WYŻYNA BRAZYLIJSKA
Wyżyna Brazylijska jest najbardziej rozległym obszarem fizycznogeo-graficznym Ameryki Południowej i największą pod względem powierzch-ni wyżyną kuli ziemskiej. Zajmuje obszar około 6 min km2. Na za-chodzie granicę wyżyny zaznacza linia najniżej położonych wodospadówna prawych dopływach Amazonki, na południowym zachodzie krawędźstrukturalno-denudacyjna między Niziną La Płaty, a na wschodzie wy-brzeże Atlantyku. Podłoże wyżyny zbudowane jest z gnejsów, granitów i łupków po-fałdowanych w erze archaicznej. Masyw ten został następnie zrównanyi od prekambru nie przechodził fałdowań górotwórczych. Obecnie wyła-nia się on na powierzchnię w wielu miejscach. Na znacznej przestrzenizostał jednak pokryty płytowo zalegającymi utworami paleozoicznymi,
które zostały poprzecinane intruzjami mezozoicznymi, stąd duże prze-strzenie na powierzchni zajmują znacznej miąższości pokrywy skał wy-lewnych, zwłaszcza w części południowej wyżyny.
W młodszych okresach geologicznych cały obszar wyżyny objęły ru-chy pionowe, które w nieznacznym stopniu wydźwignęły jego części za-chodnie, natomiast silnie wypiętrzyły część południowo-wschodnią, poło-żoną nad Oceanem Atlantyckim. Wynikiem nierównomiernego wydźwig-nięcia są obecne ogólne zarysy ukształtowania powierzchni wyżyny. Nazachodzie powierzchnia wyżyny leży na wysokości 200 - 400 m, w częściśrodkowej 600 - 700 m, a na wschodzie średnio 1000 m n.p.m., przy czymw kulminacjach osiąga 2800 m n.p.m. Widoczny jest zatem wyraźnywzrost wysokości z północnego-zachodu w kierunku południowo-wschod-nim. Na rozwój rzeźby powierzchni wyżyny miały wpływ procesy ero-zyjne, rozwijające się na zróżnicowanym litologicznie podłożu. W wynikuniszczenia denudacyjnego na powierzchni wyżyny rozwinęło się szeregprogów. Na wschodzie próg tworzą skały prekambryjskie, ku zachodowirozwinęły się progi na granicy skał paleozoicznych i mezozoicznych.
W wyniku działalności erozyjnej rzek i ich dopływów powstały base-ny erozyjne, których wielkość zależy od wielkości systemu rzecznego.Baseny te ograniczone są wzniesieniami wododziałowymi o charakterzepłaskowyżów, płaskowzgórzy i niskich grzbietów. Wyniosłe płyty, tzw.„chapada", zajmują znaczne powierzchnie, często spotykane są równieżdrobne pasemka górskie, silnie ,,rozczłonkowane", z urwistymi krawę-dziami, które noszą nazwę „serrów", ponieważ przypominają góry. Wogólnych zarysach Wyżyna Brazylijska stanowi powierzchnię nierówną,silnie rozczłonkowaną dolinami rzek i urozmaiconą wzniesieniami o róż-nych kształtach. Na wyżynie Campos panuje klimat tropikalny z dosyć dużymi waha-niami dobowymi temperatur. Główny okres opadów atmosferycznychprzypada na miesiące od października do kwietnia, a na północy w okre-sie jesiennym. Warunki klimatyczne sprzyjają rozwojowi sawann, a napółnocy lasów równikowych. Na południu rosną świetliste lasy, na-zywane „catingą", w skład których wchodzą krzewy i drzewa zrzuca-jące liście w porze .suchej.
Między rzeką Gurupi, górnym Tocantins i dolnym odcinkiem SaoFrancisco oraz Oceanem Atlantyckim rozciąga się obszar BrazyliiPółnocno-Wschodniej o powierzchni około 1,3 min km2. Jestto obszar wyżynny, zbudowany z utworów paleozoicznych i triasowych,tworzących budowę płytową, spod której w części północno-wschodniejwyłania się na powierzchnię podłoże prekambryjskie. Na powierzchniz utworów osadowych wykształciły się liczne drobne pasemka wzniesieńi obszary wyspowe gór stołowych. Góry te osiągają wysokość od 300 do500 m n.p.m.
