WYZUCI Z MAJĄTKU - O KONFISKATACH A ZABORZE ROSYJSKIM.pdf - Artykuły i książki - bogg

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 1 of 7

WYZUCIZMAJĄTKUOKonfiskatachwZaborzeRosyjskim

[ TomaszTreściński ]

Od dawna toczy się w Polsce dyskusja na temat

celowościpowstań narodowychwXIXwieku.Cena,jaką

przyszło zapłacić mieszkańcom Królestwa i innych ziem

zaboru rosyjskiego, była ogromna: tysiące poległych,

dziesiątkitysięcyaresztowanych,zesłanychwgłąbRosji,

zmuszonych do emigracji. Do tego spustoszony,

stopniowo tracący resztki autonomii kraj. Jedną z form

rosyjskiego odwetu na powstańcach były konfiskaty ich

dóbr.

Konfiskatamajątkubyłazregułykarądodatkową,znaną

co najmniej od staroŜytnego Rzymu. Stosowano ją np.

przy karze śmierci oraz za przestępstwa "przeciwko

majestatowi". W wiekach średnich tę karę nakładano

bardzo często. Majątek skazanego zajmowano,

wykluczając nawet najbliŜszych sukcesorów. PoniewaŜ

władcyisuzerenowiezwyklepatrzylizpoŜądliwościąnadobraswychpoddanych,

prowadziłotodoogromnychnaduŜyć.

WcałejEuropieZachodniejkonfiskowanomajątkiprawemsilniejszego,bezsądu.

Jedynie w Anglii, Polsce i na Węgrzech przepadek mienia wymagał wyroku

sądowego. W Anglii gwarantowały to Magna Charta Libertatum i Habeas Corpus

Act,awRzeczypospolitejprzywilejjedlneńskokrakowskiWładysławaJagiełłyzlat

14301433.

KarękonfiskatystosowanojuŜwcześniejwPolscepiastowskiej,przedewszystkim

za zdradę stanu. Jak pisze Jan Długosz, Bolesław Śmiały odebrał majątek tym,

którzy go na Rusi opuścili, a Kazimierz Wielki ukarał w ten sposób wojewodę

poznańskiego Maćka Borkowica, skazując go równocześnie na śmierć. Królowie

polscy musieli zobowiązywać się, Ŝe nie będą konfiskat wyrzekać. Po

wprowadzeniu monarchii elekcyjnej ten zapis trafił do paktów konwentów,

zaprzysięganychprzezelektaprzedobjęciemtronu.

Ochrona prawna mienia skazanych przetrwała rozbiory i upadek państwa polsko

litewskiego. Konstytucja Królestwa Kongresowego z 1815 roku zniosła karę

konfiskaty,awkodeksiekarnymz1818rokutejkarywogólenieprzewidziano.

DopieroStatutOrganicznyz1832roku,narzuconyKrólestwuprzezwładzecarskie

po zdławieniu powstania listopadowego, ustanawiał karę konfiskaty "za

wykroczeniastanupierwszegorzędu".JednakŜepostanowieniaStatutu,zgodniez

zasadą, Ŝe prawo nie działa wstecz, nie powinny być stosowane do czynów

dokonanychprzedjegoogłoszeniem,czegorosyjscyzaborcynieuszanowali.

Wiernylubograbiony

Kara konfiskaty jako przejaw politycznej represji pojawiła się na ziemiach

zagarniętych przez Rosję po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej. Tylko rząd

carski stosował ją w tak szerokim zakresie w stosunku do walczących o wolność

Polaków.Władzepruskieiaustriackieniesięgałypotenśrodekrepresji(wyjątkiem

był dekret króla pruskiego z 1831 roku, zabraniający Polakom z Wielkiego

KsięstwaPoznańskiegowalkiwpowstaniulistopadowympodkarąutratymajątku),

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/wyzuci.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 2 of 7

choć cel ich polityki był identyczny: wszelkimi sposobami osłabić polskość nowo

przyłączonychprowincji.WdespotycznejRosjitakaramiałazresztądługątradycję

i doświadczyło jej wielu rzeczywistych czy wyimaginowanych przeciwników

carskiegodworu.

