Historia Państwa i Prawa polskiego
Prawo Zbiór reguł zachowania, na których straży stoi aparat państwowy. Jest to jeden z systemów norm występujący w społeczeństwie. Każdy z nich posiada system sankcji. Sankcje zależą od modelu państwa.
Modele państwa:
· niewolnicze
· feudalne
· kapitalistyczne
· socjalistyczne
W historii Polski pierwszym władcą był Mieszko, który nie stworzył prawa niewolniczego. Historia Polski rozpoczyna się od prawa feudalnego.
Jest to prawo zwyczajowe (prawo niepisane) i jest ono także prawem nieterytorialnym (prawo partykularne).
Partykularyzm: możemy wyróżnić partykularyzm geograficzny i osobowy. Prawo polskie w różnych dzielnicach przewidywało nieco inne postanowienia. W czasie rozbicia dzielnicowego teren Polski był niekiedy podzielony nawet na kilkadziesiąt księstw, z których każde przyjęło inne normy prawne. Ponadto obserwujemy również partykularyzm osobowy co oznacza, że grupy społeczne dysponowały innymi prawami.
Zasada osobowości prawa mówi, iż każdy rządzi się innymi prawem. Prawem pod którym się urodził, i które „nosi ze sobą”. Oznacza to, że mieszkaniec np. wielkopolski, który znajdzie się w Małopolsce będzie sądzony według prawa wielkopolskiego.
Partykularyzm osobowy wiązał się z wytworzeniem norm prawa dla każdej grupy społecznej.:
Formalizm: Przyznanie dużej roli formie postępowania w stosunkach prawnych. Odchylenie od określonej normy powodowało, że czynności prawa była bezskuteczna. Urzędnicy pomagali stronom w utrzymaniu formy (tzw. prawilnicy). Im prawo starsze tym bardziej formalistyczne. Dziś również jest formalizm np. terminowość.
Prawo zwyczajowe: Prawo co do którego norm nie ma żadnego znanego organu, który by je tworzył. Nie wiemy kto nakazał je respektować. Normy te wchodzą w życie jeśli są przez długi czas stosowane. Do okresu oświecenia funkcjonuje przekonanie, iż prawa to byt istniejący obiektywnie. Były różne koncepcje co do genezy prawa:
- Prawo zesłał Bóg
- Prawo jest to coś co jest produkowane na podstawie doświadczenia. Starcy uchwalali prawa nakazując ich przestrzegania młodszym członkom danego społeczeństwa. Prawo zwyczajowe wykorzystuje przyzwyczajenia. Decyduje się, które z nich będą miały formę prawa.
Jest to prawo niezwyczajowe tzn. jest to prawo stanowione.
Dziś prawo jest terytorialne. Obowiązuje wszystkich obywateli. Są dopuszczalne odrębności (prawo lokalne), autonomie, prawo mniejszości narodowych.
Prawo feudalne jest prawem przywilejów. O pozycji społecznej jednostki decyduje przywilej. Różni się ono od prawa nowożytnego, ponieważ dziś prawo cechuje się zasadą powszechności tzn. jest równie dla wszystkich obywateli.
Systematyka prawa:
Prawo dzieli się na: - prawo publiczne
- prawo prywatne
Podział ten zastosowany był już przez Rzymian i funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Prawo publiczne reguluje normy życia publicznego np. wybór prezydenta. Prawo prywatne dotyczy tylko interesu jednostki. Są to dziedziny sporne. Np. trudno jest określić czy prawo karne jest prawem publicznym czy też prywatnym. Są przestępstwa ścigane z urzędu takie jak korupcja, ale istnieją też problemy niepubliczne takie jak np. zniesławienie.
Doktryna współczesna posługuje się obydwoma pojęciami dając jednak zastrzeżenia.
W feudalizmie mamy do czynienia z prywatyzacją władzy publicznej. W stosunkach feudalnych kontrola nad większością spraw jest przekazana w ręce prywatne. Prawo publiczne w tym systemie prawie nie występuje. Zastosowano inny podział: na prawo polityczne i prawo sądowe. Prawo polityczne to prawo na straży, którego stoją władze publiczne. Prawo sądowe to takie, którego reprezentowania domagamy się przed sądem.
Prawo sądowe:
W ramach prawa prywatnego wyróżniamy jeszcze:
70
· prawo osobowe
· prawo małżeńskie
· prawo małżeńskie osobowe
· prawo majątkowe
· prawo opiekuńcze
· prawo spadkowe
· prawo rzeczowe i zobowiązania
Prawo osobowe zajmuje się podstawowymi kwestiami zajmującymi się uczestnictwem w obrocie prywatno – prawnym.
