STATUS PRAWNY OSOBY BEZROBOTNEJ

               Wraz z przejściem do gospodarki wolnorynkowej pojawiło się w Polsce zjawisko bezrobocia, gdzie w następstwie zmusiło państwo do opracowania programów i instrumentów integracji w rynek pracy, których celem jest przeciwdziałanie, ograniczanie i łagodzenie skutków bezrobocia.  

Bezrobocie większa lub mniejsza liczba osób zdolnych do pracy i jej poszukujących nie znajduje zatrudnienia. Jest to sytuacja kiedy liczba miejsc pracy jest mniejsza od liczby osób poszukujących pracy przy istniejących stawkach płac czyli brak równowagi na rynku pracy wyrażający się nadwyżką podaży pracy nad jej popytem. Ze względu na przyczyny powstawania  wyróżnia się bezrobocie frykcyjne (tworzą je osoby zmieniające miejsce pracy lub zawód), bezrobocie strukturalne ( niedostosowanie liczby osób poszukujących pracy do wolnych miejsc pracy w całej gospodarce), bezrobocie koniunkturalne (spowodowane cyklicznością rozwoju gospodarczego i spadkiem globalnego popytu na towary i usługi), bezrobocie klasyczne ( powstaje na skutek zbyt wysokich płac realnych). Wyróżnić również możemy ze względu na formę: bezrobocie jawne i ukryte, a ze względu na czas trwania wyróżniamy: bezrobocie krótkookresowe, długookresowe, długotrwałe oraz sezonowe. 

Bezrobotny „to osoba będąca obywatelem polskim lub cudzoziemcem, mającym kartę stałego pobytu lub status uchodźcy, nie zatrudniona i nie wykonująca innej pracy zarobkowej, nie ucząca się w szkole w systemie dziennym, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia, zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy (...)”[1]. W znaczeniu potocznym to osoba poszukująca pracy zarobkowej, pozbawiona możliwości jej wykonywania  z powodu braku ofert pracy.

Ze statusem bezrobocia łączą się określone prawa i obowiązki. Przeważnie jest to prawo do: poradnictwa zawodowego, do przekwalifikowania lub przyuczenia do zawodu, ubiegania się o pożyczkę na podjęcie działalności gospodarczej, do świadczeń publicznych- zakładów opieki zdrowotnej oraz do pomocy materialnej. Ponadto aby uzyskać statut bezrobotnego trzeba spełnić szereg warunków przewidzianych w ustawie o promocji zatrudnienia ( art.2 ust. 1 ) to jest:  

·         Osoba która ukończyła 18 lat i nie ukończyła 60 lat- kobieta, 65- mężczyzna,

·         Nie uczy się w szkole dziennej

·         Nie nabyła prawa do emerytury lub renty, nie pobiera zasiłku ani świadczenia przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego lub macierzyńskiego,

·         Nie jest właścicielem lub posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni użytków przekraczających 2 ha przeliczeniowe, nie podlega ubezpieczeniu jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym i nie uzyskuje określonych w ustawie przychodów z działów specjalnych produkcji rolnych,

·         Nie podjęła pozarolniczej działalności gospodarczej i nie podlega na podstawie odrębnych przepisów ubezpieczeniu społecznemu,

·         Nie jest tymczasowo aresztowana, ani nie odbywa kary pozbawienia wolności,

·         Nie uzyskuje miesięcznie przychodu przekraczającego połowę minimalnego wynagrodzenia, z wyjątkiem odsetek od środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych,

·         nie pobiera zasiłku stałego, świadczenia pielęgnacyjnego, dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych, ani nie otrzymuje świadczenia szkoleniowego po ustaniu zatrudnienia.

W Konstytucji jest mowa o bezrobociu wprost i bezpośrednio. W konstytucji z 1997 r. „ zrezygnowano z formuły obywatelskiego prawa do pracy  znanej w PRL, którą w szczątkowej postaci, bez gwarancji ustrojowych, zachowano jeszcze w latach 1990- 97”[2]. Natomiast w nowej konstytucji zastąpiono ją „ realizowaniem przez władze publiczne programów zwalczania bezrobocia”[3] czyli formułą adresowaną do organów państwa, a nie do obywatela. W art. 67 ust. 2 Konstytucji znajduje się przepis że „ obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy ustala ustawa”. Art. 69 Konstytucji dotyczy osób niepełnosprawnych gdzie zgodnie z ustawą władze publiczne udzielają im pomocy w zabezpieczeniu egzystencji i przysposobieniu do pracy  jak i komunikacji społecznej.