W 1772 roku, tuŜ po pierwszym rozbiorze, caryca Katarzyna II wydała ukaz, w

którym wzywała do złoŜenia w ciągu miesiąca uroczystej przysięgi na wierność.

Zapowiedziano w nim, Ŝe "kto ze szlachty lub innego stanu władający

nieruchomymi dobrami [...] nie chciał przysięgi wykonać, takiemu pozwala się w

ciągu trzech miesięcy na sprzedaŜ swych majętności i dobrowolny wyjazd za

granicę,wprzeciwnymraziecałafortunajegodoskarbunaleŜećbędzie".

Praktycznie cała magnateria i szlachta złoŜyły przysięgę. Sposród ponad 11 tys.

posesjonatówodmówiłotylko10osób:dwajksiąŜętaRadziwiłłowieiCzartoryscy,

trzej bracia Ogińscy, ksiąŜę Sapieha, wojewoda witebski Sołłohub i straŜnik

litewski Pociej. Większość z nich wcale nie kierowała się pobudkami

patriotycznymi.Zewzględunapiastowaneurzędybylipotrzebniimperatorowejw

okrojonej Polsce. W nagrodę za usługi caryca pozwoliła Ogińskim, Sapiesze,

Sołłohubowi i Pociejowi zatrzymać dobra połoŜone juŜ wtedy w Rosji. Ofiarą

pierwszych rosyjskich konfiskat padli więc Czartoryscy i Radziwiłłowie, którym

odebrano51majątkówliczącychponad110tys.duszchłopskich.

Po konfiskaty,i to naznacznie większąskalę,władzecarskiesięgnęłypodrugim

rozbiorze, zwłaszcza po stłumieniu powstania kościuszkowskiego. W manifeście z

marca1793rokuoprzyłączeniuprowincjipolskichdoRosjiponowniezapowiadano

zabranie majątku tym, którzy nie złoŜą przysięgi na wierność Katarzynie II. Rok

później, po wybuchu powstania, cesarzowa ustanowiła komisję śledczą w

Smoleńskudlapodejrzanychoudziałwinsurekcji.Winnychzsyłanonaosiedlenie

na Syberii lub w innych odległych prowincjach imperium, a ich majątki

konfiskowano.NaskarbrosyjskiprzeszłyteŜwszystkiestarostwaikrólewszczyzny

oraz niektóre dobra duchowne. KaŜdy rozbiór był zarazem okresem wielkiego

rozdawnictwazawłaszczonychdóbrrosyjskimdygnitarzom,np.w1793rokugen.

Kutuzow otrzymał dobra skonfiskowane sędziemu Dubrawskiemu, a rodzina

faworyta carycy Grigorija Potiomkina majątki hr. Tarnowskiego i

Działoszyńskiego.

Kolejnymi ukazami carskimi odebrano majątki Poniatowskim, Czackim,

Dzieduszyckimi"wszystkimmającym jakiekolwieknasobiepodejrzenie".Otym,

Ŝe jest to forma represji, napisano wprost: "nie chcemy, aby w prowincjach

naszych posiadali majątki ludzie, do których wierności nie ma dostatecznej

gwarancji".PrzyokazjiłamanoprawoobowiązującewCesarstwieRosyjskim,gdyŜ

namocyprzywilejuz1785rokumajątekrodowyszlachcicawrazieudowodnienia

mu zdrady przechodził w ręce jego spadkobierców. Według deklaracji Rady

Państwaz19kwietnia1793rokumiałonobowiązywaćtakŜewbyłychprowincjach

Rzeczypospolitej.NaefektytakiegostanowiskaPetersburganietrzebabyłodługo

czekać.JuŜwkwietniu1795rokuskarbrosyjskiprzejąłmajątkiosób,"któremimo

złoŜenia przysięgi na wierność brały udział w powstaniu lub opuściły granice

państwa i do 1 stycznia 1795 roku nie powróciły". Ukaz ten wzbudził niesmak

nawetwśródelitrosyjskich.Niektórymposzkodowanymzwróconoczęśćdóbr.Byli

wśródnich:ks. AdamCzartoryski,IzabelaLubomirska, marszałek wielkikoronny

FryderykMoszyński,kasztelankrakowskiks.AntoniJabłonowski.

