Barok – rys historyczny

1.Geneza terminu

Termin „barok” wywodzi się prawdopodobnie z portugalskiego terminu barocco używanego w języku jubilerskim na określenie perły o nieregularnych kształtach.

Barok w sztuce i muzyce był synonimem dziwaczności, nieregularności, sztuczności, ekstrawagancji; przeciwieństwem prostoty i pewnej surowości, które w okresie klasycyzmu uważano za wykładnik dobrego smaku.

Rehabilitacja sztuki baroku dokonywała się bardzo powoli, począwszy od początku XIX wieku. W przypadku muzyki największe zainteresowanie budziła twórczość Jana Sebastiana Bacha.

2.Chronologia

Przyjęło się, że daty ramowe epoki wiążą się z dwoma wydarzeniami:

1600 – data powstania pierwszej zachowanej w całości opery (Euridice Periego)

1750 – śmierć Jana Sebastiana Bacha

3. Cechy charakterystyczne dla poszczególnych faz rozwoju muzyki baroku:

·         wczesny barok (1600-1650):

Ø      powstanie basso continuo i monodii akompaniowanej

Ø      powstanie stylu concertato

Ø      powstanie faktury solowej i triowej; kształtowanie się faktury wokalnej i instrumentalnej (z dominacją wokalnej)

Ø      powstanie opery

·         środkowy barok (1650-1700):

Ø      powstanie stylu bel canto (podział na arię i recytatyw)

Ø      ukształtowanie się oratorium i kantaty

Ø      równorzędne znaczenie muzyki wokalnej i instrumentalnej

·         późny barok (1700-1750):

Ø      krystalizacja systemu funkcyjnego dur-moll

Ø      powstanie stylu concerto

Ø      ukształtowanie się formy suity, sonaty, koncertu instrumentalnego

Ø      dominacja muzyki instrumentalnej nad wokalną

Ø      „wielka synteza”, obejmująca muzykę wokalną i instrumentalną, muzykę religijną i świecką, muzykę charakterystyczną dla różnych ośrodków narodowych

4. Style w muzyce baroku

Mimo istnienia elementów nowego stylu w muzyce barokowej, nadal pojawiały się kompozycje, odpowiadające normom renesansowym. Przestała więc istnieć renesansowa jednolitość stylistyczna, a pojawiła się możliwość posługiwania się dwoma odmiennymi, ale równouprawnionymi językami muzycznymi – tradycyjnym i nowoczesnym, i to nawet w obrębie jednego dzieła muzycznego.

Spór Artusi-Monteverdi

Claudio Monteverdi w przedmowie do V księgi madrygałów jako pierwszy wprowadził rozróżnienie pomiędzy prima pratica (odpowiadającej stylowi tradycyjnemu) i seconda pratica (odpowiadającej stylowi nowoczesnemu).

Cechy praktyk:

1.Prima pratica (stile antico)

·         dzieła muzyczne oparte były na stylu renesansowej polifonii, doskonale nadawały się do przekazywania nastroju kontemplacji, powagi, właściwego muzyce religijnej

·         „pierwsza praktyka” wykorzystywana była przede wszystkim na gruncie muzyki liturgicznej: w mszach, motetach, pasjach. Podstawowym środkiem wykonawczym był zespół wokalny, często a cappella, lub z towarzyszeniem organów.

2. Seconda pratica (stile moderno)

·         podporządkowanie muzyki wymogom słowa;

·         monodia z akompaniamentem basso continuo

·         styl koncertujący – stile concertato (wywodzący się z renesansowej techniki polichóralnej)

·         „druga praktyka” wykorzystywana była na gruncie muzyki wokalno-instrumentalnej.

Basso continuo (bas generalny, bas cyfrowany, generałbas, skrót b.c.)

to głos basowy uzupełniony skróconym zapisem struktury harmonicznej utworu. Nad nutami głosu basowego kompozytor umieszczał cyfry wskazujące interwały (np. 2 – sekundę, 4 – kwartę itp.) stąd też pochodzi nazwa bas cyfrowany.

Bas cyfrowany realizowany był przez zespół wykonawczy, często w sposób improwizacyjny. Do realizacji b.c. wykorzystywano równocześnie instrumenty melodyczne odtwarzające linię basową oraz instrumenty uzupełniające harmonię. Funkcję instrumentów basowych spełniać mogły np. wiolonczela, kontrabas, viola da gamba, puzon, w roli instrumentów wypełniających harmonię występowały przede wszystkim instrumenty klawiszowe (najczęściej organy lub klawesyn), albo też np. harfa, gitara, lira itp.

Monodia akompaniowana – jest to śpiew solowy z towarzyszeniem instrumentalnym w postaci b.c. Teoretyczne założenia śpiewu monodycznego sformułowali przedstawiciele Cameraty florenckiej (m.in. Jacopo Peri, Giulio Caccii, Emilio de Cavalieri, hrabia Giovanni dei Bardi, Ottavio Rinuccini)

Camerata florencka to grupa poetów, uczonych i muzyków, działających pod koniec XVI w. we Florencji, dążących do odrodzenia dramatu antycznego. Krytykowano skomplikowaną polifonię renesansu, która zacierała wyrazistość słów. Postulowano wyższość słowa nad muzyką. W ten sposób powstała opera i styl monodyczny.