Jeśli chodzi o gotowość do pracy, czyli gdy bezrobotny chce podjąć pracę,  jest ona oceniana tylko poprzez realizację obowiązku stawiennictwa bezrobotnego w powiatowym urzędzie pracy  w wyznaczonym terminie. „ Mimo pozostawania bezrobotnego w sytuacji powodującej brak gotowości do pracy, możliwe jest zachowanie tego statusu, jeśli stan ten trwa przez okres do 30 dni, a bezrobotny powiadomił powiatowy urząd pracy o powstaniu powyższej okoliczności”[4]. Z obowiązującej regulacji prawnej wynika, że osoba która podjęła działalność gospodarczą nie może nabyć statusu bezrobotnego od dnia wskazanego w zgłoszeniu do ewidencji do dnia wyrejestrowana tej działalności.

Osoba bezrobotna zarejestrowana traci również status bezrobotnego gdy odmówiła bezzasadnie przyjęcia proponowanej pracy, udziału w szkoleniu, stażu, przygotowaniu zawodowym , odmówiła oddania się badaniom lekarskim, nie stawiła się w wyznaczonym terminie  w urzędzie pracy i nie podała przyczyny braku pojawienia się. Kto spełnia warunki, uzyskuje w wyniku decyzji administracyjnej status bezrobotnego . W praktyce jest to w większości wypadków status bezrobotnego bez prawa do zasiłku, ale za to ma znaczenie w innych sprawach. Status bezrobotnego wykazany jest w prowadzonym przez powiatowy urząd pracy rejestrze bezrobotnych. Do rejestru mogą być wpisane tylko osoby, które odpowiadają formalnym kryteriom bezrobotnego i które zgłosiły się jako bezrobotne w urzędzie. Status bezrobotnego może być pozbawionym czasowo, a decyzja w tej sprawie podejmowana jest przez starostę w przypadkach ściśle określonych w ustawie ( art. 13 ust. 3) to jest:

·        utraty cech osoby bezrobotnej,

·        skorzystania z pożyczki z Funduszu Pracy lub z PFRON na podjęcie działalności pozarolniczej lub rolniczej,

·        dwukrotnej odmowy bez uzasadnionej przyczyny, przyjęcia propozycji odpowiedniego zatrudnienia albo wykonywania prac interwencyjnych lub robót publicznych  lub udziału w szkoleniu ( utrata statusu na 6 miesięcy)

·        niestawienie się w urzędzie w wyznaczonym terminie (pozbawienie statusu na 3 miesiące),

·        odmowa poddania się badaniom lekarskim (pozbawienie statusu na 3 miesiące)

·        na wniosek bezrobotnego.

Prawo do zasiłku przysługuje bezrobotnemu po upływie 7 dni od zarejestrowania w urzędzie pracy pod warunkiem że: nie ma dla niego propozycji pracy i w okresie półtora roku przed zarejestrowaniem przez co najmniej 365 dni osiągał przychód z pracy zarobkowej w wysokości co najmniej najniższego wynagrodzenia. Do 365 dni wymaganych do nabycia praw do zasiłku wlicza się okresy:

·        zasadniczej służby wojskowej

·        pobierania renty inwalidzkiej, świadczenia rehabilitacyjnego, okresy pobierania zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub opiekuńczego

·        urlopu wychowawczego,

·        inne okresy, za które opłacono składkę na Fundusz Pracy

Prawo do zasiłku przysługuje również bezrobotnym zwolnionym z zakładów karnych i aresztów śledczych zarejestrowanych w okresie 30 dni od dnia zwolnienia. „ Bezrobotny, który w okresie posiadania prawa do zasiłku podjął zatrudnienie, po jego ustaniu ponownie uzyska prawo do zasiłku”[5].

  Natomiast prawo do zasiłku nie przysługuje bezrobotnemu który:

·         odmówił bez uzasadnionej przyczyny przyjęcia urzędowej propozycji pracy,

·         w okresie 6 miesięcy przed zarejestrowaniem rozwiązał stosunek pracy przez wypowiedzenie lub przez porozumienie stron albo gdy stosunek pracy został rozwiązany bez wypowiedzenia z winy pracownika,

·        otrzymał kompensację za rozwiązanie stosunku pracy

·        pobierał po ustaniu zatrudnienia świadczenia szkoleniowe,

·        otrzymał inne świadczenia przewidziane w odrębnych przepisach.     