Konfiskaty oraz rozdawnictwo ziemi zasłuŜonym Rosjanom były głównymi

instrumentami akcji rusyfikacyjnej na dawnych kresach wschodnich

Rzeczypospolitej.GwolisprawiedliwościnaleŜydodać,ŜezarządówKatarzynyIIi

PawłaIskonfiskowanemajątkiotrzymywaliteŜwierniRosjiPolacy.Czetwertyńscy,

OŜarowscy, Braniccy czy Wielhorscy uzyskali bogate nadania "w nagrodę za

gorliwość i przywiązanie do Nas, jak i do Cesarstwa podczas słynnego buntu w

Polsce"[mowaoinsurekcjikościuszkowskiej].

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/wyzuci.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 3 of 7

Obejmując tron, car Aleksander I zmienił politykę rządu rosyjskiego wobec

ludności polskiej. Zaniechał konfiskat i osadnictwa rosyjskiego na ziemiach

zabranych. Sytuacja zmieniła się po utworzeniu Księstwa Warszawskiego i

masowej emigracji Polaków z zaboru rosyjskiego, zaciągających się do armii

Księstwa. Ukaz z 24 sierpnia 1809 roku ustanawiał karę konfiskaty wszelkiego

majątkutych,którzybezpowiadomieniawładzudalisięzagranicę.

W 1812 roku, po zajęciu ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego przez

wojskaNapoleona,rządtymczasowyodebrałwszystkienadaneRosjanommajątki,

byzwrócićjeprawowitymwłaścicielom.JednakszybkiodwrótWielkiejArmiispod

Moskwysprawił,Ŝenarealizacjętychzarządzeńzabrakłoczasu.AleksanderItym

razemnieukarałPolaków,którzypopieraliNapoleona.Ukazamnestyjnyzgrudnia

1812rokuzapowiadałprzebaczeniedlawszystkich.Dopierogdybyniepowrócilido

posłuszeństwa,groŜonoimkonfiskatąmajątku.

Zemstanapowstanie

Powodem następnej fali rosyjskich konfiskat stało się powstanie listopadowe

1830/1831 roku. Była to zemsta zaborcy za ogólnonarodowy zryw, a przede

wszystkim za detronizację Mikołaja I jako króla polskiego. JuŜ w styczniu 1831

rokucarwydałukaz,wktórymwzywałdoposłuszeństwaigroził"nieposłusznym"

śmiercią lub wygnaniem oraz sekwestrem majątku. Feldmarszałek Iwan

Paskiewicz, zrazu jako dowódca sił tłumiących powstanie, a później carski

namiestnik, z zapałem zabrał się do likwidacji odrębności Królestwa

Kongresowego. Zniesiono konstytucję z 1815 roku, a wraz z nią sejm, senat i

osobnyrząd.

WprawdziepopokonaniurebeliiMikołajIogłosił1listopada1831rokumanifesto

amnestii,wktórymwzywałemigrantówdopowrotu,alenieobejmowałaonatych,

którzyzasiadaliwrządzierewolucyjnymlubpoparliwsejmieisenaciewnioseko

detronizację,oficerówniektórychkorpusówpolskich,uczestniczącychwpowstaniu

mieszkańców guberni zachodnich, czyli Litwy i Rusi. Manifest zawierał tak wiele

zastrzeŜeń i ograniczeń, Ŝe właściwie kaŜdy uczestnik powstania mógł być

pociągniętydoodpowiedzialności.Rzeczywisteintencjezaborcynajlepiejobrazują

słowaPaskiewicza:"amnestiajestdlaEuropy,dlawasSyberia".

