LITURGICZNE I ARCHITEKTONICZNE RAMY PROSTESTANCKIEJ
SZTUKI LAT 1520 – 1650 NA ŚLĄSKU
Kształtowanie się zreformowanego kultu.
Punktem wyjścia dla protestanckiego kultu na Śląsku były typowe dla schyłku średniowiecza formy i postawy kultowe. Obok bardzo licznych mszy, głównie wotywnych, powstało wówczas wiele specjalnych nabożeństw z własnymi liturgiami, wzrastało znaczenie relikwii, odpustów i pielgrzymek. Główne nabożeństwo stawało się praktycznie tylko ofiarą; jednocześnie nastąpiło wyolbrzymienie jego uświęcającego działania.
Wraz ze wzrostem liczby fundacji tzw. cichych mszy rosły szeregi kleru, a pogłębiało się niezrozumienie istoty mszy przez wiernych.
Luter ostro krytykował ciche msze, odpusty i pielgrzymki. Jednak zasadniczym przedmiotem jego wystąpienia były podstawowe dla chrześcijan zagadnienia łaski bożej, zbawienia, wolności chrześcijańskiej.
Podstawą wiary miało być „Pismo Święte”, powszechnie dostępne i nieskażone „ludzkimi dodatkami”; zjawisko to miało szczególny rozgłos w latach 20 i 30 XVI w. Żądanie „czystej ewangelii” na Śląsku wysunęły stany świeckie w styczniu 1524 r. na zjeździe w Grodkowie (mimo to nadal wyraźna rezerwa wobec Lutra).
Reformacja we Wrocławiu.
Jan Hess, Ambroży Moiban, reformatorzy wrocławscy.
Dążył do przeniknięcia całego życia religijnego duchem ewangelii, zachowali jednak duża powściągliwość we wprowadzeniu zmian w kulcie. Byli w tym zgodnie ze stanowiskiem Lutra.
Początkowo jedyną istotną zmianą zewn. w niedzielnych nabożeństwach było wprowadzenie stałego kazania po Credo.
Zachowano wiele dawnych obrzędów wraz z ich kultową symboliką –
· przy chrzcie egzorcyzm i krzyżom, oraz zanurzenie dziecka w wodzie
· przy komunii elewację chleba i wina, dźwięk dzwonków
· spowiedź prywatną
· szaty kapłańskie
· oddzielenie chóru balaskami
· klękanie na dźwięk imienia Jezus
· znak krzyża przy błogosławieństwie i rozgrzeszeniu
30. XVI w. – we Wrocławiu i Legnicy
· obok ewangelickich nabożeństw z komunią odprawiano katolickie msze.
· oprócz trzech głównych świąt związanych z osobą Chrystusa utrzymano 20 innych świąt;
Ostrożność przy wprowadzaniu zmian w kulcie. Wrocław:
· pozostawiono język łaciński w liturgii mszy,
· utrzymano śpiew godzinek[1] (Kościół św. Marii Magdaleny, kościół św. Elżbiety)
· codzienne odmawianie Matutinum, Laudes i Vesperae – tworząc w ten sposób charakterystyczne tylko dla Wrocławia nabożeństwo łączące ewangelicką komunię z Matutinum (poranne nabożeństwo zw. matura).
Ok. 1540 podjęto z inicjatywy Moibana próbę wprowadzenia istotnych treści reformacyjnej teologii do kultu, przy zachowaniu wszelkich możliwych pozorów zgodności z tradycyjnym kanonem mszy. Opracowany przez proboszcza kościoła św. Elżbiety Novum Canon wyeksponował moment przyjęcia sakramentu, definitywnie zrywając z ofiarnym charakterem mszy. Pozbawienie mszy przeistoczenia oznaczało przekształcenie jej w protestanckie nabożeństwo komunijne. Tajemnica, w jakiej utrzymywano kanon Moibana (nie został opublikowany), jego niezrozumiałość dl szerokich mas (jęz. Łaciński), były zapewne elementami rodzącego się we Wrocławiu planu przeprowadzenia reformacji w zewnętrznej szacie katolicko-kościelnej.
W okresie powstawania liturgicznych koncepcji Moibana rozpoczęło się na Śląsku stopniowe stabilizowanie ewangelickiej reformy kościelnej, ujmowanie kultu w ramy stanowionych przez książąt i rady miejskie porządków kościelnych.
