ruch oporu w Polsce 1939 1945
Errata
Str. Wiersz Jest Powinno być
190 22 od góry powołały PPR, AL Mińsku Mazowie-
i RPPS, a na jej czele ckim, Skierniewicach,
stanął Henryk Szafrań- Radzyminie, Siedlcach
271 tabela 43
przypis* AL AK
3174 11 od góry sikorszczaka sikorszczacka
P. Matusak: Ruch oporu w Polsce 1939—1945
PIOTR MATUSAK /
ruch „ oporu }
939
945
Polsce
KRAJOWA AGENCJA \
WYDAWNICZA KATOWICE 1987
Projekt graficzny TAUKUS/ GRABOWSKI
Redakcja techniczna IWONA SZOSKA
Korekta
MARIOLA GĘSTWA
Wstęp
© Copyright by Krajowa Agencja Wydawnicza, Katowice 1987
ISBN-83-03-02141-9
Niniejsza praca jest próbą zarysu dziejów polskiego ruchu <i|K>ni w czasie II wojny światowej. Okres ten stanowi szczegól-M H' ważne ogniwo procesu dziejowego ze względu na rozmiary toczącej się na naszych ziemiach konfrontacji polsko-niemieckiej uraz jego wpływ na teraźniejszość. W zmianach, jakie zaszły w naszym społeczeństwie w latach wojny i okupacji, szukać bowiem należy korzeni nowej rzeczywistości społeczno-politycznej. Stąd wiedza historyczna o tym okresie jest bardzo ważnym składnikiem obecnej świadomości społecznej. Przegrana militarna Polski w<> wrześniu 1939 r. oznac/ała co prawda klęskę regularnych sił lirojnyrh, a N- wcalo nie równała się kapitulacji narodu, który od pierwszych dni okupacji trwał w oporze wobec najeźdźcy. Główną przesłanką takiej postawy było nieuznanie okupacji w sensie moralnym i prawnym. Przegrana w 1939 r. spowodowała, że konfrontacja polsko-niemiecka przekształciła się głównie w pozami-lilarne formy walki, obejmujące stopniowo wszystkie dziedziny życia.
O wyborze takiej formy walki, która przez historyków podnoszona jest do rangi frontu wewnętrznego i traktowana jako czwarty wymiar wojny, zadecydowały ograniczone możliwości kontynuowania przez stronę polską wojny obronnej w nowych, diametralnie zmienionych warunkach polityczno-militarnych,
stworzonych przez okupanta niemieckiego. Patriotyczna i zdecydowanie antyhitlerowska postawa Polaków sprawiła, że ruch oporu przybrał powszechny charakter. Przez termin ten rozumieć należy całokształt działań konspiracyjnych, partyzanckich i powstańczych, samorzutnych i zorganizowanych — skierowanych przeciwko okupantowi.
Wokół definicji ruchu oporu, jak również określenia jego miejsca i roli w wojnie koalicyjnej historycy II wojny światowej do dziś prowadzą dyskusje. Francuskie określenie Resistance, oznaczające opór, zostało przyjęte w większości okupowanych krajów jako ruch oporu, stając się też najpowszechniejszym określeniem Europy Podziemnej. Nazwa „ruch oporu" stosowana jest w historiografii zachodniej. W Polsce używamy ponadto zamiennie terminów: „antyhitlerowskie podziemie", „Polska Podziemna". Historycy zachodni H. Michel i F.W. Deakin wydzielają dwa okresy w działalności europejskiego ruchu oporu — brytyjski (do 22 czerwca 1941 r.) i radziecki (po 22 czerwca 1941 r.). Jako kryterium przyjmują przesunięcie się głównego polityczno-mili-tarnego ośrodka kierowania walką Europy Podziemnej. Brytyjczycy już w roku 1940 dostrzegali możliwość wykorzystania europejskiego ruchu oporu. Z ust Winstona Churchilla padły wówczas słowa o „podpaleniu Europy" i „wojnie niegentelmańskiej". Do kierowania europejskim ruchem oporu przy Ministerstwie Wojny Ekonomicznej utworzono Special Organisation Executive (SOE) — Zarząd Operacji Specjalnych1.
Niektórzy historycy zachodni traktują europejski ruch oporu jako zjawisko sztucznie wywołane po 22 czerwca 1941 r. przez Międzynarodówkę Komunistyczną w wyniku akcji partii komunistycznych w poszczególnych krajach. Wiąże się to z generalnym podziałem ruchu oporu na nurt prolondyński i komunistyczny.
1 W 1944 r. brytyjska centrala SOE skupiała 13 000 osób, w tym 9 000 wojskowych. Została podzielona na wyspecjalizowane sekcje narodowe (w tym dwie polskie, dwie francuskie, belgijską, grecką jugosławiańską, albańską, czeską, duńską, norweską, włoską i in.). Celem SOE było objęcie kierownictwa nad całym europejskim ruchem oporu i sterowanie jego działalnością, zwłaszcza w zakresie sabotażu, wywiadu, wojny psychologicznej, n tiik/i- utrzymywanie tą drogą narodów w orbicie wpływów bry-ty)iklch. Piii!"iiii:| do SOE organizacją utworzyli później Amerykanie.
Twórcy tych podziałów nie doceniają czynników wewnętrznych, na przykład tego, że w latach 1939—1941 powstało podziemie komunistyczne we Francji, Jugosławii, Polsce, Czechosłowacji. Prawdą jest jednak, że po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej duże i rosnące wciąż wpływy miało podziemie londyńskie, które w wielu krajach zdobyło dominującą pozycję. Patriotyczna potrzeba zjednoczenia w walce z okupantem obu nurtów ruchu oporu spowodowała, że już w roku 1941 komuniści weszli do frontów narodowych we Francji, Belgii, Grecji i Czechosłowacji.
