TADEUSZ JANUSZEWSKI
LOTNICY ŚMIERCI
I ICH SAMOLOTY
LAMPART
LOTNICY ŚMIERCI...
W prawie każdej większej bitwie powietrznej pewna ilość pilotów ginęła
uderzając swoimi samolotami bezpośrednio w nieprzyjacielskie okręty, samoloty
lub inne urządzenia wojskowe. Najczęściej byli to piloci, którzy znaleŹli się
w „sytuacji bez wyjścia", śmiertelnie ranni, kiedy nie mieli najmniejszych szans na
uwolnienie się z uszkodzonej maszyny. Pomimo takich sytuacji tylko nieliczni
decydowali się na desperacki czyn, który zazwyczaj koñczył się rozbiciem
o nieprzyjacielski obiekt wojskowy. Nie wszystkie tego rodzaju ataki zostały
jednak uznane za samobójcze. Były to jednak przypadki niecodzienne, kiedy
piloci decydowali się poświęcać własne życie dla wyższych celów.
Inaczej ta sprawa potraktowana została w Japonii. W czasie wojny, i nie tylko,
śmierć za cesarza była najwyższym zaszczytem, jaki mógł osiągnąć żołnierz na
polu walki. Dla Europejczyków takie postępowanie jest trudne do zrozumienia,
dlatego aby choć w minimalnym stopniu zrozumieć japoñską mentalność, należy
pokrótce zapoznać się z historią i obyczajami narodu japoñskiego.
Specyficzny japoñski ustrój feudalny przetrwał aż do okresu rewolucji przemys
łowej, a wraz z nim przetrwały podstawowe struktury społeczne. Najwyższym
panem był Boski Cesarz — Tenno, pomimo że większość Japoñczyków nie
widziała go. Było to im po prostu zakazane. Cesarz Japonii zgodnie z mitem był
potomkiem pierwszego cesarza Jimmu (660-585 p.n.e.), który w prostej linii miał
pochodzić od Ninigi, wnuka Bogini Słoñca — Amaterasu, którego zesłała na
ziemię do Krainy Porośniętej Trzcinami, zwanej też Yamato (jak nazywana jest
w legendach Japonia), aby uporządkował sprawy ziemskie, a przede wszystkim
założył dynastię, która by rządziła wybranym przez nią narodem.
Jest to tylko mit, bowiem pierwsze pisane Źródła o istnieniu Japonii pochodzą
dopiero z V wieku naszej ery. Niemniej, mit ten dał do rąk japoñskim strategom
dość ważny oręż, który z kolei miał dać narodowi japoñskiemu „wyzwolenie",
a im bezkarność. Następstwem tego jest tradycja władzy wojskowej, którą
dzierżyli przede wszystkim shogunowie. Była ona również Źródłem nieustannych
walk, początkowo przeciw Ainom, a póŹniej między poszczególnymi rodami
japoñskimi, kształtując rzemiosło wojenne. Prowadzone wojny umożliwiły
powstanie klasy wojowników-samurajów, którzy pierwotnie byli członkami
drużyny zbrojnej szlachcica — póŹniejszego shoguna. Nazwa shogun była
skrótem pochodzącym od słowa Sei-i-Tai-Taishogun, którym określano „wiel
kiego hetmana podbijającego barbarzyñców". Pierwszy shogun mianowany
został w 797 roku, a był nim Sakanoue-no Tamuramaro (758-811). Natomiast
najwyższy tytuł w hierarchii stanowisk pañstwowych o tym znaczeniu nadany
został dopiero w 1192 roku przez ród feudałów Minamoto. Wódz tego rodu
— Yoritomo (1148-1199) został zatem pierwszym shogunem Japonii, stając się
jednocześnie głową pañstwa, którego siedzibą była Kamakura, gdzie założony
został również tzw. shogunat. Od tego czasu aż do roku 1867 shogunowie
panowali w imieniu cesarzy w oparciu o silny stan wojskowy — samurajów.
W tym czasie cesarze zostali całkowicie odsunięci od władzy politycznej. Dopiero
w 1869 roku cesarz Meiji (Mutsuhito — 1852-1912), wydając swoje dzieło „Meiji
Ishin" — Zasady Reform Meiji, położył kres dotychczasowym obyczajom, a dwa
lata wcześniej zmusił do abdykacji ostatniego shoguna Japonii — Keiki.