W Legnicy po okresie dominacji spirytualizmu Kaspra Schwenckfelda, okresie ideowego rozchwiania, negacji potrzeby istnienia „kościoła widzialnego” i stopniowej rezygnacji z sakramentów, następowało powolne zbliżenie do reformacji wittenberskiej. Usunięcie Schwenckfelda (1529) oznaczało przejęcie spraw religijnych przez Fryderyka II.
Po uznaniu w 1539 wyznania augsburskiego, wydał książę porządek kościelny (1542) dla księstw legnickiego i brzeskiego, instrukcję wizytacyjną i katechizm.
Porządek ten wprowadzał:
· ewangelicką organizację kościelną w obu księstwach („superattendent” i seniorzy wybierani na powiatowych synodach),
· zasadę ordynacji pastorów
· obowiązek katechizacji (zwł. przedmałżeńskiej)
· powszechny obowiązek słuchania kazań niedzielnych (tzw. „przymus kościelny”)
Ok. 1550 wydany został przez Radę Miejską porządek kościelny dla Wrocławia.
· Na każdy dzień tygodnia przewidziane były specjalne nabożeństwa
· We wrocławskich farach odbywały się odczyty publiczne (lectiones) na tematy biblijne;
Ogólnie, w drugim pokoleniu śląskiej Reformacji nastąpiła znaczna konsolidacja protestantyzmu, stworzenie zrębów organizacji kościelnej, mimo braku centralnego ośrodka:
· Stopniowo uzupełniano obsadę parafii.
· Nastąpił wielki rozwój szkolnictwa ewangelickiego: powstało ponad 100 szkół niższych, średnich i wyższych (humanistycznych – łacińskich) w miastach, 151 szkół wiejskich.
· Ukazały się drukiem liczne śląskie katechizmy
· Wzrasta rola śpiewu i muzyki instrumentalne w kulcie
· Upowszechniły się ewangelickie kancjonały[2]; pieśni poprzedzały kazanie i następowały po nim, eksponowały rolę Słowa Bożego w kulcie, a z czasem – kosztem modlitw łacińskich – również rolę sakramentu komunii; śpiewane w języku niem, polskim i czeskim;
Kalwinizm – kontrreformacja[3].
W II poł. XVI w. wśród protestantów śląskich doszło do poważnych kontrowersji ideowych, do stracie ortodoksyjnych luteran ze zwolennikami Melanchtona[4], zw. kryptokalwinistami.
Surowo kalwinistów zwalczał książę Jerzy II. Chcąc uniknąć waśni i sporów wśród duchowieństwa, wydał w 1573 mandat, w którym ostro potępił wszelkie dyskusje na temat słów Chrystusa ustanawiających sakrament komunii, stając wyłącznie na gruncie wyznania augsburskiego i nauk Melanchtona. Wierność tej idei mocno wyeksponował brzeski porządek kościelny z 1592, wydany przez księcia Joachima Fryderyka, w podobnym duchu utrzymany był również porządek milicki z 1596. Stanowczy zakaz sporów wśród duchowieństwa podtrzymał Joachim Fryderyk w „patencie” z 1601.
Nauka chrześcijańska już wystarczająco się ugruntowała, została dogłębnie wyjaśniona w „Piśmie Świętym”, „Konfesji Augsburskiej” i jej „Apologii”, pismach Lutra i Melanchtona oraz agendzie meklemburskiej.
Porządki kościelne odzwierciedlają różnorodność źródeł i inspiracji śląskiej Reformacji, krzyżują się w nich koncepcje katolickie, kalwińskie i luterańskie. Wspólna dla ewangelickich nabożeństw we wszystkich dzielnicach śląskich była dominująca rola Słowa Bożego – kazania oraz rezygnacja z pojmowania mszy jako „realnej” ofiary.
Od II poł. XVI w. wspólna była wszędzie komunia pod dwiema postaciami.
Cieszyński porządek kościelny z 1584; w tym też czasie ma miejsce położenie nacisku na wyjaśnienie tajemnic Męki Pańskiej na podstawie autorytetu ewangelii; pogłębianie świadomości konfesyjnej, aż do momentu, w którym uzgodnienie zewnętrznych for kultu z teologiczną treści wyznania nie będzie musiało następować drogą urzędowych zakazów i nakazów.
Masowy napływ śląskiej młodzieży do intelektualnie „otwartego” uniwersytetu w Lejdzie, dały w efekcie dużą spoistość gmin ewangelickich w obliczu kontrreformacyjnego zagrożenia.
Okres wojny trzydziestoletniej nie przyniósł żadnego przełomu w liturgii protestanckich nabożeństw. Przebieg głównego nabożeństwa niedzielnego wg agendy wrocławskiej z 1632 wciąż jeszcze zachowywał odczuwalne podobieństwo do mszy katolickiej.