Wszystko co wiąże się z indywidualnym obrotem jednostki w wydarzeniach regulowanych przez prawo określa:
- kto może być uczestnikiem
- Określa zdolność prawną
- Określa zdolność do czynności prawnych
Podmiot prawa to osoba fizyczna (przede wszystkim), czyli człowiek w biologicznym rozumieniu. Osoba prawna jest to podmiot prawa, który nie jest osobą fizyczną. Od tej definicji są wyjątki np. niewolnik (mówiąca rzecz). Wyjątkami rozszerzającymi są zwierzęta (nie są osoba fizyczną), jednak są czasami pociągnięte do odpowiedzialności karnej w myśl zasady: jak jest szkoda to musi być winny.
Podmiotowość prawa dla osoby fizycznej rozpoczyna się w momencie narodzin. Narodziny przesądzają o początku osoby fizycznej. Na wschodzie osobą fizyczna jest człowiek od momentu poczęcia. Jest to bardzo ważne w przypadku prawa spadkowego. Trzeba jednak znaleźć okoliczność wskazującą na początek osobowości fizycznej, bo mogą się też zdarzyć narodziny martwe. Przyjmowano więc wiele reguł. Dziecko uważa się za osobę fizyczną jak usłyszy się pierwszy krzyk, lub wtedy kiedy otworzy oczy i się rozgląda. Prawo to nie ma jednak charakteru powszechnego. Stosuje się więc inne czynniki. Czy dziecko będzie należało do stanu matki czy ojca zależy od decyzji ojca. Jak ojciec weźmie dziecko na ręce oznaczać to będzie, że uważa je za swoje. Momentem inicjującym osobowość prawną jest nadanie imienia.
Dzisiaj osobowość fizyczna dostaje się w momencie wypisania aktu urodzenia. Dziecko należy zarejestrować w ciągu ośmiu dni. W kodeksie Napoleona ten czas wynosił trzy dni jednak praktyka wykazała, że ojcowie mieli kłopot z dotarciem do urzędu w tak krótkim czasie.
Wyjątki rozszerzające: osoba fizyczna istnieje przed narodzinami. Nusciturus (dosłownie: ten co ma się narodzić) jest uznawany za narodzonego wtedy, gdy ma mu to przynieść korzyść. Płód podlega szczególnej ochronie. Prawo karne przewiduje surową sankcje, jeżeli pobije się kobietę brzemienną uszkadzając jednocześnie płód. Nusciturus może zostać dziedzicem jeżeli dziecko przyjdzie na świat żywe. W imieniu nusciturusa można podjąć zobowiązanie. Prawo dotyczy (może dotyczyć) również dzieci jeszcze nie poczętych.
Sytuacja zwężające: dziecko nie otrzymuje osobowości prawnej jak jest niewolnikiem. W różnych prawach status niewolnika był inny. Jeżeli dziecko przychodzi na świat jako kaleka długo uważano, iż nie może dostać osobowości prawnej, gdyż nie jest w pełni człowiekiem z biologicznego punktu widzenia. Niewolnik, który wykupi się lub zostaje wyzwolony dostaje status osoby fizycznej. Moment wyzwolenia jest równoznaczny narodzeniu.
Do XIX wieku istnieje pojęcie śmierci cywilnej. Oznacza wyjście spod opieki prawa. Kiedy kara się kończy uzyskuje on znów status osoby fizycznej. Pociąga to za sobą prawne narodziny jednostki. Osobowość prawna kończy się w wypadku śmierci.
Śmierć cywilna ma charakter banicji. Jest to orzeczenie sądu przeciwko sprawcy, którego nie da się zatrzymać. Wyjmuje się taką osobę spod opieki prawa. Z punktu widzenia prawa takiej osoby nie ma, więc za zabójstwo banity nie grozi żadna kara. Majątek banity jest konfiskowany.
Kodeks Napoleona, który obowiązywał w Polsce w latach 1808 – 1948 przewiduje, że skazanie na karę śmierci pociąga za sobą śmierć cywilną. Śmierć cywilna następuje już w momencie wydania wyroku. Skutkami śmierci cywilnej są: utrata mienia, otwarcie się spadku. Testament skazanego na śmierć cywilną jest anulowany (tak jakby umarł bez testamentu). Skazany na śmierć cywilną nie może dziedziczyć Nie może dysponować swoim majątkiem (sprzedaż, zamiana, darowizna) Nie może sporządzać nowego testamentu. Po orzeczeniu sądu majątek nabyty w tym czasie jest niedziedziczny i przypada rządowi. Stosunek opieki wygasa. Nie może być świadkiem w sądzie. Nie może być świadkiem przy żadnym procesie prawnym. Małżeństwo zawarte jest rozwiązane. Inni nie mogą robić żadnych operacji prawnej z osobą skazaną na śmierć cywilną.
