J�zef Kuku�ka Warszawa EWOLUCJA �ADU MI�DZYNARODOWEGO W PӣWIECZU 1945-1995 1. POJ�CIA I ISTOTA �ADU MI�DZYNARODOWEGO Dzieje stosunk�w mi�dzynarodowych w ostatnim p�wieczu charaktery- zowa�y si� znacznym poszerzeniem, pog��bieniem, zr�nicowaniem i przy- �pieszeniem zachodz�cych w nich proces�w w por�wnaniu z podobnymi przedzia�ami czasu przed rokiem 1945. Trzy z tych proces�w najwyra�niej dowodz� uniwersalno�ci i trwa�o�ci swego przejawiania si� oraz oddzia�ywania na zakres, intensywno�� i dynamik� zmienno�ci stosunk�w mi�dzynarodo- wych. Najwa�niejszym okaza� si� proces instytucjonalizacji �ycia mi�dzynaro- dowego, w rezultacie kt�rego ponad trzykrotnie zwi�kszy�a si� w ostatnim p�wieczu ilo�� pa�stwowych uczestnik�w stosunk�w, jak r�wnie� kilka- krotnie wzros�a liczba organizacji i instytucji mi�dzynarodowych.l Drugim by� r�wnoleg�y proces zwi�kszania si� mo�liwo�ci (ekonomicznych, technicz- nych i psycho-spo�ecznych) oddzia�ywania pa�stw i wielu organizacji mi�dzy- narodowych lub ponad narodowych na stosunki mi�dzy innymi uczestnikami �ycia mi�dzynarodowego i na ca�e �rodowisko mi�dzynarodowe. Trzecim wreszcie, b�d�cym konsekwencj� dw�ch wymienionych, sta� si� proces wzrostu ilo�ci i zakresu wsp�zale�no�ci wszystkich uczestnik�w stosunk�w mi�dzy- 1 Szeszej na ten temat zob. J. Kuku�ka (red.), Zmienno�� i instytucjonalizacja stosunk�w mi�dzynarodowych, Warszawa 1988. 452 J�zef Kukulka narodowych, a zarazem wzrost wp�ywu �rodowiska mi�dzynarodowego na �ycie spo�ecze�stw.z Powy�sze procesy powodowa�y takie nagromadzenie nowych fakt�w, �e utrudnia�y one naukowe poznawanie rzeczywisto�ci mi�dzynarodowej. Z tego powodu niekt�rzy teoretycy g�osili tez�, i� stosunki mi�dzynarodowe s� w stanie anarchii.3 Stopniowo jednak zacz�to doszukiwa� si� w tych stosun- kach okre�lonego �adu. Przede wszystkim nawi�zywano do pogl�d�w z okre- su Ligi Narod�w, kiedy Georga Scelle i inni prawnicy g�osili, i� podstaw� �adu mi�dzynarodowego powinna by� solidarno�� wzajemna pa�stw i dob- rowolna instytucjonalizacja �ycia mi�dzynarodowego.4 Jednak�e procesy komplikuj�ce stosunki mi�dzynarodowe po II wojnie �wiatowej; a zw�aszcza zjawisko publicystycznie nazwane "zimn� wojn�", kt�re bardziej adekwatnie nale�a�oby nazwa� "zimnym pokojem", ��cznie sprawi�y, �e pojmowanie �a- du mi�dzynarodowego jako wy��cznie struktury prawnej traci�o na wiarygod- no�ci i znaczeniu, chocia� nawet w tym rozumieniu obejmowano nim bardzo z�o�ony system norm.s W dyskusjach o �adzie mi�dzynarodowym zacz�to uwzgl�dnia� wsp�za- le�no�� r�norodnych warto�ci, interes�w i d��e�. W zwi�zku z tym coraz wyra�niej odrzucano efemeryczne koncepcje "pa�stwa �wiatowego" i "rz�du �wiatowego", wyodr�bniaj�c jednocze�nie r�ne rodzaje �adu mi�dzynaro- dowego.� Ten spos�b rozumowania prowadzi� od lat 60. do odr�niania postulat�w "nowego �adu mi�dzynarodowego" od praktyki "starego �adu". z Zob. J. Kuku�ka, Zale�no�ci i wsp�zale�no�ci mi�dzynarodowe, w: E. Hali�ak, M. Tabor (red.), Polska w �rodowisku mi�dzynarodowym. Problemy wsp�zale�no�ci, Warszawa 1993, s. 8-29. 3 Poz. H. Bun, Society and Anarchy in International Relations, w: Diplomatic Investigations. Essays in Theory ot International Politics, London 1966, s. 51-73; ten�e: The Anarchical Society. A Study ot Order in World Politics, New York 1978; C.A. W. Manning, The Nature ot Interniational Society, London 1962; A. Joxe, Voyage aux sources de la guerre, Paris 1991. 