Stosunek niemieckiej i śląskiej reformacji do sztuki.
W procesie kształtowania się kultu protestanckiego ważną rolę odgrywał spór o sztuki, a zwł. przedst. obrazowych, w zreformowanym nabożeństwie. Wszystkie nurty Reformacji zgodne były w odrzuceniu i potępieniu kultu obrazów. Jednak o ile Zwingli[5] i Kalwin występowali zdecydowanie przeciwko umieszczaniu w świątyniach wszelkich przedst. i nakazywali całkowite usunięcie „papieskiego bałwochwalstwa”.
Luter zaś nie przywiązywał do problemu obrazów aż tak wielkiej wagi. Nie same obrazy były wg niego niebezpieczne, lecz przypisywanie fundacjom obrazowym zbawczej mocy, albowiem odsuwało to wiarę – istotę religii – na drugi plan. Dlatego w przejętych dla potrzeb zreformowanego kultu kościołach średniowiecznych pozostawiali luteranie właściwie wszystko to, co nie stało w jaskrawej sprzeczności z ich doktryną i mogło być użyteczne.
Powściągliwa i ostrożna w reformie kultu, śląska Reformacja nie podejmowała szerszej akcji usuwania średniowiecznych ołtarzy, figur czy malowideł. Jedynie w Żaganiu w 1539 doszło do szerszej akcji usuwania ołtarzy. Wiadomo również, że w tym samym mieście dzieci obcinały nosy i ręce figurom świętych oraz kaleczyły ich twarze.
Na obszarach objętych Reformacją luterańską rzadko dochodziło do spontanicznych aktów obrazoburstwa. Jeśli usuwano obrazy, to głównie na mocy decyzji książąt lub władz miejskich.
Na Śląsku usunięcie obrazów z kościołów postulowały jedynie „artykuły” wydane w 1616 przez margrabiego Jana Jerzego, który zamierzał wprowadzić w księstwie karniowskim (Karnowo) kalwinizm.
Ołtarz.
Całkowite usunięcie z kościoła ołtarza i zastąpienie go typowym dla kalwinizmu drewnianym stołem, a także zastąpienie hostii zwykłym chlebem, musiało być dla luteran karniowskich czymś niewyobrażalnym, zburzeniem postaw ugruntowanej od wieków koncepcji sakramentu i nabożeństwa. Wprawdzie Luter postulował w „Deutsche Messe”[6] powrót do starochrześcijańskiej tradycji ołtarza – stołu i zwracania się celebrującego nabożeństwo duchowego w stronę wiernych; jednak zarówno to ustawienie, jak i ołtarz w formie stołu wprowadzano w luterańskich kościołach rzadko.
Coraz wyraźniej umacniała się potrzeba utrzymania we wnętrzu kościelnym ołtarza z retabulum, „ścianą obrazową”. Protestancki ołtarz, ustawiony w chórze, na miejscu katolickiego ołtarza głównego, pozostał ideowym centrum przestrzeni kościoła. To przy ołtarzu, w chórze dokonywało się wyznanie wiary przez przyjęcie rozdzielanego pod dwiema postaciami sakramentu. Chór był miejscem zjednoczenia z realnie obecnym w sakramencie Chrystusem.
Ołtarz miał w liturgii symbolizować obecność Boga. W praktyce kultowej luteranizmu – nie tylko na Śląsku – przywiązywano do tej symbolicznej funkcji ołtarza duże znaczenie, podkreślając ją w różny sposób.
Pełne uznanie roli ołtarza z retabulum w protestanckim wnętrzu kościelnym oznaczało nie tylko tolerancję dla istniejących już ołtarzy, ale również stworzyło realne możliwości powstania nowych. W 1530 Luter sam zaproponował aby umieszczać w nich przedst. Ostatniej Wieczerzy wraz z odpowiednim napisem. Obraz ustanowienia komunii był wg reformatora najbardziej stosowny w retabulum – miał wzbudzać w wiernych uczucie wdzięczności za łaskę okazaną przez Boga w sakramencie, krzepić i umacniać ich wiarę. Miał pełnić pedagogiczno – dogmatyczną funkcję w liturgii sakramentalnej. Treści obrazów i ich oddziaływanie były dla Lutra najważniejsze.
Głównym zadaniem sztuki było upowszechnianie „Pisma Świętego” przez obrazy (jako „sichtbares Wort”), wspieranie Słowa Bożego pisanego i głoszonego w kazaniach.