Śmierć domniemana następuje wtedy, gdy osoba fizyczna znalazła się w warunkach normalnie prowadzących do śmierci. Nie mamy pewności co do śmierci, gdyż nie udało się odnaleźć ciała. Jest to np. rozbitek. Ta forma prawna daje szanse osobie, która uratowała się. Musiała się odnaleźć przez okres krótszy niż rok i 6 niedziel. Do upływu tego terminu osoba zaginiona wciąż żyje. Po upływie roku i 6 niedziel osoba zaginiona uznawana jest za zmarłą, żona staje się wdową, dzieci sierotami, zwalniany jest urząd przez nią sprawowany. Jeżeli osoba przeżyła, a wcale nie chce wrócić do domu z punktu widzenia prawa i tak jest nieżywa.
Prawo współczesne odchodzi od takiego rozumienia. Nie ma domniemania śmierci. Prawodawca otwiera możliwość otwarcia postępowania, w wyniku którego uznaje się osoba za zmarłą. W prawie anglosaskim okres, do momentu którego nie uznaje się osoby za zmarłą to 25 lat. W Polsce są to 4 lata od ostatniej wiadomości. Po 4 latach można złożyć wniosek o uznanie za zmarłego. Śledztwo trwa rok. Rozważa się wszystkie kwestie, także majątkowe. W ciągu 25 lat następca dostaje prawo do otrzymania połowy. Po drugich 25 latach następca dostaje cały majątek, ale własność połowy majątku jest i tak w ręku osoby zaginionej. Po 30 latach masa majątkowa przechodzi na nadstępce prawnego. Nie musi się czekać 30 lat jeśli zaginiony ukończyłby 100 lat.
Śmierć klasztorna występuje wskutek decyzji o rezygnacji z doczesności. Przed rezygnacją ze świata przejściowego należało uregulować wszystkie sprawy prawne, spory majątkowe itd. Osoba, która wstąpi do klasztoru nie może dziedziczyć, nie jest już spadkobiercą. Mamy do czynienia z zachowaniem ochrony prawnej. Nie można zakonnika bezkarnie zabić. Zakonnik również ponosi karę jeśli złamie prawo.
ZASADA: Każdy żyjący może być podmiotem praw i obowiązków (dziś art. 8 KC). Zdolność prawna jest jej uprawnieniem do uczestnictwa w obrocie prawym. Zasada to pojawia się na ziemiach polskich w 1798 roku w zaborze austriackim w kodeksie cywilnym zachodniogalicyjskim. Każdy człowiek ma prawo wrodzone i powinien być uznany za osobę – efekt wpływu Rewolucji Francuskiej.
O podmiotowości prawnej mówiono o człowieku wolnym, mającym nie naruszoną cześć, nie będącym cudzoziemcem, pełnym zdrowia (i inne warunki).
Zdolność prawna może występować w różnych zakresach. Nie każdy podmiot prawa może to samo. (Osoba fizyczna może zawrzeć małżeństwo, może założyć przedsiębiorstwo itd.) Podmiot prawa ma pełną władzę, nie ma ograniczeń. W prawie feudalnym jest konkurencja co do prawa. Stany walczą między sobą o jak najlepsze prawa dla siebie. To co wolno mieszczaninowi jest niedopuszczalne dla szlachcica i odwrotnie. Np: Mieszczanin może handlować, a szlachcic nie może (jak to zrobi to utraci szlachectwo). Są trzy możliwe zdolności prawne:
Ograniczenia czci wynikały z:
a. Niegodnego postępowania jednostki.
Utrata czci może być konsekwencją: ucieczki z pola bitwy, krzywoprzysięstwa, złamania słowa, nadużycia (opiekuna) w stosunku do swojego pupila, kradzieży, podpalenia, rozboju.
Szlachcic oskarżony o kradzież ma prawo oczyścić się z zarzutu. Nie przysięga jednak, że nie ukradł tylko musi doprowadzić 6 krewnych, którzy przysięgną, że to dobry szlachcic i nigdy nie dopuściłby się kradzieży. Szlachcic mógł w ten sposób chronić się tylko 2 razy. Za 3 razem szlachcic musiał bronić się już sam. Skazanie na kary hańbiące również wiązało się z utratą czci. Dla kobiet było do np. ucięcie włosów, a dla mężczyzn obcięcie ucha (oszelmienie).
b. Znalezienia się w sposób niezawiniony w sytuacji, która pociąga za sobą utratę czci.
