Strona4
W 6.
Periodyzacja rozwoju psychicznego. Okresy życia:
à Okres prenatalny, wczesne, średnie, późne dzieciństwo
(por. Przetacznik – Gierowska M., Tyszkowa M., 1996, t. 1, s. 222-238; Harwas – Napierała B., Trempała J., 2000, t. 2; Turner J. S., Helms D. B., 1999, s. 121-590; Bryant P.E., Colman A. M., 1997: Włodarski, Matczak 1998, s.140-165)
PERIODYZACJA –podział całego życia na okresy.
Nazwy okresów – niemowlęctwo, dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały, starość – z języka potocznego.
Kontrowersje wokół stadialności rozwoju – jedni uważają, że rozwój to przyrost, wzrost; inni uważali realność stadiów.
1. Do zwolenników stadialności rozwoju należeli polscy psychologowie. Twierdzili oni, że mimo zmienności, indywidualności i różnorodności rozwoju można wykryć ogólne tendencje i prawidłowości, co upoważnia do wyodrębnienia kolejnych odcinków chronologicznych i podziału ludzkiego życia na stadia (Żebrowska M, Przetacznikowa M.).
2. Argumenty krytyków – że ta koncepcja zawiera argumenty sprzeczne z doświadczeniem, np. progresywność zmian rozwojowych, czemu przeczą zjawiska w starości; jednokierunkową strukturę sekwencyjną, gdy pojawiają się zjawiska regresji; zasada braku ciągłości – implikowana przez pojawienie się nowych jakości strukturalnych; konsolidowanie się właściwości wieku – co sugerowałoby zastój w rozwoju i przeczy zasadzie dynamizmu zmian rozwojowych. Zwolennicy stadialności rozwoju nie widzą tu jednak naruszenia zasad.
Dawne koncepcje stadialne mówiły o skokowych, gwałtownych zmianach jako przejście z jednego okresu do drugiego, połączonych z kryzysem, np. Stanley Hall mówi o okresie dojrzewania jako metamorfozie w psychice młodego człowieka, nowych narodzinach.
D.J. Levinson, w Modelu okresów życia mówi o okresach przejściowych, w których załamuje się dotychczasowa struktura ustępując miejsca nowym sposobom. Także potoczna obserwacja wskazuje na okresy zastoju, i np. po nich następujące okresy gwałtownego rozwoju, nieoczekiwanych postępów nie zakończonych ćwiczeniem i wysiłkiem. Czasem jednak kryzysy są następstwem błędów wychowawczych, załamujących linię rozwojową – dla jednostek wrażliwych mogą być takimi zdarzenia historyczne, losowe, a nawet normatywne.
Przyjęcie koncepcji stadialnych nie jest tożsame z odrzuceniem tezy o ciągłości rozwoju. Każda następna faza jest kontynuacją poprzednich osiągnięć, a u podłoża „nowego” są ślady dawniejszych struktur i doświadczeń indywidualnych.
Wielu psychologów współczesnych podziela tezę Jeana Piageta(1964), że rozwój polega na transformacji pierwotnych, wyjściowych struktur w nową strukturę – istnieje więc ciągłość w zmienności zjawisk rozwojowych.
Ciągłość nie jest tożsama ze stabilnością. Kagan wyróżnił stabilność absolutną (dot. cech psych. związanych z rasą oraz właściwości psych. utrzymujące się dłuższy czas np. postawy i wartości); stabilność ipsatywną, dot. indywidualnych cech osobowych np. preferencji i skłonności do np. agresji, altruizmu; stabilność normatywną – względnie stała pozycja jednostki w grupie ad. Poziomu umysłowego, cech osobowości czy sprawności, np. badanie wystandaryzowanym testem wyznacza pozycję w grupie dziecka. Zaś ciągłość strukturalna dotyczy struktur poznawczych, opisana przez Piageta.
Podziały na stadia mają charakter HIPOTETYCZNY + zmienność społeczno-kulturowa zmian rozwojowych.