Luter występował zdecydowanie przeciw niszczeniu wystrojów kościołów. Luter uświadamiał sobie w pełni znaczenie obrazów dla potocznej świadomości religijnej, wiedział ponadto, że nie można wyeliminować myślenia o Bogu w kategoriach obrazowych. Znając siłę oddziaływania sztuk przedstawieniowych, opowiadał się za wprzęgnięciem sztuki w zwiastowanie ewangelii (1529 – data wydania katechizmu Lutra).
Głoszenie Słowa Bożego – dla uszu w kazaniu i oczu w obrazach biblijnych – oznaczało dla protestantów bezpośrednie poznanie woli bożej, wniknięcie w istotę bożych spraw.
Nakreślona przez Lutra koncepcja roli sztuki w kulcie stosunkowo szybko została wcielona w życie, przede wszystkim przez ilustracje do kolejnych wydań biblii w języku niemieckim. Reformator osobiście nadzorował dobór i wykonanie rycin w edycji z 1534. ilustracje biblii luterańskich rozpowszechniały nową, wyłącznie biblijną ikonografię, stawały się wzorem dla tworzących ołtarze, ambony, epitafia malarzy i rzeźbiarzy.
„Sztuka kościelna”, w średniowiecznym sensie, teraz stała się sprawą poszczególnych jednostek – przestając być „kościelną”, nie przestawała być „religijną”. Była nią w o wiele większym stopniu niż w średniowieczu – odzwierciedlała głębszą świadomość konfesyjną, miała swe źródła w bardziej intensywnym intelektualnie przeżyciu religijnym.
„Katechizm Heidelberski”, 1563 – ideologiczny fundament niemieckiego kalwinizmu; zdecydowanie odrzuca traktowanie obrazów.
Dydaktyczna funkcja sztuki postulowana jako norma, w pewnym sensie narzucała ograniczone środki artystycznego wyrazu, dlatego wystrój wnętrza protestanckiego kościoła był prosty, intymny. Zwł. w okresie ortodoksji u schyłku XVI i pocz. XVII w., niebezpieczeństwo zanikania artystycznych ambicji przy spełnianiu przez dzieła wymogów treściowych.
Budownictwo kościelne śląskich protestantów.
Budownictwo kościelne nie miało u schyłku średniowiecza wielkiego rozmachu w miastach śląskich, na wsi natomiast rozwijało się żywo, zwł. tam, gdzie były najbardziej rozpowszechnione herezje pohusyckie (okolice Lwówka, Legnicy, Pogórze Sudeckie).
Ponieważ miasta nasycone były świątyniami gotyckimi (XIV w.), nikłe było zainteresowanie typem kaznodziejskiego kościoła halowego (model wypracowany w XV i XVI w. w górniczych miastach Saksonii i Czech). Typ ten reprezentują tylko kościoła parafialne w Lwówku i Górze (ukończone po poł. XVI w. – po wprowadzeniu Reformacji w tych miastach).
Przyjęcie protestantyzmu stało się bodźcem do ukończenia zaczętych prac budowlanych lub pewnych przebudów świątyń farnych (podwyższenie murów, przesklepienie, dobudowywanie naw bocznych, podwyższenie wież).
Luter uznawał potrzebę istnienia stałych miejsc kultu, głównie ze względów pedagogiczno – moralnych. Budowla kościelna była dla niego więcej niż salą zgromadzeń. W 1521 porównał nawę kościoła z sanctum, a chór z sanctum sanctorum. Dzięki Słowu Bożemu w kazaniu (sacramentum audibile) i sakramencie (verbum visibile), kościół stawał się w ujęciu Lutra, Domem Bożym.
W ciągu XVI w. w żadnym z krajów objętych Reformacją luterańską nie wykształcił się nowy typ kościoła. Następowało jedynie stopniowe adaptowanie wnętrz kościelnych do potrzeb zreformowanego kultu.
Luterańskie wnętrze kościelne.
Dla zapewnienia dobrej widzialności ołtarza i ambony z każdego miejsca, ustawiano w kościołach ławy z ruchomymi siedziskami, a od II poł. XVI w. umieszczano stałe siedziska na emporach. Wprowadzenie empor umożliwiało skoncentrowanie przestrzeni wnętrza, przybliżenie aktów liturgicznych do wiernych. Miejsca siedzące były przeznaczone dla tych, którzy chcieli wnieść opłatę. Uwidoczniło się w ten sposób we wnętrzach kościelnych społ. rozwarstwienie gmin.