W ustawie w kwocie podstawowej została określona wysokość zasiłku, która polega na zwiększeniu lub zmniejszeniu w zależności od uprzedniego okresu zarobkowania. Okres pobierania zasiłku jest ograniczony i zależy od stopy bezrobocia na danym terenie, od okresu uprawniającego do zasiłku i od sytuacji rodzinnej bezrobotnego. Okres pobierania zasiłku zalicza się na poczet następnego okresu, jeżeli bezrobotny traci status bezrobotnego na czas krótszy niż 365 dni z powodu podjęcia pracy zarobkowej. Bezrobotnemu, który ma prawo do zasiłku przysługuje dodatek aktywizacyjny, jeśli z własnej inicjatywy podjął pracę lub w wyniku skierowania przed urząd pracy został zatrudniony w niepełnym wymiarze czasu pracy i otrzymuje wynagrodzenie niższe od minimalnej płacy krajowej.

Podstawowym świadczeniem ochraniającym bezrobotnego  i łagodzącym skutki bezrobocia jest zasiłek dla bezrobotnych. Pojawił się on w roku 1990 na mocy zapisów Ustawy o zatrudnieniu z 29 grudnia 1989 roku. Jest to świadczenie pieniężne o charakterze roszczeniowym, wypłacane przez ściśle określony czas. Uprawnienia do zasiłku wynikają z woli państwa i są obecnie regulowane przez Ustawę o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z 14 grudnia 1994. Świadczenie to ma charakter zaopatrzeniowy. Podstawową funkcją tego zasiłku jest kompensowanie braków dochodu z pracy i zapewnienie bezrobotnemu oraz jego rodzinie ochrony socjalnej w okresie poszukiwania zatrudnienia.

Obok zasiłków dla bezrobotnych innymi świadczeniami obsługiwanymi przez powiatowe urzędy pracy i adresowanymi do osób dotkniętych bezrobociem są zasiłki przedemerytalne. „ Prawo do zasiłku przedemerytalnego przysługiwać będzie bezrobotnemu z prawem do zasiłku, którego staż pracy liczony do emerytury wynosi 20 lat- kobieta lub 25 lat- mężczyzna i osoba ta:

·         ma okres uprawniający do zasiłku dla bezrobotnych wynoszący co najmniej 30 lat dla kobiet i 35 lat dla mężczyzn,

·         ma okres uprawniający do zasiłku dla bezrobotnych wynoszący 25 lat dla kobiet i 30 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat wykonywała pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze”[6]. Zatem zasiłek ten wyniesie 120% kwoty podstawowego zasiłku dla bezrobotnych, czyli 357 zł. Natomiast jeżeli osoba uprawniona do zasiłku mieszka w rejonie szczególnie zagrożonym wysokim bezrobociem strukturalnym i straciła pracę z przyczyn dotychczas zakładu pracy lub nie mieszka w rejonie szczególnie zagrożonym ale straciła pracę z przyczyn dotyczących zakładu pracy na przykład w wyniku zwolnienia grupowego, wówczas będzie otrzymywać zasiłek przedemerytalny w wysokości 160 % kwoty zasiłku podstawowego dla bezrobotnych

Prawo do świadczenia przedemerytalnego będzie przysługiwać osobie bezrobotnej mającej prawo do zasiłku, jeżeli osoba ta:

·         ma co najmniej 58 lat- kobieta, lub 63 lata- mężczyzna i ma odpowiednio 20 i 25 lat stażu pracy,

·         w roku kalendarzowym, w którym został z nią rozwiązany stosunek pracy z przyczyn dotychczas zakładu pracy , skończyła 55 lat- kobieta, lub 60 lat- mężczyzna oraz ma odpowiednio 20 i 25 lat stażu pracy,

·         lub w dniu rozwiązania umowy o pracę z przyczyn dotyczących zakładu pracy miała staż pracy wynoszący co najmniej 35 lat dla kobiet a 40 lat dla mężczyzn.

Zatem świadczenie to wyniesie 80% emerytury, która przysługiwałaby tym osobom po ukończeniu przez nie 60 lat- kobieta, 65 lat- mężczyzna. Jednak świadczenie to nie będzie mogło być niższe niż wysokość zasiłku przedemerytalnego.

Porównując stare ( przed 1 stycznia 2002) i nowe (po 1 stycznia 2002)przepisy dotyczące świadczeń przedemerytalnych możemy wywnioskować, że nowe zasady nabywania prawa do tego świadczenia oraz jego wysokość zostały istotnie ograniczone. Zmianami tymi jest to, że:

·         obniżono wysokość świadczenia do poziomu 80% kwoty emerytury, jaka przysługiwałaby danej osobie, gdyby posiadała wymagany wiek,

·         wprowadzono ograniczenie dotyczące górnej wysokości świadczenia przedemerytalnego, świadczenie to nie może być wyższe od 200% kwoty zasiłku dla bezrobotnych

·         zawężono krąg osób uprawnionych do świadczenia przedemerytalnego.

