9 wykład.doc

04.05.2006 r.

Psychologia różnic indywidualnych

wykład 9

Koncepcje temperamentu:

historia pojęcia „temperament”

V-VI w. p.n.e. Hipokrates

zależność natury człowieka od podstawowych soków („humorów”) w organizmie:

·         krew

·         flegma

·         żółć żółta

·         żółć czarna

II w. n. e. Galen

4 podstawowe typy:

·         sangwinik (krew)

·         flegmatyk (flegma)

·         choleryk (żółć)

·         melancholik (żółć czarna)

Właściwości cech temperamentalnych najczęściej uwzględnione w definicjach temperamentu:

·         biologicznie uwarunkowane

·         wcześnie ujawniające się (w onto- i filogenezie)

·         w znacznym stopniu stałe

·         ujawniające się gł. w reakcjach emocjonalnych i motoryce

·         określające nie tyle treść, ile sposób zachowania, a w szczególności:

- siłę (intensywność) reagowania

- szybkość i tempo reagowania

Przykład 2 koncepcji konstytucjonalnych (budowa ciała):

cyklotymia = dwubiegunowe zaburzenie afektywne

ikostymia = epilepsja

schizotymia~schizofrenia

Koncepcja Pawłowa

temperament – typ układu nerwowego

Podstawowe właściwości układu nerwowego:

- siła układu nerwowego w zakresie pobudzenia (SPP) zdolność komórek do pracy, czyli ich wydajność przejawiająca się w odporności na hamowanie ochronne (bezwarunkowe)

- siła układu nerwowego w zakresie hamowania (SPH) zdolność do wytwarzania warunkowych reakcji hamulcowych

- równowaga = relacja między siłą układu nerwowego w zakresie pobudzenia i hamowania

- ruchliwość (R) = szybkość zmiany procesów nerwowych

nawias – Pawłow nie dookreślił, ale SPP i R ze sobą korelują dodatnio.

Niektóre tezy neopawłowistów:

(Tiepłow, Niebylicyn)

- Siła układu nerwowego przejawia się nie tylko w wydolności, lecz także wrażliwości (im silniejszy uk. nerwowy, tym mniejsza wrażliwość)

- Parametry czasowe zachowania (ruchliwość) to:

·         zdolność procesu nerwowego do przechodzenia z jednego stanu w drugi (ruchliwość)

·         szybkość powstawania i zaniku procesów nerwowych (labilność)

·         łatwość i szybkość wytwarzania się reakcji warunkowych (dynamiczność)

Cechy temperamentu w teorii A. Thomasa i S. Chess (BYLS – The New York Longitudional Study; początek lat 50)

- aktywność

- rytmiczność (regularność) – funkcje fizjologiczne

- tendencja do zbliżania się–wycofywania (w odpowiedzi na nowość)

- łatwość przystosowania (adaptacyjność)

- intensywność reagowania

- próg reagowania – wielkość bodźca, która wystarczy do pobudzenia reakcji

- jakość nastroju

- podatność na roztargnienie (rozpraszalność)

- zdolność do koncentracji (zasięg uwagi) i wytrwałość

A. Thomas i S. Chess – typologia

- dzieci łatwe – duża rytmiczność, tendencja do zbliżania się, duża łatwość przystosowania, pozytywny nastrój; 40% dzieci

- dzieci trudne – mała rytmiczność, tendencja do wycofywania się, trudność przystosowania, zły nastrój; 10% dzieci

- dzieci „wolno rozgrzewające się” – mała aktywność, mała intensywność reagowania, tendencja do wycofywania się;15% dzieci

Główna przyczyna trudności rozwojowych i wychowawczych: brak „dopasowania” między temperamentem a warunkami środowiska (goodness od feed – „dobroć dopasowania”)->

Interakcyjna Teoria Temperamentu

J. Kagan – 2 typy temperamentu dzieci (wyróżnione na podstawie reagowania na wydarzenia – bodźce, osoby, sytuacje nieznane)

- temperament zahamowany (nieśmiałość, powściągliwość)

- temperament niezahamowany (towarzyskość, spontaniczność)

Podłoże fizjologiczne: reaktywność pewnych struktur mózgowych (ciało migdałowate, podwzgórze, przysadka, nadnercza, układ siatkowaty, układ współczulny)

bardziej zahamowany -> większe pobudzenie

0,60 – współczynnik odziedziczalności

Model EAS A. H. Bussa i R. Plomina

(Genetyczna Teoria Temperamentu)

