Thomas Mann (właśc. Paul Thomas Mann, po polsku Tomasz Mann, ur. 6 czerwca 1875 w Lubece, Niemcy, zm. 12 sierpnia 1955 w Zurychu, Szwajcaria) – prozaik i eseista niemiecki. Uznany za najwybitniejszego pisarza niemieckiego w pierwszej połowie XX wieku i jednego z najwybitniejszych, m.in. obok Goethego, w dziejach literatury niemieckiej w ogóle.
Pochodzenie i dom rodzinny
Mann urodził się w Lubece, mieście hanzeatyckim, wchodzącym w skład Cesarstwa Niemieckiego na prawach samodzielnego landu.
Jego ojciec, Thomas Heinrich Johann Mann, pochodził ze starej hanzeatyckiej rodziny, zaś matka, Júlia da Silva Bruhns, z mieszanej niemiecko-brazylijsko-kreolskiej rodziny. Biografowie przyszłego noblisty lubili podkreślać sąsiadowanie w nim cech typowych dla powściągliwych ludzi z północy i żywiołowych z południa. Jego starszym bratem był urodzony w roku 1871 Heinrich Mann, który podobnie jak on miał zostać w przyszłości sławnym pisarzem.
Ojciec Manna był bogatym hurtownikiem zbożowym i senatorem miasta Lubeki. Zmarł w roku 1891, kiedy Thomas miał zaledwie kilkanaście lat. Ojciec, kiedy zmuszony był poddać się poważnej operacji, której zresztą nie przeżył, napisał w pośpiesznie sporządzonym testamencie, że jego dochodowa firma ma zostać, w wypadku śmierci, zlikwidowana i że upłynnione fundusze przeznaczone zostaną na wykształcenie i życie rodziny. Senator Mann nakładał też na kuratorów obowiązek przeciwdziałania wczesnym próbom literackim chłopców. Jednakże obawy senatora w większym stopniu odnosiły się do skłonności Heinricha, nie zaś Thomasa.
Po śmierci senatora rodzina przeprowadziła się do Monachium w Bawarii, gdzie Thomas pracował pewien czas w firmie rachunkowej i uczęszczał na tamtejszy uniwersytet jako wolny słuchacz. W Monachium mieszkał na stałe w latach 1891-1933.
Pisarstwo coraz bardziej go pociągało. Podczas pobytu z Heinrichem we Włoszech miał już na koncie pierwsze napisane nowele. Część z nich opublikował i wydał z zbiorze (Mały pan Friedman) jeszcze przed końcem XIX wieku.
W roku 1900, w wieku lat 25, napisał swoją pierwszą powieść pt. Buddenbrookowie. Była to powieść-saga rodzinna o świetności i upadku możnego mieszczańskiego hanzeatyckiego rodu. Niewątpliwie dzieje jego własnej rodziny dostarczyły młodemu Mannowi cennego tworzywa do tego dzieła. Książka wyszła drukiem, w dwóch tomach, rok później, przynosząc autorowi wielki rozgłos. Rok później (1902) wydał Królewską wysokość.
W roku 1905 poślubił Katję Pringsheim, córkę profesora matematyki na uniwersytecie monachijskim. Małżeństwo to trwało aż do śmierci Thomasa i wydało sześcioro dzieci (Erikę, Klausa, Golo, Monikę, Elisabeth i Michaela). Klaus i Erika poszli w ślady ojca i zostali ludźmi pióra. Klaus popełnił samobójstwo w roku 1949. Golo był znanym historykiem, zaś Michael muzykiem. Warto w tym miejscu dodać, że i Thomas Mann był człowiekiem bardzo muzykalnym, a jedna z jego późniejszych głośniejszych powieści, Doktor Faustus traktuje właśnie, wedle jego słów, o muzyce i polityce. Katja Mann, która przez cały czas wspierała męża w jego twórczości, poświęciła swemu małżeństwu książkę Moje nienapisane wspomnienia.
I wojna światowa
W czasie I wojny światowej Thomas Mann poparł, w przeciwieństwie do swego brata Heinricha, politykę wojenną Wilhelma II. Dał temu wyraz w swym monumentalnym eseju pt. Wyznania człowieka apolitycznego. Jednakże opinię zrewidował po pewnym czasie, czemu dał wyraz już w przedmowie do tego dzieła.