W manifeście nie było wzmianki o konfiskacie majątków mówiono tylko o

sekwestrze, czyli przymusowym zarządzie dóbr powstańców. Pojawiła się ona

dopiero w ukazie z 14 lutego 1832 roku o nadaniu Królestwu Statutu

Organicznego.Osobywyjętespodamnestiimiałybyćsądzoneprzezspecjalnysąd

kryminalny ustanowiony w lutym 1832 roku, którego członków wyznaczał

namiestnik za zgodą cara. Dla zachowania pozorów połowę składu wyznaczono

spośródPolaków.

Sądkryminalnyniemógłorzekaćkonfiskat,karytejbowiemnieprzewidywałani

kodeks karny z 1818 roku, ani ukaz ustanawiający ten sąd. Co więcej, kiedy w

1832 roku z okazji narodzin carskiego syna Michała ułaskawiono członków

rewolucyjnego sejmu i rządu narodowego, a w 1833 roku generałów polskich

wywiezionychdoRosji,wydawałosię,Ŝerepresjesłabną.Obrońcyprzeciągaliwięc

sprawy, licząc na łagodniejszy wymiar kar. Niestety, nieudane próby wywołania

nowegopowstaniaprzezorganizacjęJózefaZaliwskiegow1833rokusprawiły,Ŝe

władze na nowo zaostrzyły antypolski kurs. JuŜ w kwietniu 1833 roku wszystkie

zbrodnie stanu i wykroczenia oddano pod rozpoznanie sądom wojennym. Sąd

kryminalny skazał w sumie 271 osób. Najsurowiej potraktowano tych, którzy się

na rozprawy nie stawili, czyli emigrantów lub ukrywających się. Pozbawiono ich

wszelkichprawiskazanonawygnaniezKrólestwaiCesarstwa.

Nie mogąc legalnie sięgnąć po konfiskaty, władze rosyjskie posługiwały się

początkowo inną bronią sekwestrem. Jeszcze podczas walk nakładano go na

majątkipodejrzanychoudziałwpowstaniu,azwłaszczaznanychprzywódców,np.

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/wyzuci.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 4 of 7

ks. Adama Czartoryskiego czy Ludwika Paca. Na administratorów wyznaczano

przewaŜnie osoby pochodzenia niepolskiego. Zdarzało się jednak, Ŝe niemający

większegopojęciaoprawieprzedstawicielewładzwojskowychwydawalirozkazyo

konfiskaciedóbr,którąpotemadministracjacywilnazamieniałanasekwestr.Spór

prawny wokół zajęcia jednego z majątków ks. Czartoryskiego przyczynił się do

oficjalnego wprowadzenia konfiskat przez cara. Ten przypadek rozpatrywała

komisja rządowa przychodów i skarbu, uznając, Ŝe "wolą cesarską [...] nie

konfiskata dóbr prywatnych, ale tylko sekwestracja i zajęcie ich w administrację

rządową jest nakazane, a tym samym nie zostało wyrzeczone, iŜ dobra te

przechodząnawłasnośćrządu".SprawaoparłasięoPetersburg.11czerwca1832

roku Mikołaj I oznajmił, Ŝe "majątki wyszłych za granicę zdrajców mają być

konfiskowane juŜ teraz. Nie stosuje się do tych, którzy po udaniu się do łaski

otrzymali ją". Na tej podstawie konfiskowano majątki emigrantom, którzy nie

stawili się na rozprawę w kraju. Trzy lata później, w kwietniu 1835 roku, Rada

Administracyjnaustaliła,Ŝekarakonfiskatymogłabyćorzeczonatylkowrozkazie

cesarskim, postanowieniu Rady Administracyjnej lub wyroku sądu. Wbrew

zasadom praworządności uznano więc konfiskatę za karę samodzielną, a jej

podstawąmogłabyćdecyzjaadministracyjna.