W ostatniej ćw. XVI w. w luterańskich kościołach coraz częściej stosowano ambonę przy łuku tęczy. Obok ambony – przed ołtarzem – umieszczano chrzcielnicę, jako wyraz wysokiej rangi przyznawanej sakramentowi chrztu przez Reformację. W wyniku wzajemnego zbliżenia ołtarza, ambony i chrzcielnicy, powstał na przeł. XVI i XVII w. typowy dla luterańskich kościołów „trójdźwięk liturgiczny”.
Ewangelickie (protestanckie) budownictwo i wnętrze kościelne.
Nie dokonano żadnych konkretnych przekształceń przestrzennych.
· Kościoły Wrocławia, Legnicy i Brzegu wyposażono w II poł. XVI w. liczne ławy i stalle, wśród których wiele odznaczało się bogata dekoracją ornamentalną.
· ok. 1580 zaczęły się pojawiać pierwsze protestanckie empory (jedna z pierwszych empor – fara w Wąsoszu).
· nowe kościoły budowano rzadko
· kontynuacja prostego schematu jednonawowego wnętrza z wyodrębnionym prezbiterium (Cieszyn, 1594)
· lub nawiązanie do typu późnogotyckich halowych świątyń kaznodziejskich (Mirsk, po poł. XVI w.)
· Kamienna Góra – pod koniec XVI w. dobudowano do gotyckiego chóru czteronawowy korpus, z asymetryczną czwartą nawą naprzeciw ambony
· dodatkowe nawy naprzeciw ambony dobudowywano także do kościołów jednonawowych (Sława, 1604; Moszczanka, 1604; Prusy, 1612; Radzików, Pszenna, Silniki)
· przebudowy (dodanie naw) wykazują zalążki tendencji do organizowania wnętrz w układzie poprzecznym; był to układ charakterystyczny dla kościołów kalwińskich i luterańsko – wirtemberskich, w których ambona stała się wyłącznym centrum kultu.
· kon. XVI i pocz. XVII w. – na wsi śląskiej protestanci zamieniali kościoły drewniane na murowane i uzupełniali sieć kościołów parafialnych;
· przeł. XVI i XVIII w. - ożywiona działalność budowlana – płd. i płn.-wsch. Grn. Śląsk, Pogórze Sudeckie, płn. i płn.-wsch. Dolny Śląsk; budowano z kamienia, drewna, cegły. Działalność ta nie przyniosła jednak wybitnych kreacji architektonicznych; dominuje tradycjonalizm i skromny funkcjonalizm;
· kontynuacja tworzenia formy kościoła salowego, „jednownętrzowego” (np. kościół w Łukowicach, 1581, fundacja księcia Jerzego II; kościół w Rąsiach, Trzeboszu, Szydłowcu, Więcemierzycach Brzeskich, Starym Strączku, Grzmiącej i Sierpniach);
· dążenie do wyokrąglenia i spłaszczenia łuków sklepień, czego konsekwencją było wykształcenie się w II poł. XVI w. nowożytnych sklepień bezżebrowych – krzyżowego i kolebkowego z lunetami;
· kościół w Szymiszowie, 1607 – wsch. i zach. część nawy zamknięta wielobocznie;
· 1622 – 1631 – tendencje centralizujące reprezentują nieliczne budowle na planie krzyża greckiego – Wroniec, Świątniki, Krasawice, Bierutowo
· rotunda w Grochowiskach – wzorowana na kościołach niderlandzkich
· najwięcej kościołów ma plan tradycyjny – wyodrębnione prezbiterium, wieża od zach.; ujednolicenie wnętrza za pomocą układu empor, które tworzą jakby przedłużenie ścian prezbiterium;
· ze względów akustycznych w licznych kościołach zastosowano stropy drewniane, deskowe i kasetonowe. Zdobią je ornamentalne polichromie patronowe, maureskowe, przedst. biblijne;
· czasem polichromia ujednolica całe wnętrze, pokrywając strop, empory, boki i przedpiersia ław, nawet ściany i elementy konstrukcyjne (Miechowa, Rybnica Leśna);
· zewn. ściany kościołów ceglanych i kamiennych pokrywano tynkami, stosując czasem wykonane techniką sgraffita imitacje pryzmatycznego boniowania;
· II poł. XVI w. – pierwsze konstrukcje szkieletowe („fachwerk”); ich liczba wzrosła w czasach wojny 30 – letniej, by w II poł. XVII w. i w XVIII w. zdominować ewangelickie budownictwo kościelne regionu Śląska;
·...
wroblelz