Prawo do świadczenia przedemerytalnego ustaje w określonych okolicznościach lub ulega zawieszeniu.

Osoby które samotnie wychowują dzieci poniżej 15 roku życia i straciły prawo do zasiłku dla bezrobotnych z powodu upływu okresu jego pobierania, będą otrzymywały gwarantowany zasiłek okresowy z pomocy społecznej, a od 1 kwietnia stracą prawo do bezterminowego zasiłku dla bezrobotnych. Również to prawo mogą stracić osoby, które dziś otrzymują zasiłek bezterminowy, a to dlatego iż ich współmałżonek też jest bezrobotny bez prawa do zasiłku, a oboje mają na utrzymaniu dzieci.

Zobowiązane do prowadzenia pośrednictwa pracy są powiatowe urzędy pracy, a uprawnieni do korzystania z tej usług są bezrobotni i inni poszukujący pracy oraz pracodawcy. W zakresie pośrednictwa pracy doniosłą zmianę przyniosła nowelizacja z 20 grudnia 2002 roku znosząc monopol urzędów pracy i dopuszczając agencję pośrednictwa pracy. Uzupełnieniem są agencje doradztwa personalnego i agencje pracy tymczasowej.

Starosta w razie braku zatrudnienia powinien inicjować i finansować szkolenie bezrobotnych by zwiększyć ich szanse na uzyskanie zatrudnienia. Aby bezrobotny uczestniczył w szkoleniu wymagane jest skierowanie lub zgoda urzędu pracy, co jest warunkiem refundowania w całości lub w części kosztów szkolenia i przyznania bezrobotnemu dodatku szkoleniowego. Poradnictwo zawodowe opiera się na podobnych zasadach jak pośrednictwo pracy, z tym że różne jest przeznaczenie tych form. Chodzi tutaj o pomoc w wyborze zawodu lub zatrudnienia, a pracodawcom udziela się pomocy w doborze osób do zatrudnienia na stanowiskach wymagających szczególnych predyspozycji psychofizycznych.

Tworzenie nowych miejsc pracy które organizowane są przez pracodawców i polegają na tworzeniu dodatkowych miejsc pracy dla bezrobotnych skierowanych przez urząd pracy oraz na podejmowaniu działalności pozarolniczej  i rolniczej. Z Funduszu Pracy  starosta może na ten cel udzielić pożyczki, na warunkach określonych w umowie pożyczki, z możliwością umorzenia części pożyczki w razie zrealizowania jej celu, z uwzględnieniem sytuacji materialnej pożyczkobiorcy.

Skierowanie bezrobotnego do zatrudnienia w pracach interwencyjnych następuje na podstawie umowy starosty z pracodawcą  ( starosta pokrywa część kosztów takiego zatrudnienia) przez 6 miesięcy z mocy ustawy. „ W sytuacji gdy pracodawca bezpośrednio po zakończeniu prac interwencyjnych trwających co najmniej 6 miesięcy zatrudni skierowanego bezrobotnego przez okres dalszych 6 miesięcy i po upływie tego okresu dalej go zatrudnia w pełnym wymiarze czasu pracy, starosta może przyznać pracodawcy jednorazową refundację wynagrodzenia w wysokości uprzednio uzgodnionej, nie wyższej jednak niż 150% przeciętnego wynagrodzenia”[7].  Jeżeli pracodawca zatrudni na okres do 12 miesięcy starosta może dokonać zwrotu poniesionych kosztów przez pracodawcę z tytułu zatrudnienia w wysokości uprzednio uzgodnionej jednak nie przekraczającej minimalnego wynagrodzenia za pracę i składek na ubezpieczenia społeczne od refundowanego wynagrodzenia za każdego bezrobotnego , jeśli refundacja obejmuje koszty poniesione za co drugi miesiąc zatrudnienia.  Bezrobotny który osiągnął 53/58 lat, może być skierowany do prac interwencyjnych na podstawie umowy z pracodawcą na okres do 24 miesięcy. Jest to umowa o zatrudnienie bezrobotnego, natomiast bezrobotny zawiera umowę o pracę z pracodawcą.