Akceleracja i retardacja
Działanie jest formą kontaktu ze światem, więc niemożliwa całkowita od niego niezależność (od czynników sytuacyjnych, środowiskowych)
Wewnętrzne struktury, myślenie w miarę rozwoju się komplikują: od prostego (konkrety) do abstrakcyjnego myślenia.
Przewidywanie zmian i reakcji pozwala na coraz doskonalszą adaptację.
PRZEBIEG ZMIAN ROZWOJOWYCH:
ROŻNICOWANIE (dyferencjacja); INTEGRACJA; ORGANIZACJA
ZMIANY ILOŚCIOWE (wzrost, waga, pojemność)
ZMIANY JAKOŚCIOWE(rodzaj myślenia, formy ,fazy, komplikacja, zastępowanie)
Kolejne stadia wiążą się z jakościowymi zmianami.
Osiągnięcie wcześniejszych stadiów wiąże się przechodzeniem do następnych.
Formy przechodzenia od stadium do stadium : łagodne i skokowe np kryzysy.
PERIODYZACJA ROZWOJU (STADIA):
1.
6. WIEK DORASTANIA 12do18-19 rż
7. WCZESNA DOROSŁOŚĆ 20-35 rż
8. ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ 40-55 rż
9. PÓŹNA DOROSŁOŚĆ powyżej 60 rż
2. OKRES PRENATALNY
3. NIEMOWLĘCTWO 1rż
4. WIEK PONIEMOWLĘCY 1-3 rż
5. WIEK PRZEDSZKOLNY 3-7 rż
6. MŁODSZY WIEK SZKOLNY 7-12 rż
Indywidualne różnice w tempie rozwoju (szybkości zmian) lub rytmie (stopień regularności zachodzenia zmian – nierównomierny rytm = dysharmonie rozwoju, łączą się z trudnościami w kształtowaniu orientacji P i L strony ciała, wyprzedzeniem rozwoju motoryki od sfery pojęciowo-słownej lub odwrotnie); zależność od płci (kobiety dojrzewają szybciej niż mężczyźni); akceleracja (przyspieszenie rozwoju w kolejnych pokoleniach); retardacja (zwolnione tempo rozwoju o podłożu biologicznym lub społecznym); stymulowanie rozwoju w wychowaniu i kulturze.
CZYNNIKI ROZWOJU:
1. dziedziczenie i środowisko (czyli dojrzewanie i uczenie) współwystępują ;oba równie ważne.
2. podmiotowość
3. aktywność i reaktywność
4. determinanty aktywności zewnętrzne (środowisko) i wewnętrzne(aktywność własna podmiotu)
Do zewnętrznych warunków aktywności zaliczamy: warunki środowiskowe, wymagania środowiskowe, wzorce środowiskowe(naśladowanie, modelowanie, identyfikacja, osoby znaczące, wychowanie). Najważniejsze : zamierzone.
Wewnętrzne warunki aktywności: możliwości jednostki (właściwości organiczne, już osiągnięty poziom rozwoju) , preferencje dotyczące form i rodzaju aktywności.
Determinanty zewnętrzne i wewnętrzne wyznaczają aktywność dziecka, która jest podstawowym czynnikiem wpływającym na rozwój.
SPOSOBY PATRZENIA NA ROZWÓJ : stadialny vs ciągły.
PODSTAWOWE OSIĄGNIĘCIA ROZWOJOWE W POSZCZEGÓLNYCH OKRESACH:
(por. Kornas-Biela w: Harwas-Napierała, Trempała, 2000, t. 2, s. 17-46; okres 1; por.Włodarski, Matczak 1998; okresy 2-6)
1. OKRES PRENATALNY (przedurodzeniowy) - Okres dynamicznych zmian i rozwoju, podzielony na 3 trymestry (3x3 miesiące). Okres rozwoju prenatalnego stanowi integralną część naszego życia; doświadczenia tego okresu wpływają na to, jak później postrzegamy świat, myślimy, uczymy się, reagujemy emocjonalnie, śnimy, jaki mamy biorytm i dominujące samopoczucie
· I TRYMESTR
· w 1 m-cu najbardziej intensywny rozwój, podwajanie swej wielkości każdego dnia: od 19 dnia – oczy, zaczątki ukł. nerwowego, cewa zamykająca się 21 dnia (z niej rdzeń kręgowy i nerwy obwodowe), od 21 dnia pulsuje serce, zamknięty krwioobieg, też pierwsze komórki ośrodkowego układu nerwowego i 3 pęcherzyki mózgowe (tyło-, śród – i przodomózgowie) 3 tydz. – zaczątki 33 kręgów (somity), 4 tydz. zaczątki narządów wew., kończyn, jama ustna, oczy, nos, 40 par mięśni wzdłuż ciała, pierwsze skurcze serca. Na koniec 1 m-ca łukowaty zarodek ma kilka tys. komórek, 0,5 cm dł, waga poniżej 1 g. pierwsze spontaniczne ruchy wynikiem samo generujących się impulsów nerwowych, których źródłem rdzeń.
