J�ZEF NYKA \ Wydanie II Przewodnik turystycZny Tatry Polskie i Stowackie TrtpwEtts Warszawa 1994 Projekt ok�adki JAN NYKA Mapy i panoramy JOZEF NYKA Aktualizacja MONIKA NYCZANKA Pierwsze wydanie .,Sport i Turystyka" 1972 U J�zef Nyka ISBN 83-901580-0-0 Wydawnictwo TRAWERS fax (022) 33-07-75 Druk ��dzkie Zaktady Graficzne OD AUTORA Pierwsze wydanie "Tatr� ukazalo si� w r. 1972 nakladem Wydawnictwa "Sport i Turystyka". W dziesi�� lat p�niej zaawan- sowane byly prace nad wznowieniem pozycji, wydawca odstgpil jednak od umowy ze wzgl�du na zamkni�cie granicy z Czechoslo- wacjg i praktyczne zniesienie konweneji. Niniejsze - drugie - wy- danie jest powt�rzeniem pierwotnego tekstu - z licznymi przer��- kami i aktualizacj�, kt�rej dokonala moja c�rka, Monika. Przewodnik obejmuje cale Tatry - Polskie i Slowackie, wraz z wie�cem le�gcych wok�l nich miejscowo�ci. Przeznaczony jest dla r�nych kategorii turyst�w, gl�wnie jednak tych kt�rzy wyszli ju� poza stadium spacer�w po reglach. Podobnie jak w innych moich przewodnikach, szezeg�lny nacisk klad� na komentowanie tras wycieczkowych, a nie na prowadzenie turysty, co dzisiaj z powo- dzeniem robi sama do�rze widoczna w terenie �cie�ka. Pierwsze wydanie przewodnika ukazalo si� w czasie, kiedy w Tatrach Slo- wackich wolno bylo porusza� si� tak�e poza znakowanymi szlaka- mi, a Tatry Zachodnie w og�le nie byty obj�te restrykejami parko- wymi. Zamieszczonych w�wczas propozycji wycieczkowych poza �cie�kami o�ejalnie wyznaczonymi nie usuwam, wi�kszo�� z nich mo�na bowiem przeby� korzystajctc z opieki przewodnik�w TANAP, niekt�re za� mogq zosta� na nowo udost�pnione turystom. Jednostk� podzialu terenu stanowi w przewodniku dolina walna, w paru przypadkach - wyodr�bniony masyw g�rski (np. �omnica). Po charakterystyce og�lnej rejonu nast�pujq opisy dojazd�w i doj��, a potem propozycje wycieczek. Punkt wyj�cia w�dr�wki stanowi zwykle miejseowo��, schronisko lub okre�lony w�zel komunikacyjny. Kilometra� liczy si� od tego punktu, podob- nie jak i ezas przej�cia. W przewodniku stosuj� skal� trudno�ci odmienng od przyj�tej w taternictwie (dzi� ju� stopnie I X) i odpo- wiadajgcc� przygotowaniu turysty: a) trudno�ci niewielkie (Giewont); b) trudno�ci umiarkowane (�winica); c) trudno�ci znaczne (Orla Per�). Warto pami�ta�, �e przy zmianie warunk�w (deszez, mgla, �nieg, gotoled�) trudno�ci mogq wzrosncF� radykalnie. Podany w przewod- niku ezas przej�cia obejmuje osobno wej�cie i zej�cie (znak .�). OD AUTORA W stosunku do poprzedniego wydania jest on skr�cony t dostoso- wany do tempa p r z e c i � t n e g o turysty. Dobry piechur skr�ci go dodatkowo 0 10 czy 15%o a w zej�ciu o 20 lu� 30%- Wysoko�ci szczyt�w, przel�czy, staw�w itp. w Tatrach Polskich podaj� w oparciu o nowe mapy w skali 1:10 000. Po stronie slo- wackiej jak na razie �rak jest podobnej podstawy kartograficznej a dost�pne mapy prze�cigaj4 si� w rozbie�no�ciach. W tej sytuacji pozostaj� przy wynikach pomiar�w z r. 1957, wi�ksze r�nice syg- nalizujgc przez dodanie nowszej koty. Podw�jne warto�ci znajdzie te� Czytelnik przy wielu stawach. Roz�ie�no�ci si�gajgce hektara tylko cz�ciowo tlumaczy� mo�na wahaniami wodostanu. Wyniki przedwojennych prac badaczy polskich podawane w pierwszej ko- lejno�ci, wydajct si� by� solidniejsze od