Na zgliszczach minionej epoki powstała nowoczesna armia japoñska, a wraz
z nią przeniesione zostały zawarte w niepisanym kodeksie moralnym Bushido
— Droga Rycerza hasła o posłuszeñstwie, wychowaniu i pracowitości. Wszystko
to miało służyć sławie i sile rasy Yamato. Ponieważ armii powierzona została
ochrona cesarza, a tym samym miała ona chronić również i naród. Zatem jej
działalność stała się sprawą nadrzędną, a służba w jej szeregach obdarowana
została wieloma przywilejami. Z tego też powodu rzemiosło wojenne cieszyło się
w Japonii dużym szacunkiem i poważaniem. Z tych dwóch elementów wywiązała
się niezrozumiała dla świata japoñska postawa, jak chęć ofiarowania za cesarza
Japonii, tego co najcenniejsze w człowieku — jego własne życie.
Fenomenu tego należy upatrywać w rodzimej religii Japoñczyków — Shinto
— Droga Bogów, wynikało to z głębokiego ich szacunku do wszystkiego, co
mistyczne. A zatem nazwa Shinto pochodzi od słów Shin, które oznacza to samo
co Karni, czyli „Bóstwo", „Bóg" lub „istota wyższa", oraz od słowa To
oznaczającego „drogę", „kierunek" lub „postępowanie". Karni to nie tylko
bóstwa i bogowie, ale także duchy zasiedlające ziemię, niebo i słoñce, a także
zjawiska przyrodnicze, jak: burze, pioruny, góry, kamienie, itp. Także dusza
ludzka może być siedliskiem Karni. Według tradycji Karni może być bardzo dużo,
ale w świątyniach Shinto nie ma posągów ani obrazów bóstwa. Z punktu widzenia
religii Shinto, jej wyznawcą może być tylko Japoñczyk. Drugim nie mniej ważnym
kultem jest kult przodków, który stał się symbolem łączności z rodzimą religią, ale
jest także symbolem całego społeczeñstwa japoñskiego. Połączenie tych dwóch
kultów utworzyło nową terminologię japoñską, która nosi nazwę shintoizmu,
kierunku o bardzo ważnym znaczeniu politycznym dla Japonii.
Shintoizm jest formą religijną utworzoną w oparciu o mistyczne najwyższe
bóstwo, którym była Boginii Słoñca — Amaterasu Omikami — Wielka Bogini
Rozświetlająca Niebo. W VI wieku naszej ery z Chin przeniknął na teren Japonii
buddyzm, a póŹniej i konfucjonizm, religie które niosły nowe wizje światopogl
ądowe. Shintoizm szedł jednak własną drogą ku chwale tylko jednego Boga.
Była nim postać cesarza, wokół której podtrzymywany był mit o jego boskim
pochodzeniu. W ten sposób powstało prawo o nietykalności monarchistycznej
i absolutnego posłuszeñstwa jego rozkazom i życzeniom. Tym samym shintoizm
stał się religią narodową. W praktyce oznaczało to, że cały naród japoñski miał
prawo być ubóstwiany i miał prawo czuć się narodem wybranym. Shintoizm
posiada dwie formy — świecką i teologiczną. Japoñczycy, którzy wyznają religię
Shinto, a są to praktycznie wszyscy, mogą być również wyznawcami buddyzmu
czy też chrześcijanizmu lub innego wyznania. Shintoizm przetrwał do dzisiaj
w swojej pierwotnej formie, pomimo że nie posiadał żadnych dogmatów ani
kanonów. Nie było zatem potrzeby budować jakichkolwiek budowli sakralnych,
a jeżeli już powstawały, to tylko po to, aby przechować w nich jakieś Karni.
Powstała w tym celu świątynia nosiła nazwę Jinja i niczym szczególnym się nie
wyróżniała. Wyznawcy mogli się wokół niej gromadzić, a na jej dziedziniec
wchodziło się przez bramę Toni, która była najbardziej wyróżniającym się
elementem architektonicznym shintoistycznej świątyni.
