesyi powinien okazać autentycznym dokumentem, że został' przyjęty na mieszczanina w Koronie lub w Litwie w tym lub w owym mieście i powinien uczynić submisyją jurysdykcyi municypalnej miasta tego, w którym posesyi nabywa lub profesyją rozpoczyna. § Mieszczanin może nabywać dóbr ziemskich i z tych dóbr zupełnie podlegać ma jurysdykcyi ziemskiej tak co do sądu, jako też co do wszelkich ciężarów, którym dobra ziemskie z prawa podlegają, do żadnych jednak prerogatyw 'samemu tylko' stanowi szlacheckiemu zawarowanych prawa mieć nie może, dopóki szlachcicem nie zostanie. § Mieszczanin w stanie duchownym będący może posiadać kkanonie i prelaturyk w kolegiatach, kanonie doktoralne po katedrach tudzież wszelkie inne beneficia curata vel simplicia, saecularia vel regularia, bądź probostwa albo opactwa klaustralne. W stanie wojskowym może posiadać wszelkie rangi, na jakie sobie zarobi1 drogą zdatności i zasługi. § Ponieważ cały skład Rzpltej™ podzielony jest na województwa, przeto chcąc jak najściślejszy zachować związek w podziale tegoż samego rządu rozciągającego się do miast, stanowiemy, iż na wzór województw, na które się dzielą obywatele stanu rycerskiego", też same województwa na podział dla obywatelów stanu miejskiego "służyć będą0. § Ile będzie w każdym województwie miast wolnych, tyle będzie osobnych municypiów oddzielnych między sobą przez rząd szczególny, a złączonych wzajemnie przez spoinę obrady. Miasto stołeczne województwa będzie głową wszystkich municypiów wojewódzkich i miejscem zjazdu na obrady municypalne. Każde miasto i miasteczko w proporcyją swej osady mieć będzie znaczenie na obradzie municypalnej województwa przez wysyłanie deputowanych. Miasto, które nie będzie miało stu dymów, jednego tylko deputowanego wysyłać będzie etc. Tu progresyją ułożyć, jaka jest podana od miast. Wszyscy zaś deputowani od miast będą mieli równą wagę i moc decydowania o tym wszystkim, do czego obrady municypalne w województwie podług5 niniejszego prawa są ustanowione. § Zja...
jagaw7