Republika Weimarska
Po wojnie Mann zdecydowanie popierał ustanowienie Republiki Weimarskiej oraz angażował się na rzecz kulturalnego pojednania pokonanych Niemiec z zagranicą.
W tych latach powstała m.in. wielka biblijna tetralogia o Józefie oraz jego bodajże najsłynniejsza powieść Czarodziejska Góra, będąca symbolicznym obrazem kryzysu duchowego Europy przed wybuchem wojny. Jej akcja rozgrywa się w odizolowanym od świata sanatorium w szwajcarskim Davos.
W roku 1929 Mann otrzymał literacką nagrodę Nobla. Po raz pierwszy jako kandydat do niej był wymieniany już po ukazaniu się (1913) Śmierci w Wenecji, a od kilku lat przed jej przyznaniem niezmiennie znajdował się w gronie faworytów.
Oficjalne uzasadnienie głosiło, iż otrzymał ją za Buddenbrooków, jednakże tak naprawdę większość członków komitetu pragnęła przyznać mu ją za Czarodziejską górę, lecz ten z nich, który miał w przedmiocie decydujący głos, powiedział, że zagłosuje za kandydaturą Manna, pod warunkiem, że w protokole zapisze się, iż nagrodę otrzymuje za Buddenbrooków. Tak też i się stało.
Mann, który należał do aktywnych przeciwników ruchu nazistowskiego, w chwili przejęcia przez Hitlera władzy w Niemczech znajdował się za granicą i tam też postanowił pozostać. Decyzja ta umocniła się w nim po pożarze Reichstagu w lutym 1933 roku niedługo po nominowaniu Hitlera na kanclerza Rzeszy. Stosunki z Mannami zerwał m.in. również noblista i dawny przyjaciel Gerhart Hauptmann, który pozostał w kraju.
Początkowo rodzina Mannów mieszkała w Szwajcarii. W roku 1937 przyjęli obywatelstwo Czechosłowacji. Jednakże niedługo potem przenieśli się do znacznie bezpieczniejszego USA, gdzie zamieszkał także Heinrich oraz inni znani niemieccy pisarze walczący z hitleryzmem, jak chociażby Bertold Brecht.
Początkowo mieszkali w Princeton w stanie New Jersey, gdzie Mann wykładał gościnnie na tamtejszym renomowanym uniwersytecie. Niedługo jednak przenieśli się do Kalifornii, gdzie wybudowali nowy dom. Pod koniec trwania II wojny światowej Mann uzyskał obywatelstwo amerykańskie.
Po pokonaniu Hitlera Mann dalej pozostawał na emigracji (potem znów w Szwajcarii), tylko dwa razy odwiedzając swoją ojczyznę (ostatni raz w roku swej śmierci).
Homoseksualizm Tomasza Manna był dla wykształconych czytelników łatwy do wyśledzenia.
Opowiadanie z 1912 „Śmierć w Wenecji“ weszło na stałe do kanonu gejowskiej prozy XX wieku. Psychoseksualna orientacja pisarza znalazła swój wyraz nie w romansach, lecz była sublimowana przez sztukę. Jego liczne dokonania literackie są, dzięki zawartym w nich aluzjom i niedopowiedzeniom, przesycone homoerotyką. W czasach filisterskiego, drobnomieszczańskiego zakłamania twórczość Manna była przykładem zakamuflowanego modelowania homoseksualnej identyfikacji.
Pierwszą miłością Tomasza Manna był jego szkolny kolega Armin Martens. W 1889, 14-letni wówczas gimnazjalista, Mann wyznaje Martensowi swe uczucie, zostaje jednak wyśmiany. Dla wrażliwego chłopca było to bolesne upokorzenie, oraz prawdziwy szok, którego skutkiem było wycofanie się tego syna kupca z bogatej mieszczańskiej lubeckiej rodziny w świat marzeń i niespełnionych fantasmagorii. Armina Martensa uwiecznił jednak Mann literacko stawiając mu pomnik i czyniąc go bohaterem noweli „Tonio Kröger”. Swe późniejsze homoerotyczne fascynacje kamufluje pisarz w dalszych opowiadaniach i powieściach. Uwielbianego potajemnie ucznia liceum Willrama Timpe odnajdują czytelnicy jako Pribislava Hippe w „Czarodziejskiej Górze”, a Paula Rhrenberga — „Centralne doświadczenia serca moich 25 lat” — jako skrzypka Rudiego Schwerdtfegera w „Doktorze Faustusie”.