· W 2 m-cu – intensywna organogeneza. 5 tydz. – zaczątki stóp, dłoni, gruczołów rozrodczych (jąder i jajników) i narządów płciowych. Przegrody moczowo-odbytowa, serca, błony dzielące serce, płuca, trzewia, tkanka chrzęstna szkieletu, tkanka mięśniowa. Głowa powiększa się i twarz nabiera ludzkiego wyglądu, zarodek rośnie o 3-4 mm. W 6 tyg. – głowa największą częścią ciała, kostnienie płaskich kości czaszki, zawiązki palców dłoni i stóp, zawiązki zębów, barwnik w oku prześwitujący przez skórę; uformowane całkowicie serce, szczęka, żuchwa; tworzy się podniebienie i przewód nosowo-łzowy, wątroba produkuje komórki krwionośne, powstaje jelito ślepe, wyrostek robaczkowy, rozgałęzienie oskrzeli, mięśnie grzbietu, przepony, brzucha, kończyn, ustala się gonadalna tożsamość płciowa. Do 9 tyg zew narządy płciowe wyglądają podobnie. 7 tydz –głowa nadal powiększa się, szyja, szczęka dolna, zawiązki języka, przewody nosowe, kanały półkoliste ucha, małżowina uszna ma kształt odziedziczony po rodzicach, oddzielają się od siebie drogi moczowo-płciowe i przewód pokarmowy, pranercze oczyszcza krew, żebra i kręgi kostnieją, dziecko ma 2 cm. 8 tydz – głowa stanowi połowę ciała, gałki oczne przesuwają się z boków ku przodowi głowy i nabierają pigmentu, powieki, 2 dziurki nosa (zew przewody nosowe), ręce na boki ciała, główne linie papilarne, rozwój gruczołów dokrewnych (grasica, tarczyca, nadnercza), kubki smakowe, powstają błony mięśni gładkich, punkty kostnienia liczne, łechtaczka u dziewczynek a moszna u chłopców, serce bije 40-80 razy na minutę, dziecko ma 3 cm, ma ukształtowane wszystkie podstawowe narządy wewnętrzne, zewnętrzne narządy płciowe, serce bije rytmicznie, mózg koordynuje pracę narządów wew., wątroba i śledziona wytwarzają komórki krwiotwórcze, żołądek wydziela soki trawienne, przemiany węglowodanowe, nerki wychwytują kwas moczowy z krwi; kończy się organogeneza. Kilka tys. nowych neuronów przybywa w 2 m-cu co minutę (w 3 – co sekundę). Powstaje 5 pęcherzyków mózgowych, rozpoczyna się różnicowanie komórek kory mózgowej. W 6 tyg – pierwsze odruchy nerwowe, świadczące o współdziałaniu ukł. nerwowego mięśniowego. W 7 tyg. półkule mózgowe wypełnią górną część czaszki. W 43 dniu – oznaki fal mózgowych. Pierwsze ruchy tworzących się rąk i nóg (marionetkowe), rozwija się siatkówka oka, połączenia mózgowe, z których powstanie ośrodek wzroku, koniec rozwoju soczewki. W 7 tyg wargi wrażliwe na dotyk; 8 tydz – rozwój pęcherzyków mózgowych, ucha wewnętrznego.