Sekwestry,konfiskatyibiernyopór

NaleŜało teraz stworzyć listę osób nieobjętych amnestią, a potem odnaleźć i

skonfiskować ich majątki. Listę "skompromitowanych" sporządzono w 1835 roku,

posiłkując się oficjalnymi wydawnictwami powstańczymi, i uzupełniano na róŜne

sposoby. Najczęściej kancelaria namiestnika, otrzymawszy od zagranicznych

agentów wiadomość o emigrancie, umieszczała go na liście. Niekiedy przy

składaniuprzezemigrantówpróśbopaszportnapowrótdokrajunamiestnik,nie

wydając zgody, nakazywał jednocześnie uznać proszących za wychodźców i

wciągnąćnalistę.

Tymczasem rodziny emigrantów starały się udowodnić swoje prawa do zajętych

dóbr,dlategojuŜwkwietniu1832rokunamiestnikPaskiewiczuniewaŜnił"wszelkie

akty z czasów rewolucyjnych" dotyczące przeniesienia ich własności na osoby

trzecie. Konfiskaty stały się powodem wielu procesów wytaczanych przez

wierzycieli,współwłaścicieliispadkobierców.Dokońca1836rokuodbyłysię1364

takie procesy. Sprawy związane z sekwestrami i konfiskatami były bardzo

skomplikowane, a sądy i organy administracji, w których nadal zasiadali Polacy,

często stosowały bierny opór i kruczki prawne, by utrudnić władzom rosyjskim

przejmowanie mienia powstańców. PoniewaŜ prawie wszystkie zasekwestrowane

majątki były obciąŜone róŜnymi cięŜarami, najczęściej poŜyczką Towarzystwa

Kredytowego Ziemskiego, wymyślono dobry sposób rekompensaty emigrantom

utraty majątku. Towarzystwo za długi wystawiało dobra na sprzedaŜ, nabywca

podczasustawionejlicytacjikupowałjezasumęodpowiadającązobowiązaniu,po

czymodsprzedawałzzyskiem.NadwyŜkę przekazywanobyłemuwłaścicielowilub

jego rodzinie. Tak postąpiono np. z majątkiem przebywającego na emigracji

oficeraAntoniegoLanckorońskiego.Dowiedziawszysięotym,Paskiewicznakazał,

by informować władze o kaŜdej ogłaszanej przez Towarzystwo sprzedaŜy

zasekwestrowanychmajątków.

Ostatecznadecyzjawsprawiekonfiskatzapadła16września1834rokuidotyczyła

osób zaocznie skazanych przez oddzielny sąd kryminalny. Czytamy w niej, Ŝe

"wszelkie majątki juŜ zasekwestrowane bądź następnie wykryć się mające osób

skompromitowanych, spod amnestii wyłączonych i za granicę wyszłych mają być

ostatecznie na rzecz skarbu skonfiskowane". Decyzja lub wyrok o konfiskacie

oznaczał dla właściciela śmierć cywilną nie mógł przekazać ani przyjąć spadku,

niemógłrozporządzaćmajątkiemaninabywaćdóbr.TejregulacjipodlegalitakŜe

poddani innych monarchów, którzy brali aktywny udział w powstaniu, a zarazem

posiadalinieruchomościwKrólestwie.

KonfiskatydotknęłyteŜpowstańców,którzynieskorzystalizamnestii,auzyskali

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/wyzuci.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 5 of 7

prawo powrotu do kraju, oraz niektórych skazanych przez sądy wojenne

członkówoddziałówzbrojnychlubtajnychorganizacjiniepodległościowych.Wyroki

sądówwojennychbyłyzazwyczajbardzosurowe,przewaŜnieskazywanonacięŜkie

roboty na Syberii. Kary zaostrzono jeszcze po powstaniach krakowskim i

węgierskim. Obywatelowi Królestwa za udział w którymś z nich groziła kara

śmierci,ajegomajątekulegałkonfiskacie.

W 1847 roku wprowadzono nowy, zaostrzony kodeks karny, w którym

przewidziano juŜ obligatoryjne stosowanie konfiskat wobec skazanych za

przestępstwastanu.DotyczyłototakŜenielegalnychuchodźców.Wraziepowrotui

przedstawienia usprawiedliwiających powodów sąd miał sprawę umorzyć. W

przeciwnym razie orzekał pozbawienie wszelkich praw i bezpowrotne wygnanie z

imperium oraz, oczywiście, przepadek mienia. Z listy prowadzonej przez komisję

przychodówiskarbuwynika,Ŝedo1863rokuskazanowtymtrybieponad3tys.

osób.