Traktowano w szczególny sposób osoby, które przyszły na świat z punktu widzenia ówczesnego prawa w sposób niewłaściwy. Jeżeli dziecko przychodzi na świat w nielegalnym związku małżeńskim, taka osoba nie ma ojca, nie ma prawa do języka i do jakiegokolwiek prawa. Nie może piastować urzędów świeckich jak i duchowych (zmieniło się to dopiero w 1983 r!). Nie może być świadkiem w sądzie, asesorem, etc.
c. Wykonywania niehonorowego zawodu.
Zawody hańbiące to takie, które wiążą się z dotykaniem ludzkiego ciała. Wiązało się to z tym, że ludzie w średniowieczu kąpali się bardzo rzadko i odczuwano obrzydzenie co do takich osób. Zawody hańbiące to: cyrulik, łaziennik, krawiec, a także każdy kto zajmował się pracą fizyczną. Komediant (aktor) do schyłku XIX wieku również był człowiekiem drugiej kategorii. Zawodem hańbiącym był również zawód kata. Kobiety lekkich obyczajów były w społeczeństwie nieakceptowane. Do XIV wieku nie miały kompletnie żadnych praw. Można je było bezkarnie zabić. W prawie procesowym osoba wykonująca zawód hańbiący nie może pełnić żadnych funkcji (nie może nawet być świadkiem). Nie może być opiekunem. Mężczyzna wykonujący hańbiący zawód nie ma prawa do dziedziczenia, a kobieta nie dostaje posagu. Od XV wieku kształtowano prawo tak, aby honor wpływał na prawo polityczne, a nie na prawo prywatne.
3. Religia odgrywa rolę kiedy jest zróżnicowanie wyznaniowe w państwie. Rzeczpospolita była mozaiką różnych religii. Mieszkańcy miast położonych na północy takich jak Gdańsk czy Elbląg byli wyznawcami wyznań reformowanych. Mieli oni pełnię praw. Ludność zamieszkująca środkową część Rzeczpospolitej w miastach takich jak Warszawa czy Poznań przeważnie była katolikami. Na południu i wschodzie religią przeważającą jest prawosławie.
Szlachcic mógł być wyznawcą każdej religii oprócz religii mojżeszowej. Był to zabieg natury prawnej ponieważ chciano mieć jakąś kontrolę nad ludnością żydowską. Żydzi byli dyskryminowani. Mieli specjalne miejsca zamieszkania. Występował zakaz zawierania małżeństw z wyznawcami Mojżesza. Był również zakaz zatrudniania chrześcijan przez żydów. Żydzi mieli również zakaz nabywania nieruchomości jak i wykonywania wielu zawodów (zakaz był powszechny, aż do XIX wieku). W dwudziestoleciu międzywojennym jeszcze się utrzymywało represję m.in. na uniwersytetach.
4. Cudzoziemskość Na ziemiach polskich obowiązywało prawo gościnności, które obowiązywało gospodarza. Musiał on się zająć gościem. Stopniowo cudzoziemiec zaczynał podlegać ochronie prawnej. Wyrzuca się go jednak z prawa politycznego. Sytuacja zmieni się podczas rozbudowy miast. Cudzoziemiec z czasem zrównany jest (indygena) z prawami z szlachcicem polskim co jest dużym awansem, ponieważ szlachcic w Polsce miał wiele praw. Cudzoziemiec nieszlachcic dotknięty jest zakazem kupowania nieruchomości. Jeżeli oszuka kogoś i kupi wtedy oprócz nieruchomości zabierane są mu także pieniądze. Cudzoziemiec, który się dorobi a nie posiada potomstwa, które jest obywatelstwa Polskiego po śmierci traci cały dobytek na rzecz króla lub właściciela ziemskiego, któremu podlega. Cudzoziemiec nie może sporządzić testamentu.
W XIII wieku uzyskuje możliwość wywozu majątku do swojego kraju (z zastrzeżeniem) że, na terytorium Rzeczpospolitej pozostawi 10% majątku. Cudzoziemiec miał również ograniczenia w handlu. Może się zajmować wyłącznie hurtem. W XIX wieku wprowadza się jednolite pojęcie obywatelstwa. Dekret z 19 grudnia 1807 przewiduje następujące czynniki:
1. Urodzenie – Każdy urodzony na terenie księstwa warszawskiego ma obywatelstwo księstwa warszawskiego
2. Każdy zrodzony z obywatela Księstwa Warszawskiego ma obywatelstwo Księstwa Warszawskiego.
3. Każdy kto posiada własność nieruchomą na terenie Księstwa Warszawskiego jest obywatelem Księstwa Warszawskiego.
4. Każdy kto spędził w Księstwie Warszawskim powyżej 10 lat i zna język polski może być obywatelem Księst...
prawozaoczne