Składniki temperamentu:

- Emocjonalność: niezadowolenie, strach, złość

- Aktywność – siła i tempo reakcji ruchowych

- Sociability (towarzyskość)

u dzieci ponadto:

- Nieśmiałość (strach + mała towarzyskość)

Podstawowe tezy teorii aktywacji:

- każdy bodziec pełni dwie funkcje (D.O.Hebb):

·         ukierunkowuje działania (funkcja znaku)

·         wywołuje pobudzenie (funkcja aktywacyjna)

- w odpowiedzi na tak samo silny bodziec u różnych osób powstaje różnie silne pobudzenie

- różnice te zależą od cechy zwanej aktywowalnością (arousability)

- u podłoża tych różnic leży mechanizm fizjologiczny wzmacniania–tłumienia stymulacji

- od poziomu pobudzenia zależą efektywność działania i samopoczucie człowieka

- zależność ta ma charakter krzywoliniowy (odwrócone U); por. prawo Yerkesa-Dodsona

- człowiek aktywnie dąży do uzyskania optimum pobudzenia

- ludziom o różnej aktywowalnością do uzyskania optimum potrzebna jest różna ilość stymulacji; wynikają stąd różnice indywidualne w zakresie zapotrzebowania na stymulację

Koncepcje różnic indywidualnych nawiązujące do teorii aktywacji:

- model PEN H. J. Eysenecka

- model J. Graya

- model C. R. Cloningera

- teoria poszukiwania doznań M. Zuckermana

Model PEN Eyesencka

P – psychotyczność

E – ekstrawersja

N - neurotyczność

1. Psychotyczność:

- dziwaczność zachowań i myśli (dodatnia korelacja z oryginalnością i kreatywnością)

- aspołeczność (chłód, brak empatii, agresywność)

- brak lęku przed niebezpieczeństwem

- skłonność do psychoz (schizofrenii i dwubiegunowych zaburzeń afektywnych)

Przypuszczalne podłoże fizjologiczne, obniżony poziom serotoniny, podwyższony dopaminy.

2. Ekstrawersja:

introwersja = chronicznie podwyższony poziom pobudzenia => unikanie stymulacji, duża łatwość warunkowania, „przesocjalizowanie”

ekstrawersja = chronicznie obniżony poziom pobudzenia => „głód” stymulacji, mała podatność na warunkowanie, „niedosocjalizowanie”

Typ pośredni – ambiwertyk

3. Neurotyczność (Emocjonalność):

- napięcie, drażliwość

- lękliwość, represyjność

- nieodporność na stres

- skłonność do dolegliwości somatycznych

Podłoże fizjologiczne: wrażliwość autonomicznego układu nerwowego – sympatycznego (współczulnego)

Przeciwieństwo: równowaga emocjonalna

Model J. Graya

2 wymiary podstawowe temperamentu: lęk, impulsywność

lęk = duża intensywność reagowania na bodźce szkodliwe -> duża wrażliwość na sygnały kary

impulsywność = duża intensywność reagowania na bodźce pożądane -> duża wrażliwość na sygnały nagrody

Podłoże fizjologiczne lęku: behawioralny układ hamujący, czyli układ karania (BIS)

Podłoże fizjologiczne impulsywności: behawioralny układ aktywacyjny (BAS)

BIS i BAS związane z odmiennymi strukturami anatomicznymi mózgu.

lęk + brak impulsywności = introwersja

brak lęku + impulsywność = ekstrawersja

Model C. R. Cloningera

4 wymiary temperamentu:

- unikanie szkody

- poszukiwanie nowości

- zależność od nagrody

- wytrwałość

M. Zuckerman: teoria poszukiwania doznań

- istnienie różnic indywidualnych w optymalnym poznaniu stymulacji

- duża reaktywność uk. nerwowego (centralnego i autonomicznego) => stosunkowo niski poziom optymalny stymulacji => tendencja do unikania silnych doznań

- mała reaktywność uk. nerwowego => stosunkowo wysoki optymalny poziom stymulacji => tendencja do poszukiwania doznań (silnych wrażeń i ryzyka)

Koncepcje „aktywacyjne” – pokrewne wymiary

Mechanizm fizjologiczny wzmacniający               Mechanizm fizjologiczny tłumiący

stymulację (duża aktywowalność)                            stymulację (mała aktywowalność)

                            ||                                                                      ||

                            \/                                                                      \/             

              duże pobudzenie                                          małe pobudzenie

                            ||                                          ...