Monarchia Patrymonialna
Czasookres - od połowy X do 1320 roku (koronacja Łokietka)
Patrymonialna zasada władzy - wykształciła się w państwach germańskich po rozpadzie imperium rzymskiego oznaczała ona że państwo jest własnością prywatną patronium (ojcowizna) Monarcha mógł dysponować państwem jak swoją własnością zarówno co do ziemi ( nadawanie prawa własności) jak i ludności w granicach zwyczajowego prawa.
Ziemie w czasach feudalnych były nadawane w ręce instytucji kościelnych i rycerskich.
Monarcha mógł także sprzedać część ziem z zachowaniem suwerenności.
Monarcha uważany był za władcę kraju co oznacza, że może postępować jak właścicil.
Z reguły jest to książe lecz czasami się koronuje.
Tytuł królewski podnosił znacznie autorytet władzy wewnątrz ale przede wszystkim na zewnątrz. Zakres władzy nie był zależny od koronacji. Koronacja była aktem prawnym i świeckim Zmieniała ona stosunki w prawie międzynarodowym. Koronowany miał tylko zwierzchnika w postaci Boga.
Dla zapewnienia ciągłości dynastycznej panowała zasada męskiego spatkobrania w lini prostej a następnie bocznej. Prawo zdopuszczało tylko męższczyzn i tylko bliskich krewnch
Uprawnienia monarchy :
1. władza ustawodawcza - Monarcha może stanowić prawo
2. władza wykonawcza - może je wykonywać
3. władza wojskowa i sądowniacza - i roztrzygać
ograniczenia władzy
od 1 władzę sprawuje monarcha przy współudziale społeczeństwa - organizowane wiece (pozostałość poplemienna) na których ogłasza swoją wolę ale i jednocześnie pyta o zdanie ludność. Póżniej w czasach feudalnych rolę wiecu ogólnego przejmuje wiec feudalny. Monarcha podejmuje decyzje za wiedzą i zgodą najwyższych urzędników i dostojników duchownych a także miejscowych rodów możnych. Rody możnych byłw wspierane przez funkcje nadawane przez monarchę
ad2 monarcha rządzi w państwie i posiada urzędników, których powołuje i odwołuje. W administracji centralnej byli to (komes póżniej wojewoda - zastępca monarchy, kanclerz - sporządzanie dokumentów publicznych i ich pieczętowanie, notariusz - redagujący dyplomy, skarbnik, mincerz - odpowiedzialny za zapasy pieniądza , cześnik - zarządzający piwnicami, stolnik - zaopatrzenie stołu, koniuszy , łowczy, miecznik, )
administracji terytorialnej we wczesnym feudaliźmie były prowincje na czele których stali namiestnicy mianowani przez monarchę. Póniej rolę tą po podziale na okręgi grodowe zwane kasztelaniami pełnił kasztelan(komes grodowy), lokalnymi urzędnikami byli : wojski(bezpieczeństwo, chorąży(zbieranie rycerstwa), sędzia grodowy , włodarz (sprawy gospodarcze)
Starosta -jako urzędnik mianowany reprezentował interesy króla na poszczególnych ziemiach przeciwko możnowładstwu, należała do niego władza administracyjna i wojskowa.
Monarcha posiada drużynę książęcą - wojsko
Ograny współrządzce - rada monarsza, wiece i zjazdy feudalne
prawo oporu przysługiwało społeczeństwu którw mogło je wpwowadzić w życie w wypadku uporczywego i gwałtownego łamania prawa, (Bolesław Śmiały wygnany po zabiciu biskupa krakowkiego lub 3krotne wygnanie mieszka III starego)
ad3. Sądownictwo (sądy państwowe, sądy kościelne, sądy niemieckie, sądy dominialne )
a) sądy państwowe najwyższą instytucją był sąd monarszy(książęcy) występował jako sąd dworski lub sąd wiecowy. Składał się z panującego i asesorów. W zastępstwie panującego wymiar sprawiedliwości sprawował sędzia lub podsądny. <rozpatrywano tu sprawy najwyższe zbrodnie przeciwko majestatowi, sprawy o ziemie i regalia, skargi na postępowanie urzędników. Niższym sądem był sąd kasztelański przy czym kasztelana zastępował sędzia grodowy jednak po poddaniu rycerstwa sądowi książęcemu oraz duchowieństwu własnemu sądownictwu oraz rozwojem immunitetu znacznie spadło znaczenie tych sądów. Sądy wojwodziańskie były sądami dla żydów. Były także sądy targowe.