Shintoizm nie wytworzył także żadnych organizacji, a podtrzymywany przez
niego mit uczynił z cesarza potomka bogów, który również został najwyższym
kapłanem, mogącym dokonywać obrzędu ku czci Bogini Amaterasu. W Japonii
buddyzm na dobre zakorzenił się w IX wieku i do niego głównie należą świątynie,
których obecność w połączeniu z religią Shinto miała zdecydowany wpływ na
obyczaje narodu japoñskiego. Zatem każdy Japoñczyk zaobowiązany został do
przestrzegania dwóch zasadniczych obowiązków, takich jak:
— wierność cesarzowi i uznanie jego boskiego pochodzenia. Wynikało to
z tego, że cały naród japoñski był pod jego opieką, dla której powołała go Bogini
Amaterasu. Dlatego też każdy japoñski żołnierz, który w jakikolwiek sposób
złożył swoje życie na chwałę Japonii i cesarza stawał się wojownikiem boga
— Gunshin. Dla nich to w 1869 roku zbudowana została w Tokio świątynia
Yasukuni-Jinja — Chram Pokoju w Kraju. Czczono w niej zmarłych wojowników,
którzy zginęli podczas przewrotu, doprowadzając do władzy cesarza
Meiji, a także dla uczczenia dusz wojowników poległych pod sztandarami cesarza
w wojnach uznanych za konieczne dla dobra Japonii. Zawieszane w niej były
tablice, na których umieszczono nazwiska poległych wojowników. Zapisywano
na nich oprócz nazwiska także miejsce urodzenia, co było zaszczytem dla rodziny
oraz dla wioski czy miasta, z którego pochodził wojownik. Wojownicy, którzy
zginęli na polu walki spisywani byli na tablicach zbiorowych, które raz w roku
cesarz, w dniu swojej kolejnej rocznicy wstąpienia na tron, przyjmował pod swoją
opiekę. Do czasu wybuchu wojny nad Pacyfikiem na tablicach zapisanych zostało
ponad milion nazwisk japoñskich wojowników, którzy oddali w sposób szczególny
swoje życie za Japonię i cesarza.
— szacunek dla przodków, ich poważanie oraz wierność cesarzowi, gwarantowa
ło bezgraniczne posłuszeñstwo syna wobec ojca i dziadów, jako podstawowej
zasady moralnej obowiązującej każdego Japoñczyka.
Inną charakterystyczną cechą shintoizmu jest jego zdolność przystosowania się
do filozofii konfucjonizmu, co w konsekwencji doprowadziło do specyficznego
punktu widzenia problemu śmierci. W pojęciu boskim, czego przedstawicielem
był cesarz, śmierć nie istniała i jako taka nie miała żadnego znaczenia. Była ona
aktem prowadzącym jedynie do pewnego stopnia pobożności. I tutaj się kryje
sedno sprawy tak łatwego pozbawiania się życia przez Japoñczyków. Poza tym
shintoizm utwierdzał Japoñczyków, że jako naród wybrany, ma prawo zrzucić
z drogi wszystko i każdego, kto by się przeciwstawił ich „boskiemu posłannictwu",
w zawładnięciu wszystkimi narodami.
Długie i krwawe wojny domowe wykształciły z czasem całkiem dobrze
prosperujące rzemiosło wojenne i ich przedstawicieli — samurajów. Samuraj był
to feudalny rycerz japoñski. Jego nazwa — samuraj, rozpowszechniła się jedynie
poza Japonią. We własnym kraju nazywany był Bushi — wojownik. Warstwa
społeczna samurajów dała podstawę systemowi mocarstwowemu Japonii i nieroz-
łącznie wiązała się z wodzem rodu Minamoto — Yoritomo, który był jej
założycielem. W ciągu prawie dwudziestu lat utworzył prosty, ale funkcjonalny
aparat wojenny, a to dzięki nadaniu samurajom przywilejów, w zależności od
prezentowanego przez nich szczebla władzy.
Aby na zawsze i trwale przywiązać do siebie najlepszych sojuszników, za
których uważał samurajów, pan z Kamakury, Kamakuradomo, jak był z najwyż-
szym szacunkiem nazywany Yoritomo, utworzył grupę uprzywilejowanych
wasali — Gokenin. Po definitywnym zwycięstwie Yoritomo, jego wasale stali się
zawodowymi wojownikami, którzy musieli spełniać poniższe warunki i obowią-
zki:
— być wojownikiem i dzierżawcą ziemi,
— być absolutnie posłusznym i podporządkowanym panu,
— pełnić służbę w Kioto, Kamakura i na innych strategicznych szlakach.
Przynależność do klasy wojowników potwierdzana była na piśmie i była
dziedziczna. Jeżeli doszło do naruszenia wspomnianych obowiązków, przynależ-
ność mogła być cofnięta. Poza tym samuraje mieli wspierać materialnie,
w zależności od stopnia majętności, budowę świątyñ, twierdz obronnych,
chramów, klasztorów, itp.