· W 3 miesiącu – rozpoczyna się płodowy okres życia, obserwuje się indywidualne cechy dziecka w wyglądzie i zachowaniu. W 9 tyg – prostowanie pleców, głowa nie opada na brzuch, zewnętrzne cechy płci, grubieje skóra i mięśnie, meszek lanugo na skórze; tworzy się tęczówka, powieki przykrywają oczy na dalsze 3 miesiące, pojawiają się zawiązki paznokci, hormon przysadki wydziela gonatropinę. Doskonali się zmysł dotyku, dziecko zaciska dłoń w piąstkę, niezależnie może poruszać kończynami; balansuje w macicy – ruchy ziewania, przeciągania się. Dziecko ma 4 cm, 3g. 10 tydz. – przybiera na wadze, rośnie o 1,5 cm, twarz ma proporcje dziecięce, zarasta podniebienie, zakończyły organogenezę: ślimak i narząd ucha, płuca, trzustka; pęcherzyk żółciowy produkuje żółć, szpik kostny podejmuje funkcję krwiotwórczą, mięśnie umożliwiają ruchy jelit. W 11 tyg skóra klatki piersiowej i ramion wrażliwa na dotyk , udział kciuka w zamknięciu dłoni, gruczoły powonienia. Kształtują się struny głosowe, jelita pokrywają błoną, trzustka wydziela insulinę do krwi, dziecko ma 6,5 cm, waga 9,5 g. W 12 tyg – powstaje otwór odbytowy, ślinianki, zakończa się rozwój strun głosowych, żebra i kręgi kostnieją, nerki wydzielają mocz do płynu owodniowego, kora nadnerczy wydziela hormony, dziecko waży 14 g i ma 7,5 cm. Powstaje nerw łączący gałkę oczną z potylicą. Dziecko zaczyna połykać wody płodowe, pojawiają się nieregularne ruchy klatki piersiowej, trening mięśni (czynności oddechowe, pokarmowe, fonacyjne), ruchy taneczne, choć nieodczuwalne przez matkę, dziecko w sposób czynny unika niepożądanych bodźców. Pojawia się aktywność mózgu charakterystyczna dla gatunku ludzkiego, o cechach indywidualnych (EEG). Wrażliwe środkowe i boczne a potem dolne części ciała.
· II TRYMESTR – najbardziej intensywny wzrost po skończonej organogenezie, rozwój układu nerwowego; doskonalenie motoryki, osiągnięcie przez mózg pełnej liczby neuronów, mielinizacja (lepsze przewodzenie).
· 4 m-c- 25 cm, 20 dag; głowa stanowi 1/3 ciała. Na palcach poduszeczki dotykowe, linie papilarne (cechy indywidualne), serce przepompowuje 30 l krwi, tarczyca asymiluje jod i wydziela tyroksynę, organizm syntetyzuje białka, magazynowana tzw. brunatna tkanka tłuszczowa, zwiększa się ilość płynu owodniowego, bruzdy i zwoje mózgu, móżdżek, w przedniej części kory tworzy się mapa ruchowa i czuciowa ciała.
· 5 m-c – dziecko ma 30 cm, 40 dag. Porost włosów, rzęs, brwi, paznokci, można słuchać stetoskopem bicia serca, ślimak ucha ostateczna wielkość, w mózgu – bruzdy czołowa, ciemieniowo – potyliczna i ostrogowa, spoidło. Regularne fazy czuwania i snu; w zależności od odziedziczonego temperamentu, trybu życia i aktywności matki tworzą się indywidualne cechy dziecka. Czkawka. Stukanie w powłoki brzuszne matki – można stymulować ruchy dziecka. Od 17 tyg trenuje ssanie (może się urodzić ze zmacerowanym kciukiem).
· 6 m-c – proporcje ciała zbliżone do urodzeniowych, 35 cm i 50-70 g. Maź płodowa chroni skórę przed zmacerowaniem, więzadła stawowe, szkielet kostnieje, dziecko intensywnie magazynuje wapń, żelazo, białka, ciała odpornościowe; rosną włosy i paznokcie, dojrzewają narządy wew, w 7 m-cu płuca gotowe – umożliwią przeżycie w razie wcześniejszego urodzenia. Z 200 mld neuronów połowa ginie, nie znajdując dla siebie roli. Jeśli czynnik teratogenny (zaburzający np. stres matki) – zaburzy migrację lub tworzenie połączeń nerwowych, mogą pojawić się w późniejszym życiu problemy natury psychicznej. 60% snu to marzenia senne – faza REM; tworzą się odruchy bezwarunkowe – dowód dojrzałości dziecka. Intensywne porządkowanie i integracja sygnałów z narządów zmysłów staje się podstawą doświadczenia indywidualnego. Reaguje wyraźnie na silne światło, na ostry dźwięk połowa dzieci reaguje przestrachem.
· III TRYMESTR – wzrasta możliwość przeżycia poza organizmem matki. Wcześniak – noworodek urodzony między 28 a 36 tyg życia – zależy to od płci (większa przeżywalność dziewczynek, wagi ciała, wad /chorób wrodzonych, przyczyn wcześniactwa).
Charakterystyczny – intensywny przyrost tkanki tłuszczowej, dzięki czemu dziecko podwaja wagę. Dziecko pije około 1 litra płynu owodniowego dziennie. Wybrużdża się kora mózgowa, zachodzą procesy uczenia i zapamiętywania, nabywania nawyków, pojawiają się pierwsze emocje, behawioralna aktywność dziecka przejawem pierwotnych form umysłu.
* 7 m-c – 30 cm, 90 – 135 dag, zanik lanugo (plecy, ramiona), zstąpienie jąder do moszny u chłopców, 6 warstw kory mózgowej, wzorce pamięciowe ruchów, powstają wzorce mimiczne. Intensywna bioelektryczna aktywność kory mózgowej, lateralne różnice półkul: lewa odpowiada za prawą stronę ciała i mowę i jest lepiej ukrwiona (odżywiona, dotleniona) w okresie płodowym. Prawa półkula – L ucho lepiej rozpoznaje muzykę, a P ucho – mowę. Od ilości testosteronu w płynie owodniowym w II trymestrze zależy praworęczność i lewopółkulowa dominacja mowy dziewczynek 10-letnich a specjalizacja prawej półkuli w rozpoznawaniu emocji u chłopców.
* 8 m-c – 180-220 dag, skóra różowieje, dziecko zaokrągla kształty; nadal dojrzewają narządy wew, zwłaszcza układ oddechowy.
* 9 m-c: na 2 tyg przed urodzeniem dziecko przestaje rosnąć, w jelicie grubym gromadzi się smółka (żółć, martwe komórki przewodu pokarmowego i połknięte włoski wypadającego lanugo). Hormony mogą spowodować nabrzmienie piersi dziecka. Rozwój zmysłów – dotyku, smaku, węchu, słuchu, wzroku, zmysłu bólu; nabywanie indywidualnych cech (aktywność ruchowa, reakcje na stres); uczenie się i pamięć zmysłowa i doświadczeń emocjonalno-społecznych. Kolejność funkcjonowania narządów zmysłów – dotyk, równowaga, węch, smak, słuch, wzrok. Wrażliwość na ból płodu większa im mniejsza mielinizacja. U dziewczynek szybsze kostnienie i rozwój słuchu, u chłopców wzrost, masa, obwód głowy i klatki piersiowej, ale podatniejsi na płodowe czynniki szkodliwe. Poród (38 tydz, 266 dni – 200 mln komórek) – ważne doświadczenie życiowe.
1. NIEMOWLĘCTWO (od ur. do 18 m-cy): Narodziny inteligencji dziecka (zdolność do umysłowego antycypowania zdarzeń); początki uspołecznienia (zdolność do nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi):
· Noworodek: ruchy błędne (nieskoordynowane), reakcje odruchowo – bezwarunkowe (ssanie, wydzielanie śliny, odruch chwytny, odruch źreniczy), 4/5 aktywności to sen, zależny od otoczenia.
· Doskonalenie sprawności ruchowej (pionowe utrzymanie głowy i odwracanie – 2/3 m-c ż., siedzenie – 8 m-c ż., raczkowanie – 9 m-c ż, pionizacja ciała – 10 m-c, chodzenie – ok. 1r.ż., dowolne chwytanie i wypuszczanie przedmiotów – 5 m-c, specyficznie ludzki chwyt pęsetkowy – 9 m-c
· Myślenie sensoryczno – motoryczne podczas manipulacji, intencjonalność działania
· Początki pośredniczenia działań – wykonywanie czynności pomocniczych dla osiągnięcia czynności zamierzonych
· Zrozumienie stałości przedmiotu (12 -18 m-c)
· Odkrycie własnej odrębności fizycznej
· Początki interioryzacji myślenia – powstanie wewnętrznych reprezentacji poznawczych(18 m-c)
· Zdolność rozumienia słów – początki mowy właściwej
· Nawiązanie kontaktu z otoczeniem społecznym
· Odzwierciedlanie emocjonalne i rodzenie się uczuć
2. WIEK PONIEMOWLĘCY:
Odkrycie JA psychicznego, pośredniczenie kontaktów z rzeczywistością przez wyobrażenia i słowa:
· Umiejętność swobodnego poruszania się w przestrzeni
· Zdolność koordynacji wzrokowo – ruchowej: 3 rż
· Poznaje funkcje społeczne przedmiotów (przeznaczenie i zgodnie z nim nimi posługuje się)
· Osiąga elementarny poziom samodzielności w zaspokajaniu swych potrzeb
· Pełna interioryzacja myślenia (możliwość dokonywania operacji myślowych na materiale wyobrażeniowym; zdolność do naśladowania odroczonego)
· Odkrycie własnej odrębności psychicznej, JA psychicznego (sprawstwo, chcę – nie chcę, zakazy – nakazy), elementarny poziom autonomii wobec świata
· Początki mowy kontekstowej, uogólnień, podstaw języka, słownych kontaktów z otoczeniem (ok. 1000 słów w 3 rż)
· Zabawy równoległe – obok siebie
· Różnicowanie się reakcji emocjonalnych
3. WIEK PRZEDSZKOLNY:
Początki sprawowania kontroli nad własnym zachowaniem zgodnie z wymaganiami dorosłych; umiejętność współdziałania z rówieśnikami:
· Autonomizowanie podstawowych czynności życia codziennego komunikatywności kontekstowej, poprawności artykulacyjnej i gramatycznej
· Gotowość do nauki pisania
· Wyodrębnianie się czynności poznawczych od działań praktycznych (początki uwagi dowolnej)
· Zdolność do podejmowania zadań i podporządkowania się żądaniom społecznym
· Początki panowania nad reakcjami emocjonalnymi
· Zdolność do współpracy
· Wiek pytań
· Umiejętność odzwierciedlania złożonych sytuacji społecznych, sądy wartościujące (gł. odzwierciedlenie opinii dorosłych)
· Pojawienie się standardów stanu idealnego, reguł postępowania
· Początki odwracalności operacji umysłowych (zasada zachowania stałości i pojęcie liczby)
· Sprawowanie kontroli nad własnym działaniem, współpraca z rówieśnikami
· Gotowość do podjęcia nauki szkolnej
4. MŁODSZY WIEK SZKOLNY:
Zdobycie podstawowej wiedzy o świecie i sobie samym (wartościujące i normatywne elementy opisowe); opanowanie podstawowych środków poznawczych potrzebnych do porządkowania wiedzy; wejście w grupę rówieśniczą:
· Systematyczne zdobywanie wiedzy staje się podstawową formą działalności
· Rozwój dowolności procesów umysłowych i działania
· Znaczny stopień kontrolowania reakcji emocjonalnych (11 – 12 l)
· Zmniejszenie wpływu emocji na działanie
· Myślenie na etapie operacji konkretnych, a pod koniec tego okresu pełna odwracalność (klasyfikowanie i szeregowanie)
· Zdolność do zapamiętywania logicznego
· Opanowanie mowy pisanej i wzrost świadomości językowej
· przygotowanie do myślenia formalnego poprzez umiejętność dokonywania analizy kombinatoryjnej (uwzgl. wszystkich możliwych relacji między elementami zjawiska)
· zdolność do operowania pojęciami abstrakcyjnymi
·...
resouw2011