b) Sądy kościelne - ukształtowało się na początki XIII w na podstawie przywilejów książęcych
W pierwszej instancji sądził archidiakon, od którego można było wnieść apelację do biskupa(od synodu 1248 oficjał ) dalej można było odwoływać się do arcybiskupa. Jurysdykcja sądów kościelnych obejmowała wszystkie sprawy, w których jako pozwany występował duchowny. z wyjątkiem sprawy o dobra ziemskie i zbrodnie przeciwko majestatowi. Sądy kościelne rozstrzygały sprawy związane z wiarą <przedstępstwa o czary, rodzinne, wewnątrzparafialne >na początku XIV w specjalnym rodzajem sądów stały się sądy inkwizyjne
c) Sądy prawa niemieckiego (1.miejskie, 2.wiejskie )
Ad1. Do kolegialnych należały :
- radziecki tworzony przez rajców i burmistrza <przestępstawa przeciwko miastu>
- ławniczy zwyczajny , tworzony przez sołtysa i 7 lub 12 ławników, <sprawy cywilne>
- ławniczy nadzwyczajny (sąd pilny, sąd gościnny, sąd kryminalny), zwoływany w sprawach pilnych
- Wetowy (kilku panów wetowych reprezentujących poszczególne ordynki rozpatrywało sprawy z dziedziny handlu i rzemiosła
Do jednoosobowych należały :
- sądy burmistrza-prezydenta
- burgrabiego
- sołtysa
Ad2. Składały się z sołtysa i ławy wiejskiej
apelacje wnoszono początkowo do Magdeburga. Od 1233r do Chełmna gdzie powstał sąd wyższy prawa niemieckiego składający się z landwójta i 7 ławników trzecią instancją był Sąd Sześciu Miast który tworzyli komisarz, radca, i przedstawiciele sześciu miast.
d) Sądy Dominialne
Występowały we wsiach lokowanych na prawie polskim, których mimo posiadania immunitetu nie przeniesiono na prawo niemieckie. Jurysdykcja należała do pana na mocy udzielonego mu przez księcia przywileju. Mógł ją sprawować osobiście lub przez swoich urzędników.
Ustrój społeczny
1. Rycerstwo
Wywodziło się z grupy zajmującej się wojaczką. Obejmował możnych oraz zwykłe rycerstwo jako pierwsi posiadali ziemie nadaną w zamian za obowiązek służby wojskowej. W wyniku rozwoju wielkiej własności ugruntowało się dążenie najpierw możnowładztwa a potem rycerstwa do rozszerzenia uprawnień nad zamieszkującą ich włości ludnością zależną poprzez przejęcie nad nią władzy po jej ekonomiczne podporządkowanie. Celem do uzyskania takich uprawnień były immunitety.
2. Duchowieństwo
Ukształtowało się na początku XIII wieku jako wyodrębniony stan na podstawie pełnionych funkcji a nie z racji urodzenia. Dzieliło się na wyższe i niższe. Do pierwszej należeli biskupi, opaci, przeorowie, i członków kapitół i kolegiat. Pozostali stanowili kler niższy. Uprzywilejowanie duchowieństwa nastąpiło na synodzie w Łęczycy 1180 ( zrzeczenie się przez Bolesława Sprawiedliwego majątku po zmarłych biskupach i opatach ) oraz w 1210 w Borzykowie ( zagwarantowanie wolnego wyboru biskupów, swobodę obsadzania przez duchowieństwo wyższych urzędników kościelnych, oddawanie duchowieństwa pod sądy duchowne
3. Mieszczaństwo
Miasta przedlokacyjne - istnienie osad możnowładczoplemiennych. Grody pierścieniowe, osady państwowe (Gniezno, kraków, Poznań, Gdańsk ) miasta tworzyły się wokół grodu lub kościała diecezjalnego, które byłu centrum zarządu okręgu. Miasta przedlokacyjne nie różniły się w zasadzie od wsi.jedna występowały tu zawody pozarolnicze (kupcy, rzemieślnicy)
Lokacje miast - na tereny rozwijającej się polski zaczęli napływać osadnicy niemieccy, którrzy po uzyskaniu inmmunitetu sądowego i ekonomicznego dla wydzielonego obszaru ziemui zaczęli tworzyć własne formy samorządu. Model zakładania miast i organizacji polegający na przyjmowaniau prawa magdeburskiego to lokacja (locare - umieszczanie osadzanie na miejscu ). Przywilej lokacyjny był podstawą do załorzenia miasta. Na tej podstawie wydawano dokument lokacyjny stanowiący przyczynę dla wyodrębnienia miasta z okolicznego terytorium. Wyróżniano miasta książęce i prywatne. Dokument lokacyjny zawierał min. nadanie prawa miejskiego, wyznaczenie obszaru miasta i terenów podmiejskich, organizację władz miejskich. Organizatorem miasta był zasadźca, sprowadzał on handlowców i rzemieślników. Osadnicy mieli dogodne warunki : własne sądy , lata wolnizny i inne.