Za służbę u Yoritomo, samuraj jako wynagrodzenie otrzymywał poręczenie,
dzięki któremu mógł dzierżawić ziemię i miał możliwość awansu w hierarchii
wojowników. Mógł także otrzymać ziemię zdobytą na nieprzyjacielu. W roku
1180 Yoritomo posiadał już ponad dwa tysiące samurajów. Ich wzajemne
stosunki stały się wzorem, z których korzystały wszystkie warstwy ówczesnego
społeczeñstwa japoñskiego. Świadczona pierwotnie obrona pana, stała się póŹniej
gwarancją prawa dla ziemi, które z czasem się rozszerzały. Pierwotne obowiązki
samurajów stały się obowiązkiem ofiarowania życia za pana. Ta idea stała się
podstawą moralnych wartości i normą zachowania klasy wojowników-samurajów.
Znaczenie zasad moralnych jeszcze bardziej wzrosło w okresie shogunatu
Tokugawa. Stały się one podstawą filozofii i ideologii samurajów. Zasada
nadrzędności i podrzędności z kategorycznymi wymaganiami i wasala wiernością
najbardziej odpowiadała powstaniu stanu samurajów. W połowie XVII wieku
połączono wspomniane zasady w jeden dokument zwany kodeksem Bushido
— Droga Rycerza, pozwoliło to ogłosić dziesięć zasad etycznych dotyczących
zachowania stanu samurajów.
Zgodnie z buddyjską filozofią Zeñ wszystko ma swoją drogę. Taką drogę
należy znaleŹć i bezwzględnie się jej trzymać. Chodzi tutaj o nauki starochiñskiego
filozofa — Lao-Cz — taoizmu, dla której istnieje japoñski termin Do — droga.
Zatem Sado Yudo są filozoficznymi wskazówkami, jaką drogą należy iść.
Wyznacza ona żołnierzowi taką drogę, jakiej wymaga charakter jego profesji.
Jeżeli by zboczył z tej drogi, to los jego i jego rodziny byłby przesądzony. Autorem
kodeksu był konfucjañski filozof i teoretyk wojenny Soko Yamaga (1622-1685).
Większość swojego życia spędził jako nauczyciel samurajów w księstwie Ako,
gdzie wśród jego uczniów był także Tsunayogi, ówczesny shogun, za którego
kadencji miał miejsce słynny przypadek wierności i poświęcenia samurajów.
Miało to miejsce w marcu 1701 roku, kiedy powstała historia 47 roniów
— samurajów, którzy pomścili śmierć swego pana. Wtedy to Asano Naganori
(l667-1701), pan na Ako w prowincji Harima, miał wraz z mistrzem ceremonii na
dworze shoguna — Kira Yoshinaka, przyjąć na zamku Edo cesarskich posłów
z Kioto. Kira był człowiekiem chciwym i Źle usposobionym do Asano, ponieważ
nigdy nie dawał mu podarków, a także go lekceważył. W dniu wizyty, 14 marca,
Asano zagniewany obraŹliwym zachowaniem Kira dobył miecza i lekko go ranił.
Działo się to na krużganku zamku Tokugawa, a że zgodnie z rygorystycznym
przepisem nie wolno było wyciągać miecza na terenie pałacu, Asano za
dopuszczenie się wykroczenia na urzędniku shogunatu otrzymał rozkaz popełnienia
honorowej śmierci przez seppuku. Wszystkie jego posiadłości uległy konfiskacie,
a około 300 samurajów, już bezpañskich, czyli roniów, zostało rozpuszczonych.
47 roniów zaprzysięgło, że nie spoczną dopóki nie pomszczą swojego pana.
Po dwóch latach, 14 grudnia 1703 roku, zmylili czujność straży pałacowej
w siedzibie Kira i przedostali się do jego domu. Tam zamordowali go i ucięli mu
głowę, którą następnie zanieśli na grób swojego pana. Shogunat po długich
debatach uznał, że postępek samurajów z punktu bezgranicznego przywiązania
do pana zasługuje na pochwałę, ale za pogwałcenie prawa zasłużył na potępienie.
Ostatecznie władze shogunatu uznały zemstę za przestępstwo, ale w drodze łaski
zezwoliły 47 samuraj om-roniom na popełnienie honorowej śmierci przez seppuku.
4 lutego 1704 roku samuraje oddali swoje życie. Rytualną śmierć samobójczą jako
pierwszy poniósł w 1338 roku sławny wojownik Kasunoki Mashige, który aby nie
zdradzić cesarza Godaigo wybrał śmierć. Jego znakiem była chryzantema, która
póŹniej stała się symbolem pilotów samobójców, malowanym na ich samolotach.