W obszar wyżyny wcięły się liczne rzeki tworzące szerokie doliny.Zgodnie ze spadkiem płyną one w kierunku północno-wschodnim, prze-pływając przybrzeżną równinę, na której zalegają piaski, miejscami ufor-mowane w wydmy.
W Brazylii Północno-Wschodniej panuje klimat podrównikowy wil-gotny i suchy, którego charakterystyczną cechą jest występowanie cokilka lub kilkanaście lat okresów obfitych opadów, przekraczającychznacznie wartości średnie lat normalnych oraz okresów suchych. Roz-mieszczenie opadów v.- latach przeciętnych jest bardzo zróżnicowane.Na północy okres deszczów przypada na jesień, w części wschodniej naokres zimv, zaś w części środkowej na porę letnią. Wzdłuż wybrzeżyciągną się lasy równikowe. \v dolinach rzek lasy galeriowe, 'natomiastcałe wnętrze posiada roślinność typu ,,catmga", zUizoną Ao i>YÓAl\emno-morskiej wiecznie zielonej makii. Na powierzchni wzniesień i płaskowy-żów rosną trawy z drzewami i krzewami zrzucającymi liście w porze su-chej.
Wyżynną część nadatlantycką, między dolnym biegiem rzeki SaoFrancisco i Zwrotnikiem Koziorożca, zajmuje Brazylia Wschod-nia, najwyżej wzniesiona i zróżnicowana pod względem fizjograficznymczęść Wyżyny Brazylijskiej. W7 części tej na powierzchnię wynurzają sięutwory prekambryjskie, przykryte nad morzem osadami trzeciorzędo-wymi, a ku zachodowi utworami wieku permskiego.
Nad Oceanem Atlantyckim wyżyna wznosi się wysoką krawędziąrozciętą dolinami erozyjnymi. Na powierzchni wyżyny ciągnie się szeregpołudnikowych pasemek górskich, wznoszących się do wysokości 1000 m
n.p.m. Tworzą one zgrupowania, jak Serra dos Alimores, Serra do Espin-haco i inne. W obrębie Serra do Espinhaco występują bogate złoża rudżelaza, manganu i diamenty. Ku południowi pasemka górskie osiągająznacznie większe wysokości dochodzące do ponad 2000 m n.p.m. Są toSerra dos Orgaos (2232 m n.p.m.), Serra da Mantłqueira z najwyższym
szczytem Itatiaia (2787 m n.p.m.). Góry w tej części zbliżają się do brze-gu morskiego, gdzie niszczone są przez abrazję morską. W obszar górwkraczają obszerne zatoki, jak Rio de Janeiro. Rzeki wyżyny są krótkie,wcinające się w podłoże między pasami górskimi, stąd spadek ich jest
niewyrównany, z licznymi wodospadami.
Tutejszy klimat ma cechy przejściowe między warunkami panujący-mi w strefie zwrotnikowej, a warunkami strefy podzwrotnikowej. Śred-nia roczna temperatura powietrza wynosi od 18 do 25°C. Na terenachwyżej położonych, w części południowej zdarzajn się mrozy w chłod-niejszej porze roku. Opady atmosferyczne wynoszą średnio 1000 - 1800mm rocznie, a v górach ponad 2000 mm. Pora deszczowa utrzymuje sięod listopad;-; do kwietnia. Na północy panuje roślinność typu „catinga",przechodząca ku południowi w sawannę z gatunkami roślin krzewiastychi kaktusów. W dolinach rzecznych występują lasy zwrotnikowe, w górachlasy araukanowo.