Wysokość refundacji została uzależniona od spełniania lub niespełnienia warunków przez osoby powyżej 50 roku życia koniecznych do nabycia prawa do świadczenia przedemerytalnego. Dodatkową zachętą do zatrudniania do prac interwencyjnych osób powyżej 50 roku życia jest możliwość przyznania pracodawcy dofinansowania na wyposażenie nowego stanowiska pracy w wysokości nie wyżej niż 400% wynagrodzenia przeciętnego, na warunkach określonych w umowie.

Podobnie jak prace interwencyjne mają przeznaczenie roboty publiczne. Różnią się pod względem podmiotowym, podstawą zatrudnienia i sposobem finansowania. Są organizowane przez samorząd terytorialny, instytucje użyteczności publicznej, organizacje działające w zakresie ochrony środowiska, sportu i turystyki, ochrony zdrowia bądź pomocy społecznej. Finansowanie robót publicznych odbywa się ze środków własnych tych podmiotów. Zatem zatrudnienie bezrobotnych nie jest rezultatem umowy, lecz wynika z zadań własnych, ustawowych i statusowych, tych podmiotów. Starosta może skierować bezrobotnego do zatrudnienia w robotach publicznych, zwracając część kosztów zatrudnienia. Na terenie o wysokim bezrobociu starosta może refundować część rzeczowych kosztów organizacji robót publicznych. Zatrudnia się bezrobotnych przez 12 miesięcy przy wykonywaniu prac zorganizowanych .

Ustawodawca wprowadza zastrzeżenia odnośnie wykonywania pracy niezwiązanej z wyuczonym zawodem na zasadach robót publicznych powinni być kierowani w szczególności bezrobotni zobowiązani do alimentów na mocy odrębnych przepisów. Pracodawca uzyska w ten sposób zwrot części poniesionych kosztów na wynagrodzenie, nagrody oraz składki na ubezpieczenie społeczne w wysokości uzgodnionej kwoty.

Pożyczki na podjęcie działalności gospodarczej lub rolniczej na własny rachunek. Wysokość takiej pożyczki nie może przekraczać 20- krotnego przeciętnego wynagrodzenia. Może zostać umorzona do wysokości 50% przy prowadzeniu na własny rachunek działalności przez co najmniej rok. Według nowych zasad pożyczki z Funduszu Pracy na podjęcie działalności gospodarczej lub rolniczej będą mogły zwracać do 80% udokumentowanych kosztów szkolenia, konsultacji lub doradztwa. Dotyczyć to będzie kosztów poniesionych przez pożyczkobiorcę w ciągu 6 miesięcy po otrzymaniu pożyczki w kwocie nie przekraczającej przeciętnego wynagrodzenia.

Kolejną formą aktywizującą bezrobotnego jest staż do 25 roku życia. Bezrobotny na swój wniosek lub za zgodą może zostać skierowany przez starostę do odbycia u pracodawcy stażu przez okres nie przekraczający 12 miesięcy. Z instytucji stażu może też skorzystać osoba która nie ukończyła 27 lat jeśli zarejestruje się jako bezrobotna w ciągu 12 miesięcy od dnia określonego w dyplomie, lub świadectwie. Staż odbywa się na podstawie umowy zawartej przez starostę z pracodawcą według programu w niej określonego. Wówczas bezrobotnemu przysługuje stypendium w wysokości zasiłku.

Umowa o refundację składek nie jest umową o zatrudnienie bezrobotnego lecz odrębną umową o refundację składek do określonej wysokości zawarta między starostą i pracodawcą na ponad 12 miesięcy. Umowa ta ma na celu utrwalenie nawiązanego stosunku pracy.

Obowiązkiem powiatowych urzędów pracy jest udzielanie bezrobotnym pożyczek na sfinansowanie kosztów specjalistycznych szkoleń w wysokości do 4- krotnego przeciętnego wynagrodzenia.

Podsumowując rozwiązania nowej Ustawy w odniesieniu do bezrobotnych trzeba podkreślić, że z poprzednimi regulacjami pracodawca wprowadził korzystne zmiany. Do ogółu bezrobotnych skierowane zostały usługi rynku pracy ( aktywne środki przeciwdziałaniu bezrobociu). Najwięcej środków przeciwdziałania bezrobociu zostało  skonstruowanych dla bezrobotnych do 25 roku życia. Dziś szeroki wachlarz środków przewidziany jest dla bezrobotnych powyżej 50 roku życia. Analizując rozwój polskich regulacji prawnych możemy zauważyć jednak ich niestabilność i nieadekwatność do potrzeb rynku pracy czy realizowanej polityki zatrudnienia. Zatem stworzenie właściwych podstaw instytucjonalno prawnych funkcjonowania rynku pracy nie jest zadaniem łatwym.

7