W okresie panowania cesarza Meiji kodeks Bushido został znacznie zmieniony,
a jego podstawowe zasady, jak wierność, posłuszeñstwo, samokrytyka, poświęcenie
za pana, zostały przeniesione na cesarza. Zasady te przyjęte zostały
głównie przez armię japoñską. W czasie sprawowania władzy przez cesarza Meiji
było ponad 300 tysięcy rodzin samurajskich, które chroniły jak oka w głowie
wszelkie tradycje samurajskie. Przede wszystkim chronili miecze samurajskie
— wielki Katana i mały Wakizashi. Miecze te w tradycji narodu japoñskiego
zajmują honorowe miejsce. Zgodnie z jednym z mitów o Bogini Słoñca
— Amaterasu, to właśnie ona wręczyła wielki miecz swojemu wnukowi Ninigi,
kiedy schodził z niebios na ziemię.
Pogarda dla śmierci i wierność cesarzowi była zawarta w preambule kodeksu
Bushido i wyrażała się słowami: „nie zemrzemy w ciszy i pokoju. Pomrzemy przy
boku władcy i twórcy. Wypłyniemy na morze, gdzie woda pochłonie nasze ciała.
Pójdziemy w góry, gdzie trawa pokryje nasze ciała. Wzlecimy ku słoñcu, które
przyjmie nasze dusze. Przyjmie nas nasza pramatka Amaterasu. Nasze życie nigdy
i nigdzie nie skoñczy się".
Ostatnie słowa stały się mottem starego pisma wojskowego Umiyukaba
(Pójdziemy do przodu), które prowadzą Japoñczyka przez całe jego życie.
W rękach japoñskich ideologów, te słowa stały się, jak się póŹniej okazało, bardzo
groŹną bronią, zdolną zniszczyć nawet cały własny naród.
* * *
Japonia była pañstwem wojskowym od conajmniej tysiąca lat. W większości
pañstw świata armie pełniły rolę służebną. W Japonii armia była pañstwem
w pañstwie. Jedynie dziesięcioletni okres między latami 1922-1931, kiedy na czele
władzy stali cywile, był wyjątkiem. Jednakże przed tym okresem, jak i po nim,
u władzy były już tylko siły zbrojne — Armia i Marynarka, które kształtowały
życie narodu, a przede wszystkim wychowanie młodego pokolenia.
Uzupełnianie sił zbrojnych Japonii miało formę zaciągu. Corocznie powoływano
ponad 15 tysięcy dwudziestoletnich Japoñczyków, którzy po dwuletnim
szkoleniu otrzymywali tzw. „duchowe wychowanie". Dzięki temu z młodzików,
pochodzących zwykle z wiosek i małych miasteczek, powstawał idealny materiał
wojenny. Japoñski system przygotowania ideologicznego był wręcz doskonały,
a opracowany był na podstawie długoletnich doświadczeñ ideologów od kodeksu
Bushido.
Obowiązkowe szkolenie niższego i średniego stopnia japoñska młodzież
koñczyła w wieku dwudziestu lat. Byli to przeważnie absolwenci szkół średnich,
którzy póŹniej mieli trzy możliwości. Pracować, bądŹ kontynuować naukę na
wyższych uczelniach albo wstąpić do szkoły kadetów. Po ich zniesieniu w 1916
roku powstały uczelnie wojskowe. Do nich mógł się dostać każdy bez względu na
status majątkowy. Warunkiem przyjęcia było pozytywne zdanie egzaminu
wstępnego. Podstawą jego była znajomość historii Japonii w kontekście rodzin
samurajskich, a także znajomość obyczajów i zasad postępowania. Na zakoñczenie
robiono sprawdzian sprawności fizycznej.
Rekrutacja jak i całe przygotowanie wojskowe przebiegały w ramach obwodu
danego pułku. Również japoñscy rekruci swoją służbę wojskową odbywali
w większości w pobliżu swoich domów. Zasada ta miała wiele zalet. Dowódcy
poszczególnych pułków mogli odwiedzać rodziny przyszłych rekrutów jeszcze
w czasie ich nauki i rozmawiać z nimi o ich przyszłości. Poza tym mogli oceniać
szkołę, do której uczęszczali. Kompleksowa ocena ucznia wydawana była po
za...
kyclawok