4 Por. G. Scelle, Precis de droit des gens, Paris 1932; C. E. Black, R. A. Falk (eds), The Future ot the International Legal Order. Vol. III. Conflict Management, Princeton 1971; Vol. IV. The Structure ot the International Environment, Princeton 1972; M. Merle, Sociologie des relations internationales, Paris 1974, s. 38-40. 5 Por. op. G. I. Tonkin, W. M. Sziszkin, O mie�dunarodno-prawowych principach nowogo mie�dunarodnogo ekonomiczeskogo porjadka, "Sowietskoje gosudarstwo i prawo" 1980, nr 9, s. 91. 6 Por. L.Perillier, Demain, 1e gouvernement mandial, Paris 1974; G. Clerk and D.B. Sohn, World peace through World law, Cambridge 1967; J.D. Mord�inska (red.), The futura ot society, Moskwa 1973, s. 195-204; J. Kulig (red.), Nowy mi�dzynarodowy �ad ekonomiczny, Warszawa 1979; S. Hoffmann, L'ordre international, w: M. Grawitz et J. Leca (ad.), Traite de sciene politique, Paris 1985, t. 1, rozdz. XI. ' Por. Z. Mendlowitz (ad.), On the Creation ot a Just World Order, New York 1975; H. Giersch Kritisches and positives za den Forderungen nach einer Neuordnung der Weltwirtschaft, Kiel 1978; E. Jouve, Ordre au desordre international?, Paris 1979; R. Kothari Transition to a New Order: Problems ot Huxnan Survival: peace and security in a period ot rapid transformation, New Ewolucja �adu mi�dzynarodowego w p�lwieczu 1945-1995 453 Z kolei wszystkie mo�liwe do wyodr�bnienia rodzaje �adu mi�dzynarodowego ujmowano stopniowo jako wsp�zale�ne oraz warunkuj�ce si� wzajemnie w swym istnieniu i funkcjonowaniu. Z powy�szych rozwa�a� i zabieg�w analitycznych wynika, �e rozumienie �adu mi�dzynarodowego podlega�o w ostatnich dziesi�cioleciach ci�g�emu rozszerzaniu si�. Poj�cie "�ad" traktowano jako przeciwie�stwo chaosu, anarchii, nieporz�dku, �ywio�owo�ci, niepokoju i destrukcji. �ad rzeczywisty uto�samiano z porz�dkiem, sp�jno�ci� wewn�trzn� i jakim� stanem r�wno- wagi w uk�adzie danej ca�o�ci. By�o to zreszt� zgodne z definicjami socjologicz- nymi i prakseologicznymi �adu spo�ecznego (wed�ug Augusta Comte'a, Stanis�awa Ossowskiego i r�nych encyklopedii) jako okre�lonej sumy za- chowa� zbiorowych, opartych na stosunkach akceptowania, uzgadniania i ochrony pewnego status quo. s Odnoszono wi�c �ad g��wnie do sumy pozytywnych wsp�zale�no�ci przemian, oddzia�ywa� i dokona� podmiot�w �rodowiska mi�dzynarodowego. Dynamik� �adu mi�dzynarodowego dostrzegano pocz�tkowo - zgodnie z tradycj� prawnicz� - w okresach odmierzanych przez wojny.9 Nast�pnie kojarzono j� z fazami system�w mi�dzynarodowych.lno�� w poznawaniu tej dynamiki s�usznie dostrzegano w "nier�wnoczesno�ci i niejednorodno�ci zmian jako�ciowych na r�nych szczeblach i r�nych cz�ciach" tych system�w, jak r�wnie� w sprzeczno�ciach mi�dzy r�nymi elementami �adu mi�dzynarodowego." W toku tych analiz zajmowano si� najstarszymi rodzajami �adu mi�dzynarodowego, zw�aszcza politycznegolz i kulturalnego,l3 ale tak�e bardzo du�o uwagi po�wi�cono najg�o�niejszym York 1981; C. Nigoul, M. Torelli, Les Mystifications do nouvel ordre international, Paris 1984; G. Szachnazarow (red.), Mie�dunarodnyj porjadok: poli6ko-prawowyje aspekty, Moskwa 1986; R. Falk, The End ot World Order, Esseys ot normative international relations, New York 1983; G. Balandier, Le desordre, Paris 1988; M. Girard, Ordre et desordre, paradigme des relations internationales, "Cahiers Francais", No 263, s. 3-11. e Om�wienie tych definicji zob. J. Kukulka, Poj�cie i istota mi�dzynarodowego �adu pokojowego, w tego� (red.), Problemy mi�dzynarodowego �adu pokojowego, Warszawa 1987, s. 10-11. 