Ze względu na specyfikę, zasięg i powszechność polskiego ruchu oporu wprowadzono w niniejszej pracy pojęcie „Polska Podziemna". Termin ten mieści w sobie zarówno wszystkie formy (od samorzutnego bojkotu do wysoko zorganizowanej dywersji), jak i struktury konspiracji na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej. Jak się wydaje, nazwa ta lepiej oddaje konspiracyjną rzeczywistość niż używane w literaturze emigracyjnej pojęcie „polskie państwo podziemne", obejmujące struktury administracyjne jednego tylko, jakkolwiek najliczniejszego w polskim ruchu oporu obozu. Według koncepcji zachodniej poza ramami prolondyńskiego państwa podziemnego stawiany jest obóz lewicy rewolucyjnej, tworzący własne struktury polityczne, obóz centrowy, skupiony wokół Centralnego Komitetu Ludowego, oraz obóz skrajnie narodowy.
W warunkach toczącej się wojny szczególnie ważną rolę odgrywała siła zbrojna Polski Podziemnej, tj. Wojsko Podziemne. Obóz londyński zastosował tu formułę organizacyjną ograniczoną do własnych struktur wojskowych, tj. Armii Krajowej, pomijając Ludową Służbę Bezpieczeństwa, Milicję Ludową WRN, czyli formacje milicyjne partii czwórporozumienia, i głosząc przy tym hasło apolityczności wojska 2. Pod pojęciem Wojska Podziemnego rozumieć na-leży cały zbrojny ruch oporu na ziemiach polskich i to niezależnie od jego politycznej podległości. Jego wyższą for-
2 W praktyce przestrzeganie tego było niemożliwe. Zrozumiałe, że siły zbrojne, tym bardziej nieregularne, nie mogły być apolityczne. Teza o apolityczności służyć miała podporządkowaniu organizacji zbrojnych ośrodkom władzy na emigracji — tak było w przypadku francuskiej Armee Secrete, jugosłowiańskich czetników, organizacji norweskiej Mi-lorg.
nią było Wojsko Podziemne, za które uznajemy oddziały liniowe przygotowywane na okres powstania 3. Od początku okupacji Wojsko Podziemne było głównym rzecznikiem nie tylko kontynuowania bezkompromisowej walki wyzwoleńczej, ale także odbudowy państwa polskiego. Jako pierwsze zorganizowało konspirację, inspirowało tą ideą inne, pozamilitarne środowiska społeczne, polityczne i zawodowe, utworzyło zalążki struktur militarnych, politycznych i administracyjnych Polski Podziemnej,
Polski ruch oporu w czasie II wojny światowej autor traktuje jako jeden z głównych składników wojny wyzwoleńczej narodu polskiego 4. Same tylko zorganizowane struktury Polski Podziemnej (bez tajnego nauczania) skupiały około miliona osób, tj. około 5 procent dorosłego społeczeństwa polskiego żyjącego pod okupacją. Pod względem liczebności polski ruch oporu zajmował drugie miejsce po radzieckim, stanowiąc jeden z najaktywniejszych ośrodków oporu wobec III Rzeszy.
Jego istnienie, wielonurtowość, ogromny dorobek przeczy tezom historyków zachodnich, interpretujących wyzwolenie Polski jako następstwo sytuacji militarnej i politycznej, która powstała w środkowej Europie w latach 1944/1945. Stąd blisko już do twierdzenia, że wolność niezależnie od wysiłku narodu, została nam dana, a ustrój i system polityczny — narzucone. Z drugiej strony trudno zaakceptować inną krańcową tezę, że wolność jest rezultatem wyłącznie walki i oporu Polaków. Oba te stanowiska są interpretacjami uproszczonymi. Pierwsze pozbawia bowiem ruch oporu roli podmiotu działań militarnych i politycznych, lekceważąc jego wysiłek zbrojny, ogromny kapitał ideowo-patriotyczny''i moralny. Drugie zaś opiera się na założeniu, że Polska ze względu na swe geopolityczne położenie jest tradycyjnie obszarem strategicznym — dlatego ruch oporu mógł wystąpić tu w roli sojusznika Armii Radzieckiej. Szansę tę najpełniej. wykorży-
3 Koncepcja Wojska Powstańczego najpełniej została zrealizowana w powstaniu warszawskim, kiedy to w myśl patriotycznego hasła „Cały naród pod bronią" na barykadach stolicy walczyły wspólnie wszystkie organizacje zbrojne.
4 Przemawia za tym powszechność oporu Polaków,• masowość szeregów zorganizowanej konspiracji oraz rola ruchu oporu w zachowaniu substancji biologicznej naszego narodu.
8
stała polska lewica rewolucyjna, która oparła się na sojuszu z ZSRR.
Polski ruch oporu oprócz cech specyficznych, wynikających z położenia geograficznego, tradycji powstańczych, posiadał wiele cech wspólnych z ruchem oporu w innych krajach. Generalnie ruch oporu był reakcją społeczeństw krajów okupowanych na faszyzm, niosący agresję, przemoc, ludobójstwo, niszczenie kultur narodowych. We wszystkich krajach europejskich okupowanych przez III Rzeszę i jej sojuszników ruch oporu szukał możliwości rozwoju walki wyzwoleńczej, krzewienia ideologii demokratycznych, opartych na głębokim humanizmie, ochrony godności człowieka i jego zdobyczy cywilizacyjnych.