Nad brzegami Atlantyku ciągnie się Brazylijska. RówninaP r z y b r z e żn a (Beira Mar), osiągająca cd 30 do 70 km szerokości. Jestto wąski pas nizinny zbudowany na północy z utworów kredowychi trzeciorzędowych, na południu natomiast na powierzchnię wyłaniają sięskały krystalicznego podłoża. Nizina urozmaicona jest łagodnymi pagór-kami i dolinami rzek. Przy ujściach rzek, w płytkim morzu tworzą sięrafy koralowe. Klimat jest zwrotnikowy gorący. Temperatury wynoszą22.°C - 26°C. \V czasie morskiego wiatru ,,viracao" zaznacza się spadektemperatury powietrza. W środkowej części niziny (rejon Salvadoru) padają
deszcze zenitalne, ku północy i południowi zaznacza się pora suchai deszczowa. Na wyższych terenach niziny rosną lasy równikowe, niskiei podmokłe wybrzeża zajmują lasy mangrowiowe. Ku południowi pojawiasię step z roślinnością krzaczastą. Przybrzeżna równina ciągnie się odprzylądka Frio do przylądka Roque.
Na południe od Rio Grandę i wschód od Parany położona jest Bra-zylia Południowa, wyżyna zajmująca południowe krańce tarczy brazylijskiej.
Podłoże wyżyny zbudowane jest z prekambryjskich grani-tów i gnejsów, pokrytych utworami paleozoicznymi i mezozoicznymi. Wczęści północnej zalegają pokrywy bazaltowe z glebami czerwonymi. Nadbrzegami oceanu ciągnie się wąska nizina oddzielona od wyżyny stromąkrawędzią rozczłonkowaną erozyjnie. Nad krawędzią wznoszą się górySerra do Mar i Serra Paranapiacaba, osiągające 1500 - 1700 m n.p.m. Po-cząwszy od krawędziowych gór wyżyna obniża się ku wschodowi, w kie-runku rzeki Parany. Ku południowi opada stromą krawędzią Serra Geralku Nizinie La Płaty. Obszar wyżyny rozcięty jest dolinami rzek ucho-dzących do Parany. Między dolinami rzek rozciągają się liczne grzbietyi drobne pasemka, stwarzające krajobraz pagórkowaty. Rzeki spływa-jące z krawędzi tworzą wodospady. Najbardziej znane są wodospadyrzeki Iguacu, płynące po podłożu bazaltowym. Klimat jest tu zwrotniko-wy. Zimy są suche, a południowe wiatry przynoszą mrozy. We wschod-niej części opady atmosferyczne dochodzą do 2000 mm rocznie, ku zacho-dowi maleją. W warunkach tych rośnie przeważnie las araukariowy, wdolinach i nad brzegami oceanu lasy równikowe i mangrowiowe. Wyżej
położone tereny części wewnętrznej pokryte są stepami z niskimi zaro-ślami, zwanymi „campos".
Na południu w obrębie Urugwaju, rozciąga 'się południowa krainaprzejściowa, stanowiąca część platformy brazylijskiej pokrytej perm-
skimi i triasowymi piaskowcami oraz wapieniami z grubą pokrywą lesso-wą na powierzchni. W części zachodniej na powierzchni zalegają płytymelafirowe. Obszar ten ma charakter wyżynny i nizinny, urozmaicony
płaskimi grzbietami, dochodzącymi do 450 m n.p.m. W strefie przybrzeż-nej spotykane są wydmy oraz tereny bagienne i lagunowe. Klimat jestłagodny. Średnia temperatura stycznia wynosi około 22°C, lipca 10°C.Pora opadów atmosferycznych przypada na jesień. W części wschodniejroczna suma opadów atmosferycznych dochodzi do 1000 mm, ku wscho-dowi ilość opadów maleje. Wśród zbiorowisk roślinnych przeważają stepypampy, w dolinach rzecznych lasy galeriowe, a na wyżej położo-nych grzędach kamiennych zarośla kolczaste, jak kaktusy, berberysyi inne.
W rozwidleniu rzek Parany i Paragwaju rozciąga się południo-wo-zachodnia kraina przejściowa, którą tworzą terenypagórkowate. Są one zbudowane głównie z utworów mezozoicznychi trzeciorzędowych z pokrywą lessu. Najwyższe wzniesienia tworzy płas-kowyż Sierra Amambay, osiągający wysokość 690 m n.p.m. Opada onstromą krawędzią ku wschodowi. Lata są porą deszczową, zima jestsucha i mroźna. Występujące tu lasy zwrotnikowe zrzucają liście w porzesuchej, na znacznych obszarach rozciąga się sawanna.
Maciejka2761