powojennych publikowa- n ch bez �adnej dokumentacji. Powierzchnie dolin obliczalem na og�l sam, bior�c za podstaw� otaczajctce granie - sq to wi�c wszystko powierzchnie rzutowane. Nasi slowaccy przyjaciele nie wezmq mi chyba za zle, �e omawiajqc ich cz��� Tatr staram si� akcentowa� polskie zwi4zki z nimi - naukowe kulturowe, etniczne- Nie wynika to bynajmniej z niedoceniania slowackiego, czeskiego czy w�gierskiego wkladu w poznanie i zdobycie Tatr, lecz jedynie z ch�ci odwolywania si� do nazwisk i fakt�w uczuciowo bli�szych odbiorcom ksiq�ki, jakimi b�dc� tury�ci polscy. Znaj4c og�ln4 n�ech�� do studiowania wszelkiego rodzaju cz�ci wst�pnych�, wprowadzenie do przewodnika ograniczylem do nie- zb�dnego minimum po szczeg�lowsze dane odsylajc�c Czytelnik�w do �ogatej ju� dzi� literatury specjalistycznej. W ksiq.�ce skorzysta- lem po cz�ci z tekst�w moich Tatr Polskich" (1992) jednak w sto- sunku nie wi�kszym, ni� ok. 20%. ! Za pomoc, z jakq. przy aktualizacji tekst�w po�pieszyli zechc� przyjg� wyrazy wdzi�czno�ci dyr. Teresa Jablo�ska z Muzeum Tatrza�skiego, Maria �api�ska Stanislaw Czubernat z TPN, Ma- II rek Pawlowski z Roztoki, oraz Maciej Popko i Andrzej Sklodowski. Opisy jaski� w slowniczku uzupelnit Rafal Karda�. Niezwykle istotny byl wreszcie wktad mojej c�rki, Moniki, w aktualizacj� tre�ci i w techniczne przygotowanie manuskryptu - wykonane wesp�l z Maciejem Wi�niewskim. Wszystkim serdecznie dzi�kuj�, a dodatkowo panu Miloszowi Martynowiczowi z Zakopanego za ! stal4 zach�t�.do pracy i �yczliwe rady wydawnicze. J�zef Nyka OG�LNY POGL�D NA TATRY Tatry wznosza si� na granicy Polski i S�owacji, tworzac masyw g�rski typu alpejskiego - najwy�szy i najwspanialszy nie tylko w obr�bie �uku Karpat, ale na ca�ej przestrzeni pomi�dzy Alpami a Kaukazem i Uralem. Stanowia one dla obu sasiadujacych ze soba kraj�w region turystyczno-wypo- czynkowy o pierwszoplanowym znaczeniu. Ich wyj�tkowo�� pod tym wzgl�dem wynika przede wszystkim ze zindywidu- alizowania i zr�nicowania zarazem krajobrazu g�rskiego - wysoko�ci i strzelisto�ci szczyt�w, wybitnych rys�w rze�by polodowcowej, bogactwa w�d, wreszcie swoistego klimatu, wa- runkujacego nie tylko wytworzenie si� oryginalnej szaty ro- ��innej i spo�eczno�ci zwierz�cej (o wyra�nie pi�trowym uk�a- dzie), ale r�wnie� dajacego podstaw� lecznictwu klimatyczne- mu, zw�aszcza schorze� dr�g oddechowych. Ca�e Tatry zajmuj� obszar 795 kmz, tworzac owalne pasmo o rozmiarach 51,5 x 15 km. G��wna gra� przebiega �amana lini� od Prze��czy �dziarskiej (1077 m) na pn. wsch. - po Prze��cz Hucia�ska (904 m) na zachodzie. W rozwini�ciu ma ona 75 km d�ugo�ci i rozga��zia si� w liczne boczne ramiona. Wed�ug oblicze� Ryszarda W. Schramma, znajduje si� w niej 97 wa�niejszych szczyt�w i turni o 22 500 m �acznej sumy wzniesie�. Najwy�sze szczyty pasma - Gierlach (2655 m) i �.omnica (2632 m) - nie wznosza si� w grani g��wnej, lecz w jej pd. odnogach. W ukszta�towaniu zewn�trznym Tatr zarysowuje si� podzia� na trzy odr�bne cz�ony - o r�nej budowie geologicznej i - co si� z tym wia�e - odmiennych formach rze�by i krajobrazu. Cz�on pn.