Styl monodyczny stwarzał doskonałe warunki dla wyrazistego przekazania słowa. Podstawą był tekst literacki tak opracowany przez kompozytora i odtworzony przez wykonawcę, by jego treść i ekspresja mogła być zrozumiana i głęboko przeżyta przez odbiorcę. Najlepiej celom tym służył typ recytatywnego śpiewu solowego z b.c., wysuwający na pierwszy plan tekst. Styl monodyczny był opozycją w stosunku do ścisłej polifonii renesansu, zacierającej wyrazistość słów.

Styl koncertujący: stile concertato i stile concerto

Termin „koncertujący” wywodzi się od słowa „concertare” (łac.współzawodniczyć, dyskutować, spierać się). Jego istotą jest kontrast.

·         stile concertato (wczesny barok)

Jego istotą jest zmienność w zakresie wszystkich elementów konstrukcyjnych dzieła. Efektem stile oncertato jest podział utworu na szereg odcinków, wynikający ze stosowania licznych kontrastów w zakresie obsady wykonawczej, typu melodii, metro-rytmiki, tempa, faktury, dynamiki, harmoniki.

·         stile concerto (typowy dla późnego baroku)

Wykształcił się na gruncie muzyki instrumentalnej, później przeniknął do muzyki wokalno – instrumentalnej

Cechy stylu:

Ø      wirtuozowski charakter (szybkie tempa, efektowne figuracje, żywa rytmika o mechanicznej pulsacji)

Ø      kontrasty brzmieniowe polegające na wymienności fragmentów tutti (zw. też concerto) i solo (jeden głos lub instrument lub zespół solistów zw. concertino)

Stosowany w utworach instrumentalnych (koncerty, suity, sonaty) i w dziełach wokalno-instrumentalnych (opera – brawurowe arie, solistyczne kadencje bez towarzyszenia instrumentalnego), ale też we fragmentach czysto instrumentalnych.

Bel canto (wł. piękny śpiew)

Wykształcił się ok. połowy XVII wieku w operze i kantacie. Styl bel canto stanowi wyraz sprzeciwu wobec postulatów Cameraty florenckiej. Rezygnuje z wyższości słowa nad muzyką, której przyznano równorzędne znaczenie w stosunku do tekstu.

Cechy stylu:

·         płynna melodia

·         elementy rytmiki tanecznej (rytmy sarabandy, siciliany, courante)

·         prosta harmonika

·         wykształcił się podział na recytatyw i arię - nową formę wypowiedzi wokalnej:

Ø      recytatyw: wykorzystywany do celów narracyjnych, wykonywany głównie solo, dla podkreślenia efektów dramatycznych; recytatywowi towarzyszy zwykle basso continuo realizowane przez niewielki zespół lub wyłącznie jeden instrument np. klawesyn

Ø      aria: ukształtowała się ok. połowy XVII wieku w związku powstaniem stylu bel canto; stosowana najpierw jako środek wypowiedzi lirycznej, potem arie były też wirtuozowskie (bogato zdobione, utrzymane w szybkich tempach)

V. Osiągnięcia muzyki barokowej w zakresie struktury utworów muzycznych

Faktura

W baroku powstało wiele nowych rozwiązań fakturalnych. Ich systematyzacji należy dokonać według następujących kryteriów:

1. rodzaj środków wykonawczych:

·         faktura wokalna

·         faktura instrumentalna

·         faktura wokalno-instrumentalna

Ostateczne zróżnicowanie faktury wokalnej i instrumentalnej dokonało się w baroku.

2. wielkość obsady:

·         faktura solowa

·         faktura kameralna (triowa i inne rodzaje układów małoobsadowych)

·         faktura wielkoobsadowa

Wielką innowacją było określanie przez kompozytorów wielkości i rodzaju obsady wykonawczej. 

3. sposób koordynacji poszczególnych głosów:

·         faktura polifoniczna

·         faktura homofoniczna

System dźwiękowy

W baroku powstał system równomiernej temperacji stroju. Jest on dziełem Johanna Georga Neidhardta. Uzyskał podział oktaw na 12 równych półtonów i możliwość równorzędnego użycia wszystkich tonacji.

Tonalność i harmonika

Teoria harmonii wykształciła się z nauki basu cyfrowanego. Samodzielność jej w 1722 ogłosił Rameau w Traktacie o harmonii. W teorii Rameau podstawę akordu stanowi głos basowy, a jego obecność pozwalała na tworzenie przewrotów akordu. Rameau uznał za najważniejsze trzy akordy o różnej budowie: tonikę, dominantę w postaci septymowej i subdominantę.  Podstawowym pojęciem w swej teorii Rameau uczynił centrum harmoniczne. Wszystkie dźwięki i akordy pozostają w określonej relacji do centrum, a kadencja jest najpełniejszym wyrazem tworzonej przez nie struktury. System opierał się na dwóch skalach – durowej i molowej.