Trójka dzieci pisarza Erika, Klaus oraz Golo, którzy, jako homo- lub biseksualni, mogli sobie pozwolić na życie bardziej otwarte, nie pozwala nobliście na spokojne życie.
Zgodnie ocenia się, że Mann stworzył nowy typ powieści epickiej o charakterze intelektualnym i nierzadko ironicznym (jak jego powieść łotrzykowska i zarazem ostatnie dzieło Wyznania hochsztaplera Feliksa Krulla). W okresie Weimaru i po jego upadku Mann był orędownikiem demokracji i parlamentaryzmu oraz ogólnie pojętego humanizmu (choć, trzeba przyznać, wcześniej też). Świadectwem jego zaangażowania politycznego jest też cykl mów radiowych do narodu niemieckiego w czasie wojny.
Mann znajdował się pod wyraźnym wpływem Goethego, któremu zresztą poświęcił powieść Lotta w Weimarze (1939). Wśród innych jego inspiratorów znajdują się:
Biblia
Marcin Luter
Gotthold Ephraim Lessing
Friedrich von Schlegel
E.T.A. Hoffmann
Arthur Schopenhauer
Edgar Allan Poe
Richard Wagner
Theodor Fontane
Fiodor Dostojewski
Friedrich Nietzsche
Sigmund Freud
Joseph Conrad
Carl Gustav Jung
Zaproszony przez polski PEN Club Mann odwiedził Warszawę w 1927 roku. Pisarz wydawany już wcześniej w Polsce miał w trakcie kilkudniowej wizyty szczególnie głośną recepcję. Wizyta była na bieżąco opisywana przez Wiadomości Literackie, które zamieściły wywiad z nim, a także uzupełniony przekład przedmowy do "Tajnego agenta" Josepha Conrada. Po dwóch latach kupił posiadłość w Nidzie na Litwie, gdzie spędzał wakacje. Jednym z pierwszych pisarzy polskich, którzy zafascynowali się twórczością Manna był Bruno Schulz. Prawdopodobnie zainspirowany wizytą napisał opowiadanie znane dziś wyłącznie w jezyku niemieckim- "Die Heimkehr" ("Ojczyzna"- nie jest pewne, czy opowiadanie niemieckie jest oryginałem, czy tłumaczeniem), które wysłał do Manna, jednakże nigdy nie otrzymał odpowiedzi. Fascynację Mannem Schulz utrzymał do końca życia, co wyraża się w jego listach do Stanisława Ignacego Witkiewicza (1935) i do Anny Płockier (1941). W tym czasie powstało także kilka wierszy o Mannie - między innymi "O rzeczach Tomasza Manna" Jana Lechonia, "Exegi monumentum" Antoniego Słonimskiego i "Na powrót Tomasza Manna do Europy" Witolda Wirpszy. Do najwcześniejszych i najbardziej znaczących pism krytycznych o Mannie należą teksty Stanisława Brzozowskiego, Zygmunt Łempicki, Zofii Nałkowskiej, Jana Lechonia, Egona Naganowskiego, Marii Dąbrowskiej i Witolda Gombrowicza. Wielki wpływ Manna znajduje się między innymi w dziełach Czesława Miłosza, który przyznawał, że "Czarodziejska góra" przetransformowała zupełnie jego myślenie, że nie mógłby bez niej napisać "Doliny Issy" (voir: wywiad dla Radio France 2003). Współcześnie żyjący polscy pisarze zainspirowani i zajęci od lat badaniem twórczości Manna to między innymi Adam Zagajewski i Paweł Huelle.
Upadła (1894)
Mały pan Friedemann (1899)
Buddenbrookowie (1901)
Królewska Wysokość (...
Nozycoreki