-wsch. tworza ustawione poprzecznie do grani Tatr wapienne Tatry Bielskie, zajmujace obszar 64 km2 i kulminu- jace w Hawraniu (2152 m). Oddzielone od nich Prze��cz� pod Kopa (1749 m), ciagna si� granitowe Tatry Wysokie - najwy�- sze w ca�ym pasmie i najbardziej efektowne (335 kmz - Gier- lach, 2655 m). Na zach. od Prze��czy Liliowe (1952 m) wypi�- trzs�ja si� Tatry Zachodnie - najrozleglejsze pod wzgl�dem obszaru (396 km2), �agodniejsze jednak krajobrazowo i znacz- nie ni�sze (Bystra, 2248 m). Wielu geograf�w z cz�onu tego POGLyD NA TATRY wyodr�bnia grup� Siwego Wierchu (1805 m), zbudowan� z wapieni i wykazuj�c� odmienno�� nie tylko w ukszta�towaniu, ale tak�e w szacie ro�linnej i faunie. Pasmo otaczaj� ze wszystkich stron g��bokie obniienia pod- g�rskie: od pn. i zach. - Kotlina Orawsko-Podhala�ska, od wsch. i pd. wsch. Kotlina Popradzko-Spiska, od pd. zach. - Kotlina Liptowska. Dna tych obni�e� le�� w poziomie 500-700 m, co pot�guje wra�enie wynios�o�ci i ogromu Tatr, bezwzgl�dnie bior�c niezbyt przeciei wysokich. BUDOWA GEOLOGICZNA Tatry s� stosunkowo m�odymi g�rami fa�dowymi, podobnie zreszt� jak ca�y system alpejski, do kt�rego geologicznie przy- nale��. G��wny ich zr�b tworzy tzw. trzon krystaliczny, w kt�- rego sk�ad wchodz� granity oraz starsze od nich ska�y meta- mor iczne (gnejsy, amfibolity, �upki itp.). Z granit�w zbudowa- ne s� Tatry Wysokie, 2e ska� metamorficznych (w tym r�wnie� dwu pas�w granitu) - wi�ksza cz�� grzbietu Tatr Zachodnich oraz ich pd. stoki, od strony Kotliny Liptowskiej �ci�te pot�n� stref� uskokow�. Tatry Bielskie, grupa Siwego Wierchu, reglo- we przedg�rza Tatr Wysokich, wreszcie poka�ne partie pn. stok�w i grzbietu g��wnego Tatr Zachodnich wymodelowane zosta�y w ska�ach osadowych, przede wszystkim w wapieniach i dolomitach. Ska�y te powstawa�y w r�nych okresach - od permu poczynaj�c - g��wnie na dnie m�rz; alpejskie ruchy g�rotw�reze spowodowa�y ich pofa�dowanie i przesuni�cie z pd� na pn. w postaci wielkich p�aszczowin i �usek, cz�ciowo ponad trzonem krystalicznym. Najdalsz� drog� odby�a p�aszczowina reglowa g�rna; za mniej wi�cej autochtoniczn� uwa�ana jest tzw. seria wierchowa, obejmuj�ca m.in. Szerok� Jaworzy�sk�, Czerwone Wierchy, Kominiarski Wierch i Osobit�. W trakcie tych wielkich przepchni�� mas skalnych od trzonu krystalicz- nego oderwa�y si� p�aty granit�w i ska� metamorficznych, kt�re uleg�y wt�oczeniu na m�odsze od siebie ska�y osadowe, tworz�c "wysp� krystaliczn� Goryczkowej" (por. d. 59b) oraz "czapki" w masywach Czerwonych Wierch�w i Szerokiej Jaworzy�skiej. W dzisiejszej rze�bie Tatr wyra�nie uwidacznia si� ich we- wn�trzna budowa. Szczyty uwydatniaj� zwykle masywne bloki ska�, �leby i prze��cze - linie sp�ka� tektonicznych. Decydu- j�cy wp�yw wywar�a tu r�wnie� epoka lodowa, w kt�rej trakcie POGL�D NA TATRY wi�kszo�� obszaru Tatr pokrywa�y Iodowce - w trzech lub na- wet czterech nawrotach. W zboczach powsta�y stromo�cienne kot�y (cyrki, kary), plioce�skie dotiny rzeczne uleg�y przeobra- �eniu w ��oby lodowcowe o przekroju poprzecznym w kszta�cie litery "U", wskutek r�nic w intensywno�ci ��obienia (propor- cjonalnej do masy lodu) dna dolin bocznych zawis�y nad do- linami g��wnymi, podci�te progami 50-150 m wysoko�ci (np. Buczynowa, Dzika, Ci�ka). Dna i�ob�w pokry� materia� morenowy, kt�ry w wielu miejscach zachowa� posta� wa��w czo�owych (Morskie Oko), bocznych (Kalat�wki) lub �rodko- wych (Drygant). Przeg��bione dna nie...
jagaw7