9 Por. Z. Richardson, Statistics ot Deadly Quarrels, Psychological factors ot peace and was, New York 1950. 1o Na temat faz system�w mi�dzynarodowych zob. J. Kuku�ka, Problemy teorii stosunk�w mi�dzynarodowych, Warszawa 1978, s. 183-184, 193-196. " por. G. Ch. Szachnazarow (red.), op.cit., s. 24. 1Z Por, J.T. Delos, Mgr Solages, Essai sur 1'ordre politique national et international, Paris 1947; J. Buchmann, A la recherche d'un ordre international, Louvain-Paris 1957. '3 Por E. Northrop, Ideological Difierences and World Order, New-Haven 1949; K. �ygulski, Kultura a nowy mi�dzynarodowy �ad ekonomiczny, Warszawa 1980, s. 72-75; R.B.J. Walker (ad.), Culture, Ideology and World Order, Boulder 1984; G. Micha�owska, Pokojowy �ad kulturalny w skali globalnej i regionalnej, w: J. Kuku�ka (red.), Problemy mi�dzynarodowego �adu poko- jowego, jw., s. 162-189. f i a .., 454 J�zef Kukulka bataliom lat 60. i 70.14 o nowy mi�dzynarodowy �ad gospodarczy i informa- cyjny,ls tudzie� batalii ostatnich trzech dziesi�cioleci o mi�dzynarodowy �ad ekologiczny. 1 6 Uchwycenie ewolucji ka�dego obszaru i rodzaju �adu mi�dzynarodowe- go okazuje si� mo�liwe dopiero wtedy, kiedy rozwa�any �ad ma ju� za sob� pewien czas historyczny, ujawni� fazy swojej zmienno�ci, tzn. powstawania, wzrostu, dojrzewania i przekszta�cania si�, a tak�e wykaza� istnienie pod- staw jego ci�g�o�ci. W �adzie dojrza�ym lub dojrzewaj�cym �atwiej jest dostrzec czynniki sprawcze jego ewolucji. Jest nimi z regu�y walka podmiot�w zaanga�owanych w dany �ad o dominowanie okre�lonego systemu warto�ci oraz o maksymalizacj� szans osi�gania tych warto�ci wraz z szansami przetrwania pa�stw i rozwoju dobrobytu ich spo�ecze�stw. Wiele element�w sk�adowych i wymiar�w �adu mi�dzynarodowego ostat- niego p�wiecza ma ju� za sob� czas historyczny, w kt�rym ujawni�y si� ich stopnie dojrza�o�ci i pewne regularno�ci rozwojowe. Okaza�o si�, �e wiod�c� rol� odgrywa �ad polityczny, zar�wno w wymiarze globalnym jak te� w wymia- rach kontynentalnych i regionalnych. Jego rola wynika z prymatu mi�dzy- narodowych stosunk�w politycznych w�r�d innych rodzaj�w stosunk�w mi�dzynarodowych (gospodarczych, wojskowych, kulturalnych i innych), w ramach kt�rych kszta�tuj� si� odr�bne rodzaje �adu mi�dzynarodowego. 14 Por. R. Falk, S. Mendlowitz, The Strategy ot World Order. Vol. 1. Towasd a Theory ot War Prevention, New York 1966; S. Hoffman (ad.), Conditions ot World Order, New York 1970; B. S. Klein, Strategic Studies and World Order, Cambrige 1994; J.-P. Dupuis, Ordres et desordres, Paris 1982; J. A. Fikus, Beyond Deterrence: from power politics to world public order, New York 1988; R. N. Gardner, In pursuit ot World Order, U.S. foreign policy and international organisations, New York 1964; R. L. Rothstein, Global Bargaining. LlNCTAD and the quest for a New International Economic Order, Princeton 1979; J.A. van Lith (ad.), C...
jagaw7