Na specyfikę polskiego ruchu oporu wpłynęła szczególna ostrość konfrontacji polsko-niemieckiej, wynikająca z bezwzględnej akcji kolonizowania Polski przez Niemców, likwidacji substancji biologicznej naszego narodu i jego kultury. Polacy nigdy nie pogodzili się z utratą państwowego bytu i odrzucili wszelką możliwość kolaboracji, stawiając zdecydowanie na walkę. Było bowiem oczywiste, że w państwie hitlerowskim nie ma miejsca dla narodu polskiego, gdyż przez jego ziemie wiodła — według odwiecznych dążeń przywódców niemieckich — droga do uniwersalnego imperium. Polska zaś tworzyła filary bramy ryglującej szlak na wschód.
Polski ruch oporu, podejmując walkę z najeźdźcą hitlerowskim, rozwinął wielostronną i wielokierunkową działalność, obejmującą całokształt życia gospodarczego, politycznego, społecznego i kulturalnego narodu. W walce tej wypracował wiele specyficznych struktur i form, które nie wystąpiły w ogóle, lub nie na taką skalę, w innych okupowanych krajach Europy. Dotyczy to tajnego nauczania na wszystkich szczeblach, ochrony tradycji,, języka, dzieł sztuki, wydawania i kolportażu prasy konspiracyjnej oraz akcji charytatywnej. W polskim ruchu oporu już w pierwszym okresie wojny można wyodrębnić następujące kierunki działania:
— nieprzejednanie antyokupacyjna postawa narodu polskiego, przejawiająca się m.in. w powszechnym bojkocie Niemców na ziemiach polskich, w bojkocie polityki okupanta oraz .masowym,: żywiołowym sabotażu; , : \
— walka zbrojna, zapoczątkowana przez partyzantkę powrześnio-wą, obejmująca sabotaż, dywersję grup bojowych, partyzantkę i jej zabezpieczenie przez wywiad, służbę sanitarną, kwatermistrzostwo, łączność i legalizację;
— walka o zachowanie substancji biologicznej narodu, przejawiająca się w samopomocy społecznej, opiece i pomocy prześladowanym, „spalonym", jeńcom, więźniom, Żydom, ochronie młodzieży;
— walka ekonomiczna, przeciwdziałająca grabieży i eksploatacji przemysłu, rolnictwa, leśnictwa, transportu;
— ochrona dóbr kultury, tradycji, religii oraz podziemna kultura, nauka, oświata;
— walka z propagandą i ideologią hitlerowską oraz polskie życie polityczne, prasa konspiracyjna.
Oczywiście kierunki te nie obejmują całokształtu walki, ale, jak się wydaje, zakreślają główne jej ramy.
Tworzone z ogromnym trudem Wojsko Podziemne nie miało możliwości otwartej walki zbrojnej, a jego działalność stała się tylko jedną z kilku płaszczyzn konfrontacji z okupantem. Wobec faszystowskich planów eksterminacji narodu polskiego i zasiedlania ziem polskich żywiołem niemieckim szczególnego znaczenia nabierały inne formy walki, tj. obrona ziemi i człowieka. Miały one decydujące znaczenie na wszystkich płaszczyznach walki z okupantem; świadomość ludzi, ich wola walki i zwycięstwa lub stan rezygnacji i apatii przesądzały o ostatecznym wyniku tej totalnej konfrontacji. Rangę walki podnosiła konieczność zachowania substancji biologicznej naszego narodu, co było wartością patriotyczną najwyższą, wybijającą się ponad istniejące w Polsce Podziemnej podziały polityczne.
W pracy niniejszej nakreślono ramy ruchu oporu, usystematyzowano formy i kierunki działania, wskazano na jego narodową specyfikę, przedstawiono wpływy we wszystkich regionach i warstwach społecznych. Dokonano prób bilansu zarówno odcinka cywilnego, jak i zbrojnego, oczywiście na tyle, na ile pozwolił stan badań, uwarunkowany w znacznej mierze brakiem źródeł. Literatura przedmiotu, jakkolwiek liczna (7 tyś. publikacji, w tym 700 książek), nie obejmuje jeszcze pełnej panoramy walki i życia narodu polskiego pod okupacją hitlerowską.
K)
Autor, przedstawiając w niniejszej pracy dzieje polskiego ruchu oporu, dążył do uchwycenia pełnego jego obrazu, niezaciem-niania zasadniczych w nim podziałów i różnic, co, jak się wydaje, może się przyczynić do głębszego zrozumienia naszej współczesności.
Polityka
okupanta
hitlerowskiego
na
ziemiach polskich
Wojna obronna 1939 r.
Generalne cele ekspansjonistycznych planów zdobycia przestrzeni życiowej (Lebensraumu) na Wschodzie sformułował Hitler 5 listopada 1937 r. i 23 maja 1939 r. na konferencjach z wyższymi dowódcami Wehrmachtu. Plany zakładały unicestwienie narodu polskiego i germanizację ziem polskich, l września 1939 r. o świcie na rozkaz Hitlera Wehrmacht na całej niemal długości przekroczył zachodnią granicę Polski, dokonując na nasz kraj zbrojnej agresji. Siły niemieckie liczyły l 850 000 żołnierzy (65 dywizji, w tym 11 pancernych, dwie floty powietrzne i jedna morska).
Niemiecki plan napaści na Polskę (Fali Weiss) polegał na uderzeniu kleszczowym z Prus Wschodnich i południowego zachodu. Przy wykorzystaniu przewagi liczebnej żołnierzy i uzbrojenia (10 000 dział i moździeży, 2800 czołgów i 2000 samolotów) zamierzali Niemcy złamać opór i zająć teren Polski. Wojsko Polskie liczyło około l miliona żołnierzy (39 dywizji i 13 brygad) i posiadało zaledwie 400 samolotów i 670 czołgów. Po przegraniu bitwy granicznej w dniach l—7 września dowództwo polskie organizowało obronę w głębi kraju na linii Wisły i Sanu. Bohatersko broniły się załogi Westerplatte, Helu. 9 i 10 września armie „Poz-
13
nań" i „Pomorze" stoczyły zwycięską bitwę nad Bzurą. Gdy jed-nak niemiecka 14 armia częścią sił przekroczyła San i kierowała i la na Lwów, marszałek Edward Rydz-Smigły, przebywający we Włodzimierzu, zarządził odwrót na tzw. przyczółek rumuński. Okrążone i rozbite jednostki polskie traciły stopniowo zdolność <:Io zorganizowanych ofensywnych działań, a dowództwo przestało panować nad sytuacją militarną.
Spodziewana ofensywa sojuszników na Zachodzie, która mia-lii odciążyć front polski, nie nastąpiła, mimo że Anglia i Francja .'l września wypowiedziały Niemcom wojną. 17 września rząd /.wiązku Radzieckiego, wobec zajęcia przez wojska hitlerowskie /.achodnich ziem Polski, wydał swoim armiom polecenie wkroczenia na terytorium zachodniej Białorusi i Ukrainy, co argumentowano polepszeniem własnej pozycji granicznej, obawami przed utworzeniem marionetkowego państewka ukraińskiego, chęcią uniknięcia wojny i koniecznością wzięcia w obronę ludności białoruskiej i ukraińskiej. W nocy z 17 na 18 września rząd polski i naczelne dowództwo opuściły walczący jeszcze kraj i, nie mając wyboru, szukały schronienia w Rumunii.
Walkę toczyły nadal pojedyncze zgrupowania polskie. Oddziały armii „Kraków" i ,,Lublin" po ciężkich bojach i wyczerpaniu amunicji skapitulowały 20 września. Tego samego dnia została rozbita armia „Małopolska". W dwa dni później zaprzestały oporu wojska frontu północnego, które po bitwie pod Tomaszowem Lubelskim i nieudanych próbach wyjścia z okrążenia zostały rozwiązane. 28 września Dowództwo Obrony Warszawy, aby ocalić miasto od całkowitej zagłady, zdecydowało się na kapitulację. 28 września skapitulował także Modlin, 2 października poddał :;i<; Hel, a pod Kockiem oddziały Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie" stoczyły bitwę z niemieckimi jednostkami pancernymi. Mimo przewagi technicznej Niemców bitwa, która trwała do 5 października, nie została rozstrzygnięta. Do decydującego natarcia zabrakło jednak oddziałom polskim amunicji.
Straty polskie w wojnie 1939 r. wyniosły około 620 000 ludzi — 66 300 zabitych, 133 700 rannych i 420 000 jeńców. Straty Niemców, którzy mieli nad Polakami zdecydowaną przewagę ilo-Aciowi) i techniczną, były znacznie mniejsze•-.— wyniosły w zabi-
14
tych i rannych około 45 000 żołnierzyl. Natomiast materialne straty Niemców były znacznie dotkliwsze: zniszczeniu i uszkodzeniu lub zużyciu technicznemu uległo około 1000 czołgów i samochodów pancernych oraz około 700 samolotów, tj. razem około 30 proc. całego parku tej broni, a ponadto kilkaset dział i moździerzy oraz 11000 pojazdów mechanicznych.
Plany hitlerowskie wobec Polski i Polaków oraz ich realizacja
Niemcy na zajmowanych terenach polskich wprowadzili natychmiast po wkroczeniu system okupacyjny, który realizował politykę germanizacji, eksploatacji i eksterminacji ludności polskiej. Już 12 września 1939 r. marszałek Wilhelm Keitel, szef Naczelnego Dowództwa Niemieckich Sił Zbrojnych (OKW), oświadczył, że w Polsce musi być pozbawiona życia inteligencja, ziemianie i Żydzi. 10 dni później (22 września) na naradzie w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) omawiano plany likwidacji i zesłania do obozów koncentracyjnych polskiej inteligencji2. Niemcy jeszcze przed wkroczeniem do Polski sporządzili listy osób przeznaczonych do aresztowania. Na przykład w Wielkopolsce l września 1939 r. znalazło się na tej liście aż 60 000 osób, a w początkach 1940 r. — już 200 000. Dr Hans Ehrlich przygotował pierwszą wersję Generalplan-Ost (Generalny Plan Wschodni) już w roku 1940; w szczegółach opracowali go dr Er-hard Wetzel i dr Gerhard Hecht — autorzy wytycznych w sprawie traktowania ludności polskiej z punktu widzenia rasowego, opracowanych w listopadzie; 1939 r. na polecenie NSDAP,
Generalny Plan Wschodni składał się z dwóch części. Pierwsza, tzw. mały plan, dotyczyła eksterminacji narodu polskiego i germanizacji ziem polskich w czasie trwania wojny, druga zaś
1 W przemówieniu po zakończeniu kampanii wrześniowej Hitler podał na podstawie sprawozdań OKW, iż Wehrmacht poniósł straty w wysokości 10 572 zabitych, 30 322 rannych i 3409 zaginionych. Później wysokość strat skorygowano w górę, z komentarzem, iż ofiary te były wynikiem „polskiej masakry".
2 Cz. Łuczak: Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce. Poznań 1979, s. 24; Cz. Madajczyk: Polł-tyka III Rzeszy w okupowane] Polsce. Warszawa 1970.
15
— duży plan — zawierała projekty germanizacji, które .mieli zrealizować Niemcy w ciągu 25—30 lat po zakończeniu wojny. Zasadniczym celem Generalplan-Ost w stosunku do Polski było zniemczenie całości ziem polskich w ramach akcji germanizacji Wschodu (Polska, Czechosłowacja, Ukraina, Białoruś, kraje bałtyckie) i włączenie ich do „tysiącletniej" Rzeszy niemieckiej. Ziemie polskie miały zostać zasiedlone Niemcami, a ludność polska poddana eksterminacji i wysiedlona na Syberię. Plan zakładał wysiedlenie 80—85 proc. Polaków. Tylko część, 3—4 miliony chłopów, miała pozostać na miejscu, tak jednak rozlokowana, by otaczała ja. większość niemiecka3. W ten sposób Polacy mieli przestać istnieć jako naród, a Polska zniknąć z mapy Europy. Realizację tych planów rozpoczął Wehrmacht. W czasie zarządu wojskowo jO (do 25 września 1939 r.) zginęło 18 000 Polaków w HOO egzekucjach.
Na mocy dekretu Hitlera z 8 i 12 października okupowane przez Wehrmacht terytorium Polski zostało podzielone na dwie części: środkową i południową, tzw. Generalne Gubernatorstwo (GG), oraz zachodnią i północną, tzw. ziemie włączone do Rzeszy
— Wielkopolska, Pomorze, Śląsk i od 1941 r. Białostocczyzna. GG obejmowało obszar 90,9 tysięcy km2 z 12,1 miliona ludności, tereny zachodnie i północne — 91,7 tysięcy km2, zamieszkałych przez 9,5 miliona osób. Zgodnie z wytycznymi Hitlera najpierw miały zostać zgermanizowane ziemie polskie wcielone do Rzeszy. Przewidywano, że na przykład na Pomorzu proces ten potrwa dziesięć lat 4.
Realizację tych planów rozpoczęto od masowych egzekucji przywódczej warstwy narodu — burmistrzów, adwokatów, nauczycieli, księży, działaczy politycznych i ziemian. Niemcy wymordowali do końca 1939 r. 23 150 Polaków, m.in. 10000 w Wielkopolsce, 2000 na Śląsku, 3000 w Ciechanowskiem. Pozostałych kierowali do obozów koncentracyjnych. W następnych latach okupacji dokonano masowych aresztowań inteligencji (m.in. 10 kwietnia 1940), którą wysłano do obozu koncentracyjnego w Sachsen-hausen. W Kraju Warty (tak nazywali Niemcy Wielkopolskę) gau-
' Cz. Madajczyk; Polityka III Rzeszy... s. 287. 4 Tamże, s. 103. ,••'-,.... ..'.,.:..
leiter Greiser planował likwidację rzekomo chorych na gruźlicę
— w pierwszej fazie 135000 osób (35000 Polaków i 100000 Żydów), w drugiej — jeszcze 230 000. Część Polaków wysiedlono do GG 5.
Terror zaostrzono po napaści Niemiec na ZSRR. Komendant Główny ZWZ, zaniepokojony sytuacją, w depeszy do Naczelnego Wodza z 30 września 1941 r. meldował: Na kresach zachodnich tępienie ludności polskiej dochodzi do szczytu. Jeśli nie nastąpią retorsje w krajach sprzymierzonych, wyniszczenie polskości będzie olbrzymie (...)6. Sądy doraźne w Poznaniu, Kaliszu, Włocławku, Toruniu masowo skazywały ria śmierć Polaków pod pretekstem działalności antyniemieckiej przed i w czasie wojny 1939 r. (w Poznaniu skazano nawet 9 oficerów polskich z armii wrześniowej przywiezionych tu z oflagu 7 w Rzeszy). Tylko w grudniu 1942 r. rozstrzelano w Poznaniu 299 Polaków. Publicznych egzekucji na Polakach dokonano: we Włocławku na 27 osobach, Białymstoku
— 96, Łomży — 39, Zgierzu — 39, Szopienicach — 10, Płocku
— 40. Sytuację ekstermdnowanej ludności polskiej na tym obszarze przedstawiał kolejny meldunek Komendy Głównej AK z 28 września 1942 r.: Na Pomorzu i Śląsku podjęto obecnie likwidację Polaków nie wpisanych na listę niemiecką. Aresztowani są również ci, których wnioski są odrzucone. Wszystkich zamyka się w obozach lub wywozi na roboty do Niemiec (...). Wpisani na listę niemiecką podlegają przeszkoleniu oraz dano na Pomorzu dotąd 15, ii n a Klasku 120 tysięcy kart powalania. Na Śląsku właściwie toj/łd/u/ji1 xię rc.sTl/cż zdeklarowanych Polaków, w Zagłębiu łapanki na " i/jtu-ii do Rzeszy t>l>ujmują planowo ostatki inteligencji bar-dtłitj uświadomionej, obrotnej. W Wielkopolsce wzmaga 'się i roz-»r<»r?a nacisk indywidualny za wp^aniem na listę niemiecką (...) 8.
* Cz. Plllchowskl: Hitlerowskie obozy l ośrodki przymusowego odosobnienia oraz ich rolu w realizacji programu ludobójstwa i zaglady narodu polskiego. W: Ob«-y hitlerowskie na ziemiach polskich 1939—1945. Wnrs/.awa 1978, s. 36.
• Depesza „Kaliny" z 30 IX 1941 r. do Naczelnego Wodza (dalej NW).
Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego (dalej AWIH), 111/21/19,
t. 8, s. 287.
7 „Myśl Państwowa" z 8 IX 1941. ,-,-:.'• . -. ; . •-.'..' _
> Meldunek „Kaliny" z. 28 IX 1942 do NW,.:AWIH, IH/21/19, t. 8,.s. .85,
l Hurh oporu w Polsce 1939—1945
17
Masowych mordów ludności polskiej dokonywano do końca okupacji hitlerowskiej, np. w lipcu 1943 r. wymordowano 500-Polaków w Białymstoku, 600 koło Bielska Podlaskiego.
Po przejęciu 25 października 1939 r. władzy przez cywilną administrację niemiecką na terenach włączonych Himmler polecił jej przeprowadzenie masowych wysiedleń Polaków do GG. Zamierzano wysiedlić 8 000 000 Polaków (80 proc.) w kilku etapach: do 17 grudnia 1939 r. — 80 000, w roku 1940 — 600 000, w 1941 r.
— 800 000 osób. Na ich miejsce sprowadzano równocześnie kolonistów niemieckich, m.in. z Galicji Wschodniej i Wołynia. Do 22 stycznia 1940 r. przesiedlono 86 000 Niemców (w tym 80 proc. chłopów i 10 proc. robotników rolnych) 9. W latach 1939—1944 z ziem wcielonych do Rzeszy wysiedlili Niemcy: z Wielkopolski
— 629 595 Polaków, Śląska — 82 000 (do końca 1942 r.), Ciechanowskiego — 25 000, Pomorza — 30 000, Białostockiego — 28 000. Przedłużająca się wojna i trudności transportowe uniemożliwiły realizację pełnego planu wysiedleń. Ponadto wyrzucono z mieszkań 50 000 Polaków, a do Generalnego Gubernatorstwa wywieziono 600 000 Żydów.
Równocześnie od początku 1940 r. podjęto na szeroką skalę akcję zniemczania przez zmuszanie części Polaków do podpisania Yolkslisty. Yolksdeutschy dzielono na cztery kategorie: a) czynni narodowo, b) świadomi swej narodowości, bierni narodowo, c) osoby pochodzenia niemieckiego lub rokujące nadzieję na zniemczenie (zaliczono do tej kategorii na Śląsku — Ślązaków, na Pomorzu — Kaszubów, Mazurów 10), d) osoby niemieckiego pochodzenia, ale spolonizowane. 16 lutego 1942 r. Himmler wydał zarządzenie w sprawie postępowania z osobami pochodzenie niemieckiego, które nie podpisały niemieckiej listy narodowościowej. Polecał, by wezwało ich gestapo i dało 8 dni do zastanowienia się; gdy odmówią, należało ich aresztować i wysłać do obozu n. Drogą
8 Meldunek „Kaliny" z 31 VIII 1943 do NW. AWIH, 111/21/19, t. 5, s. 365.
10 Cz. Pilichowski: Hitlerowskie obozy i ośrodki przymusowego odosobnienia... s. 36.
11 Meldungen aus dem Reich. Centralne Archiwum KC PZPR (dalej CA KC PZPR), mikrof. akt RSHA st 3/543, k. 3; T. Rawski, Z. Stąpor,
zniemczenia Polaków zamierzano wzmocnić element niemiecki i i;i /icmiach polskich i pozyskać rekrutów dla Wehrmachtu. Mło-d/.ic/. polską wpisaną na Yolkslistę od 1941 r. przymusowo wcie-liiiin do wojska niemieckiego: do końca grudnia 1942 r. wcielono l i (lro#| 70000 osób12.
Dnia 18 czerwca 1941 r. Himmler wydał Arturowi Greiserowi l »ilecenie germanizacji dzieci polskich „dobrych" rasowo13. To KwaUownc dążenie do zmiany struktury ludności polskiej świadczy, 7.c w hitlerowskich planach organizacji Europy Polacy mieli spełniać funkcje wiecznych niewykwalifikowanych robotników sezonowych. 18 grudnia 1939 r. wprowadzono też obowiązek pracy Polaków od 12 lat za 80 proc. wynagrodzenia Niemca, a w 1941 r. nałożono jeszcze dodatkowo 15-procentowy podatek wojenny. Pozbawiono Polaków podstawowych praw politycznych, Mpołccznych i narodowych. Zlikwidowano życie kulturalne, oświa-K' i język polski we wszystkich miejscach publicznych, urzędach. Zniemczono nazwy miejscowości14, polskie napisy. Tępiono bez-wz/|l(;dnie wszelkie przejawy polskości, prześladując i likwidując kościół katolicki i praktyki religijne w języku polskim. Niszczono nnwct nagrobki cmentarne 15. W ramach germanizacji dążono do Juk najszybszego zintegrowania z Rzeszą pod względem gospodarczym ziem włączonych do niej. Wywłaszczono więc Polaków f, wszelkich posiadanych dóbr majątkowych, które przejęli Niemcy. Zagrabiono fabryki, warsztaty, sklepy, majątki ziemskie, go-wpodurstwa rolne. Polacy nie mogli prowadzić samodzielnej działalności gospodarczej, ani pełnić żadnej funkcji kierowniczej po-
iiinijski: Wojna wyzwoleńcza narodu p3lskiego w latach 1939—1945. fuwu 1963, s. 144.
" Anordnungen des Reichsfiihrers der SS. CA KC PZPR, mikrof, KSIIA, st 3/561, k. 1.
i1 Meldunek „Kaliny" z 29 XII 1942 do NW. AWIH, III/2.9/19, t. 8, >l. Przymusowo wcieleni do Wehrmachtu Polacy dezerterowali, przeje na stronę ZSRR. W dniu 26 XI 1943 r. w 2 DP znalazło się 1'ol.ików wcielonych do Wehrmachtu Por. l Korpus Polskich Sil , i....)nych. Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), III/3/55, s. 4.
'« Anorumiiison des Reichsfiihrers der SS z 18 VI 1941 CA KC PZPR mlkrof. akt RSHA, AM 1912/1, k. 2.
11 Meldunku aus dem Reich z 29 V 1940. CA KC PZPR, mikrof. akt <\, ii 3/64:i, k. l.
18
19
wyżej majstra. Chłopi stali się dzierżawcami swojej ziemi, lecz nie mogli opuścić gospodarstwa. Polak musiał mieć przepustkę na przejazd koleją. Przydziały kartkowe żywności dla Polaków były mniejsze i w gorszym gatunku. Znaczna część ludności polskiej w miastach głodowała, tym bardziej że Niemcy zaniechali wypłat rent z tytułu polskich ubezpieczeń 16.
Generalne Gubernatorstwo, obejmujące województwa warszawskie, krakowskie, kieleckie, lubelskie, a od lipca 1941 r. jeszcze tarnopolskie, lwowskie oraz stanisławowskie, miało stanowić w niemieckim systemie państwowym tymczasową siedzibę Polaków, obszar pomocniczy, traktowany jako kolonia rolnicza i rezerwuar taniej siły roboczej. GG zostało podzielone na 4 dystrykty: warszawski, radomski, krakowski, lubelski (od lipca 1941 r. dodatkowo lwowski). Plany hitlerowskie nie przewidywały tak gwałtownego germanizowania GG jak ziem polskich włączonych do Rzeszy. Jednak i Generalne Gubernatorstwo miało zostać w ciągu 15—20 lat przekształcone w „kraj niemiecki". 19 kwietnia 1941 r. Hans Frank, sprawujący funkcję generalnego gubernatora w Krakowie, oświadczył, że: (...) dolina Wisły od źfó-dła do ujścia w morze będzie w przyszłości tak samo niemiecka, jsik obecnie jest dolina Renu (...) n.
Przeprowadzono konfiskatę mienia państwowego, częściowo prywatnego i żydowskiego. Zezwolono na udział Polaków, oczywiście pod kontrolą niemieckich komisarzy, w życiu gospodarczym, pozostawiono własność prywatną w rolnictwie poza częścią majątków ziemskich, przejętych na tzw. Liegenschafty. Pozostawiono niektóre instytucje, tj. Izbę Przemysłowo-Handlową, Bank Polski, Społem oraz część aparatu samorządowego, poddając go niemieckiej kontroli. Zezwolono także na działalność Polskiego Czerwonego Krzyża, Rady Głównej Opiekuńczej, Caritasu. W ograniczonym zakresie funkcjonowało szkolnictwo podstawowe i zawodowe, nastawione na przygotowanie wykwalifikowanych robotników, oraz język polski w urzędach.
Germanizację ziemi w GG rozpoczęto na Lubelszczyźnie, któ-
18 Cz. Madajczyk: Polityka III Rzeszy...
11 Cz. Łuczak: Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Nw-mieć... s. 25.
M»41 r. ogłoszono obszarem osadnictwa niemieckiego. Obok '.•'/,yzny na obszar osadniczy dla Niemców wyznaczono i i ił) Małopolską. Ziemie te miały utworzyć „wał niem-wwlłuż Bugu i Sanu. Otoczenie z wszystkich stron pozo-'Iności polskiej w GG miało spowodować stopniową jej •.4fj<;. 20 lipca 1941 r. Himmler polecił Odilo Globocniko-'\vi policji i SS dystryktu lubelskiego, opracowanie planu nowych wysiedleń Polaków z terenu czterech powiatów 7.y/.ny. Do akcji przystąpiono już w listopadzie 1941 r., Henia trwały do lipca 1943 r. Od 6 do 25 listopada 1941 r. >uo 7. sześciu wsi 2098 Polaków, od 27 listopada 1942 r. i, i 'ii 1943 r. 41000 osób ze 116 wsi, natomiast w czerwcu ii 1043 r. 66000 Polaków ze 175 wsi. Wysiedlonych osadza-ołx»7.ach, skąd część wywożono na przymusowe roboty do
'•
' Generalnym Gubernatorstwie germanizowano nazwy miast , niszczono pomniki kultury polskiej, biblioteki. Zlikwidowani to i prasę — wprowadzono w ich miejsce prasę okupanta iii polskim oraz głośniki uliczne.
i imnacja biologiczna narodu
iilucję biologiczną Polaków rozpoczęto od inteligencji.
.idzie 1939 r. aresztowano 2000 polskich inteligentów w
Rzeszowie, Radomiu oraz 183 profesorów Uniwersytetu
•kiego w Krakowie (6 listopada) 19. W kwietniu 1940 r.
li akcji „AB" — skierowanej przeciw polskim warstwom / .y m — aresztowano 3500 osób.
'iicu grudnia 1939 r. wykonano w GG 100 egzekucji, w
ginęło 2000 Polaków, w tym 107 w Wawrze. W 1941 r.
i<» 68 egzekucji, w których zginęło 1282 Polaków, 1942 r.