Po klęsce sewastopolskiej, śmierci Mikołaja I i objęciu tronu przez Aleksandra II

stosunekwładzrosyjskichdoPolakówpolepszyłsię.Przejawemnowejpolitykibył

ukazz1856rokuzezwalającynapowrótosobom,któresamowolnieopuściłykraj,

i przywracający im prawa cywilne. Chodziło przewaŜnie o emigrantów

popowstaniowych. Łaska nie dotyczyła tych, "którzy postępowaniem swym

dowodzą ciągłej nienawiści do rządu". Następny ukaz z 1860 roku kładł kres

konfiskatom majątków politycznych przestępców z czasu powstania, których nie

wykryto do 20 września 1859 roku. Cofnięto takŜe sekwestry i zastrzeŜenia w

księgachwieczystych.Majątkimiaływrócićdowłaścicieli,jeŜelipowrócilidokraju,

lub do ich spadkobierców. W ten sposób sprawa konfiskat dóbr powstańców

listopadowych zostałazamknięta,ale w powietrzu juŜ wisiało kolejne powstanie i

tymsamymkolejnewywłaszczenia.

KonfiskatypoPowstaniuStyczniowym

Powybuchupowstaniastyczniowegow1863rokuwładzecarskiepoczątkowonie

stosowały sekwestrów i konfiskat majątku jego uczestników. Dopiero pod koniec

1863 roku namiestnik hr. Fiodor Berg wydał rozporządzenie o sekwestrze

majątków powstańców, celem "spiesznego i stanowczego przytłumienia

istniejącego jeszcze w Królestwie zbrojnego powstania oraz dla wymierzenia

zasłuŜonejkaryosobom,którewzaburzeniachczynnyudziałprzyjęły,tudzieŜdla

odjęciaimśrodkówdodalszegoonychpopierania".

Zasekwestrowanymajątekprzechodziłpodzarządkomisjirządowejprzychodówi

skarbu. Właścicielowi i jego rodzinie zabroniono dalszego w nim zamieszkiwania.

PokonsultacjizPetersburgiemnamiestnikpoleciłtakŜe,bysądywojennezaczęły

orzekaćkonfiskaty.ZraportuBergawynika,Ŝedokońca1864rokuorzeczonoich

1660.Choć22grudnia1864rokuukazałosięrozporządzeniecaraostosowaniutej

kary tylko w wyjątkowych przypadkach, ich liczba wydatnie się zwiększyła.

Sprawozdaniekomisjiprzychodówiskarbuzkońca1865rokuzawierainformację,

Ŝe za przewinienia polityczne po powstaniu styczniowym skazano w Królestwie

6491 osób, z czego 6186 na konfiskatę majątku. Dopiero w czerwcu 1867 roku

zaniechano konfiskowania majątków powstańców styczniowych w Królestwie.

Natomiast jeszcze przez 10 lat odbierano dobra uczestnikom powstania

pochodzącym z zachodnich guberni imperium Litwy i Rusi. Był to jeden ze

sposobów rusyfikacji tych ziem i osłabienia pozycji Ŝywiołu polskiego.

Skonfiskowane albo zasekwestrowane majątki Polaków przekazywano Rosjanom

lubNiemcom.

Burzliwelosyzagrabionychdóbr

Według sprawozdania komisji przychodów i skarbu z 1840 roku w Królestwie

skonfiskowano w ramach represji po powstaniu listopadowym 730 majątków.

Szacujesię,Ŝeichłącznaliczbanieprzekroczyła750,awskuteksprzedaŜyuległa

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/wyzuci.html

2008-04-06

WYZUCI Z MAJĄTKU - O KONFISKATACH A ZABORZE ROSYJSKIM.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: