Wyklad_I.doc

Prawo pierwszy wykład 15.02.2009

1. Prawo, społeczeństwo, państwo

1.1. Istota i pojęcie prawa

Przez istotę prawa należy rozumieć cechy prawa uznawane za ważne i wyróżniające.[1] Rozważania na temat istoty prawa od wielu lat są przedmiotem wielu sporów. Ogół różnorodnych koncepcji na temat istoty prawa można podzielić na trzy zasadnicze kierunki: 

·         kierunek pozytywistyczny

·         kierunek prawnonaturalny

·         kierunek realistyczny

·         inne niepozytywistyczne teorie prawa [2]

Kierunek pozytywistyczny (druga połowa XIX w. i początek XX w.) – najwybitniejsi przedstawiciele - J. Austin (1790-1859), G. Jedlinek (1851-1911)

Według przedstawicieli tego nurtu prawem jest zespół norm czyli wypowiedzi o powinnym zachowaniu, ustanowionych i sankcjonowanych przez państwo, posługujące się środkami przymusu (prawo pozytywne).

Zwolennicy pozytywizmu prawniczego wskazują, że normy prawne cechują się tym, że:

·         dotyczą zewnętrznych zachowań ludzi względem siebie,

·         ustanawiane są przez uznany przez ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet,

·         przestrzeganie norm zagwarantowane jest przymusem państwowym (sankcja).

Kierunek prawnonaturalny

Kierunek prawnonaturalny przyjmuje, że prawo pozytywne nie jest wyłącznym, ani najwyższym wzorem zachowań, ludzie związani są także prawem natury, które nie jest wytworem ludzkiej działalności.

Teorie prawa natury dają się ująć w dwie zasadnicze grupy:

1)     teorie głoszące niezmienność treści prawa natury,

2)     teorie głoszące zmienność prawa natury.

Teorie głoszące niezmienność treści prawa natury pojawiły się w starożytności i funkcjonowały jako jedyna prawie do końca XIX w.

Zgodnie z tymi teoriami, niezmienność treści prawa natury wiąże się z niezmiennością istoty człowieka, która stanowi jego źródło.

Wśród przedstawicieli tego kierunku należy wyróżnić: Świętego Tomasza z Akwinu (1225 -1274), którego ujęcie istoty prawa (tzw. tomistyczne) akceptowane jest przez Kościół katolicki.

Według Świętego Tomasza z Akwinu prawo natury wywodzi się z objawionej woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach i ma źródło w istocie człowieka. „Prawo to ma charakter prawa moralnego, a jego podstawowa zasada stanowi: dobro należy czynić, zła należy unikać.” [3]

Teorie głoszące zmienność prawa natury głoszą, że prawo nie jest obdarzone niezmienną treścią. Teorie te powstały pod wpływem myśli filozoficznej Imanuela Kanta (1724- 1804).

Szkoła prawa natury o zmiennej treści związana z myślą filozoficzną I. Kanta głosi, że prawo natury nie ma treści raz na zawsze i z góry danej, lecz jest zespołem zmiennych historycznych, będących wytworem ludzkiego intelektu, odpowiadających wrażliwości moralnej danej epoki, wyobrażeń o należnym ładzie społecznym i sprawiedliwości. Wartości te powinny znaleźć odzwierciedlenie w prawie pozytywnym. Prawo pozytywne nie może być sprzeczne z prawem natury, sprzeczność taka pozbawia prawo pozytywne mocy obowiązywania.

Współczesne koncepcje prawa natury nie zawsze odwołują się do prawa objawionego lecz do godności człowieka, jego praw, sprawiedliwości czy ideałów kultury, a znaczna część postulatów prawa naturalnego została  ujęta w ramy prawa stanowionego. Przykładem są przede wszystkich akty prawa międzynarodowego (np. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z 1948 r., Pakty praw Człowieka ONZ z 1966 r. , Europejska Konwencja o ochronie prawa Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. wraz z protokołami dodatkowymi a także inne akty)   ale prawo państwowe. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. w art. 30 stanowi, iż:  „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.”

Kierunek realistyczny

Neguje oba powyższe kierunki. Koncepcje realistyczne wyrażają się w dwóch zasadniczych teoriach:

·         Funkcjonalizm – pierwsza połowa XX w., zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych

Traktuje prawo jako czynnik faktycznego kształtowania zachowań ludzi. Dla istoty prawa mało istotne jest czy norma prawna została należycie odtworzona na podstawie przepisów prawnych i jaka była jej podstawa kompetencyjna, jakie zamiary prawodawcy. Ważne jest czy i jak norma kształtuje zachowanie ludzi.

·         Psychologizm – najwybitniejszy przedstawiciel – Leon Petrażycki (1867-1931).

Kierunek ten sprowadza prawo do określonych zjawisk społecznych, występujących w społeczeństwie, a związanych z normą prawną. Norma prawna jest zatem zjawiskiem ze sfery psychicznej- normy prawne ujawniają się w psychice ludzkiej, są wyobrażeniem sposobów zachowania.[4]

Prawo w znaczeniu prawniczym

Analiza głównych koncepcji istoty prawa prowadzi do wniosku, że współcześnie przyjmuje się stanowisko kompromisowe, które zakłada, że prawo jest zespołem reguł postępowania ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwa, które poparte są przymusem państwowym.

Dominujący jest tu kierunek pozytywistyczny, jednak porządek prawny nie może być oderwany od tworzonych w kulturze ideałów, wzorów zachowań i sposobów rozumowania, bowiem prawo spotyka się z pełnym posłuchem tylko wtedy, gdy instytucje stanowiące prawo cieszą się niezbędnym autorytetem.

1.2. Prawo jako zjawisko społeczne. Normy społeczne

Prawo jest zjawiskiem społecznym, ponieważ:

·         Pojawia się, gdy mamy do czynienia z relacjami między jednostkami ludzkimi w ramach mniej lub bardziej zorganizowanej grupy społecznej,

·         ma charakter heteronomiczny, nie dotyczy stosunku człowieka do samego siebie, czy zjawisk przyrody,

·         wyraża wartości i potrzeby o szerszym lub węższym zasięgu społecznym, ma je chronić i urzeczywistniać

·         powstaje jako produkt procesu decyzyjnego, toczącego się w ramach grup społecznych (w szczególności państwa)

·         jest formułowane i bronione przez społeczeństwo za pośrednictwem jego instytucji: parlamentu, rządu, sądów itp.,

·         obowiązywanie norm prawnych uzależnione jest od społecznego przyzwolenia dla prawa, tzn. od tego w jakim stopniu społeczeństwo jest gotowe przestrzegać je i sankcjonować.[5]

Naczelną cechą prawa jest jego normatywny charakter. Prawem są normy prawne ustanowione przez kompetentne organy państwa, wyrażające wzór powinnego zachowania, określające nakaz, zakaz lub przyzwolenie określonego zachowania. Normy prawne poparte są przymusem państwowym.

Obok, a niekiedy także zamiast norm prawnych w społeczeństwie funkcjonują inne regulatory zachowań społecznych - normy społeczne.

Normy społeczne regulujące zasady współżycia ludzi w zbiorowościach - grupach społecznych - posiadają trzy istotne cechy:

·         są tworzone przez samo społeczeństwo, a więc źródłem tych norm jest społeczeństwo należące do grupy społecznej,

·         mają powszechny (ogólny) i abstrakcyjny charakter,

·         ich modyfikacji dokonuje samo społeczeństwo w procesie rozwoju historycznego.

W społeczeństwie związanym z państwem funkcjonuje cały szereg norm społecznych, które można podzielić na dwie grupy.

1)     normy, których funkcjonowanie nie jest bezpośrednio związane z państwem, ani poprzez swoją genezę, ani poprzez ich oddziaływanie i stosowanie, np.:

normy moralne, normy obyczajowe, normy religijne;

2)     normy związane z działalnością państwa: normy polityczne, normy prawne.[6]

Normy moralne – odnoszą się do zewnętrznych zachowań człowieka, oraz do jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra (coś jest dobre lub złe, sprawiedliwe lub niesprawiedliwe, słuszne lub niesłuszne).

Normy obyczaju – odwołują się do pewnej konwencji społecznej, dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach: jest-nie jest przyjęte, wypada-nie wypada czynić w danych okolicznościach, w danym środowisku.

Normy religijne – mogą pokrywać się treściowo z:

a)      normami moralnymi i prawnymi, np.: norma nie zabijaj, nie kradnij,

b)     mogą pokrywać się z niektórymi normami obyczajowymi, np.: regulujące sposoby zachowania podczas ceremonii czy świąt religijnych.

Wśród norm religijnych wyróżnia się normy regulujące funkcjonowanie danego kościoła jako instytucji, czy normy o charakterze wewnątrzorganizacyjnym, np. Kodeks prawa kanonicznego.

Normy polityczne – związane są z działalnością państwa i instytucji politycznych i dotyczą zachowań politycznych obywateli oraz członków elit politycznych.

Cechy norm prawnych zostały omówione w  podrozdziale 2 - Norma prawna

Ponieważ z punktu widzenia tworzenia, stosowania i przestrzegania prawa najważniejsze znaczenie mają relacje między prawem i moralnością, dalsze rozważania dotyczyć będą różnic a także związków między normami prawnymi a normami moralnymi.

Różnice między normami prawnymi a normami moralnymi ilustruje tabela nr 1.

Związki między prawem a moralnością przybierają postać związków:

·         treściowych

·         funkcjonalnych

Związki treściwe odnoszą się do treści obowiązujących norm prawnych oraz norm moralnych. Biorąc pod uwagę zachowania ludzi regulowane przez prawo i moralność, można wyodrębnić:

1)                  zachowania, które regulowane są tylko przez moralność, zachowania te nie są regulowane przez prawo - są prawnie obojętne, np. sposób odnoszenia się ludzi młodszych wobec starszych, dzieci wobec rodziców itp.;

2)                  zachowania, które regulowane są wyłącznie przez prawo np. dotyczące sposobu prowadzenia określonych rejestrów (Krajowego Rejestru Sądowego), zasad prowadzenia rachunkowości itp.;

3)                  zachowania regulowane zarówno przez prawo jak i moralność; niektórym normom moralnym prawodawca ze względu na ich doniosłość i rolę jaką odgrywają w społeczeństwie nadał rangę norm prawnych, np. zabójstwo czy  kradzież.

P- prawo

M- moralność

Rys. 1. Relacje miedzy prawem a moralnością

Istnieją także zachowania powodujące wystąpienie kolizji między prawem a moralnością. Przykładem może być rozwiązanie małżeństwa: w świetle prawa - dopuszczalne pod warunkami przez nie określonymi; w świetle moralności katolickiej – zakazane.

Tabela 1. Różnice między normą prawną a normą moralną