I/.okucji (3661 ofiar), 1943 r. — 819 egzekucji (9292 ofiary).
rftriic trwały masowe aresztowania, m.in. w lutym 1941 r.
Plllchowski: Hitlerowskie obozy i ośrodki przymusowego odoso-
i i«r.k«>: Solidaritataktion mit den in der »Sonderaktion Krakau« • irn krakauer Profesoren. In: Uniwersities during World War II. W IBM, l, 67.
20
21
aresztowano 300 Polaków w Lublinie, po kilkuset w Kielcach, Radomiu, Wadowicach.. W początku czerwca 1942 r. w dystrykcie Radom aresztowano 250 nauczycieli (oficerów rezerwy), a w Krakowie 21 c/.h>nków ruchu oporu20. 12 listopada 1942 r. aresztowano w Lublinie 100 członków Stronnictwa Narodowego. Liczne były arcs/.towania w Warszawie, Lwowie, Radomiu. Frank nie zrezygnował z terroru nawet w początku 1944 r., gdy'Usiłował wykorzystać Polaków do akcji „Berta", tj. wciągnąć do współpracy w Lidze Antybolszewickiej. Podjęte wówczas próby „złagodzenia kursu" miały aspekt propagandowy (m.in. zezwolono na otwarcie „Teatru Polskiego", Filharmonii GG dla Polaków, obiecano otworzyć szkoły średnie, czemu wyraźnie sprzeciwiał się Himmler). Nadal dokonywano masowych egzekucji, tyle że nie odbywały się one publicznie na rynkach miast. Od 15 października 1943 r. do l sierpnia 1944 r. pod pretekstem zamachów na niemieckie dzieło odbudowy w GG tylko w publicznych egzeku-cjach zamordowano 9500 Polaków 21.
W początku 1940 r. rozpoczęto tworzenie gett i masową eksterminację ludności żydowskiej. Żydzi zostali ograbieni z majątku, mieli jeszcze mniejsze przydziały żywności niż Polacy, stąd odizolowani w gettach masowo ginęli z głodu i chorób. Jeśli w 1940 r. w getcie warszawskim umierało na 1000 Żydów — 23,5, zaś w łódzkim — 39,2, to w 1941 r. liczby te wynosiły odpowiednio — 90 i 75,3, a w 1942 r. — 140 i 159,8. W GG zgromadzono wysiedlonych Żydów z Rzeszy, ziem polskich włączonych (600 000 osób) i okupowanych krajów zachodniej Europy. Zamkniętych w gettach Żydów, np. w Warszawie (500 000 osób), Łodzi (165 000), Krakowie, Radomiu, Częstochowie, Białymstoku, Będzinie i in., eksploatowano w pracy dla potrzeb Wehrmachtu, zaś pozostałych wymordowano w egzekucjach i obozach zagłady w Trebłince, So-biborze, Chełmnie nad Nerem, Oświęcimiu, Majdanku, Stutthofie (Sztutowo). |W latach 1942—1943 na terenie Polski wymordowano ogółem 6 min Żydów. '••.-.
Na ziemiach polskich było także 2197 obozów pracy oraz o-bo-
«" Meldung wichtiger Ereignisse z 12 VII'1942. CA KC PZPR. mikrof. ulct US1-IA, st 117, k. 2. -
" S. Korboński: Polskie Państtoo Podziemne. Paryż 1975, s. 16.
22
zów jenieckich (dla jeńców radzieckich, francuskich, włoskich, angielskich i in.). Największe z nich to obozy w Chełmie — 90 000 więźniów, Dęblinie — 80 000, Ostrowi Mazowieckiej — 67 000, Czarnym — 67 000, Suwałkach — 47 000, Toruniu — 14 000, Olsztynku — 50 000, Łambinowicach — 57 000, Częstochowie — 15000, Siedlcach — 12000, Żaganiu — 10000, Beniaminowie — 10 000, Bliżyinie — 7500, Szebniach — 6000, Przemyślu — 5000. Obozy te wskutek terroru, wygłodzenia i eksploatacji jeńców przekształcały się w ośrodki masowej zagłady.
Polityka okupanta hitlerowskiego zagrażała nie tylko polskiemu bytowi państwowemu, ale i substancji biologicznej naszego narodu. Celem tej polityki było: a) wyniszczenie fizyczne Polaków (masowe rozstrzeliwania i egzekucje, osadzanie w obozach hitlerowskich i więzieniach, wywóz na przymusowe roboty i osłabienie sił witalnych narodu przez wygłodzenie a jednocześnie nadmierną eksploatację siły roboczej); b) niszczenie moralne narodu (kłamliwa propaganda hitlerowska podrywająca zaufanie w umiejętności oraz wiarę w siły i zdolności Polaków, akcja obezwładniania przez rozpijanie społeczeństwa, np. drogą wprowadzenia systemu premii alkoholowych za kontyngenty, rozbudowa systemu konfidenckiego i nagradzanie donosicieli, demoralizacja młodzieży przez wydawnictwa pornograficzne, lokale gry, kabarety itp.); c) niszczenie intelektualne narodu (planowa akcja likwidacji polskiej inteligencji, ograniczenie programu szkolnictwa podstawowego i zawodowego', likwidacja średniego i wyż-•K'H<>, niniczmic /.ubytków i dorobku polskiej kultury, teatru, kinu, radiu, prany, literatury, likwidacja wydawnictw, księgozbiorów l...
prosze