Wzorem ustrojowo-prawnym dla większości był Magdeburg. Stanowił on prawo macierzyste na podstawie którego lokowano pozostałe ośrodki ( miasta fijlialne ) na prawie magdeburskim lokowano do 1320 roku 234 miasta. Z czasem wykształciły się lokalne odmiany prawa magdeburskiego : prawo Średzkie (środa śląska) i prawo chełmińskie ( Chełmno ) na którym od 1233 lokowano na Pomorzu i Mazowszu. Lokowano takrze na prawie lubeckim (Elbląg, Braniewo i Frombork)
Mieszczanie miast dzielili się na obywateli (prawa i obowiązki) i mieszkańców (obowiązki)
A ze wzglądu na status majątkowy na patrycjat (najbogatszi i władza), pospólstwo (drobni rzemiślnicy i handlowcy) i plebs (biedota i służba)
4. Chłopstwo
Największa grupa dzieląca się na wieśniaków książęcych ( gospodarze podlegający księciu -własność podległa ), przypisańcy (ludność zależna - własność podległa ) i zakupi ( dłużnicy oddający się wraz z rodziną w zastaw ).
Prekarie - dobrowolne oddanie się pod opiekę feudałów duchownych lub świeckich.
Własność ziemi chłopskiej była już tylko własnością użytkową.
Świdczenia : renta naturalna (towary,bydło), odrobkowa( praca ) i pieniężna ( pieniądze lub zboże).
Kolonizacja na prawie polskim i niemickim.
Prawo dawnej Polski
Cechy charakterystyczne :
1. Dominacja prawa zwyczajowego którego źródłem był usankcjonowany prawnie zwyczaj
2. Partykularyzm prawa
- zasada osobowości prawa. Jednostka podlegała prawu swojego plemienia bez względu na miejsce pobytu ( długo obowiązywał Żydów, Ormian, Tatarów )
- zasada terytorialności prawa. Stosowano prawo obowiązujące na danym terytorium, któremu musieli się podporządkować.
Prawo uczone ( kanoniczne i rzymskie ) powodujące unowocześnienie prawa
zwyczajowego.
3. Stanowość prawa. Początkowo prawo opierało się na zasadzie powszechności i równości. Później po powstaniu stanów społecznych prawo nie był jednorodne.
Szlachta - prawo ziemskie, duchowieństwo - kanoniczne, mieszczaństwo - miejskie, chłopi - wiejskie.
4. Kazuistyka prawa. Treść prawa stanowiły określone przypadki indywidualne.
Źródła prawa. Roczniki (świętokrzyski dawny 1122), żywoty świętych (sw Wojciecha ), kroniki obce (biskupa z Magdeburga) i polskie (Gala Anonima, Wincentego Kadłubka ), listy.
Księgi Uposażeń ( Księga Henrykowska 1270 )
Dokumenty -
1. książęce - posiadające pełną moc dowodową
- akty prawne dotyczące zarządu państwem (przywileje i statuty, nakazy królawskie, zarządzenia urzędników )
- akty sądowe ( akty stwierdzające dokonanie czynności prawnych, wyroki )
2. prywatne
- Cartae oświadczenia woli ( umowa kupna sprzedaży lub zamiany ).
- Notitiae poświadczenie czynności prawnej.
Prawo polskie.
1. Spisy prawa zwyczajowego
a) ( Księga elbląska konic XIII wieku spisana z inicjatywy krzyżaków)
b) Zwyczaje ziemi Łęczyckiej
c) Prawo zwyczajowe ziemi krakowskiej ( Jan Łaski 1506)
2. Prawo stanowione
a) statuty - ustawy wydawane przez władców polskich. ( np. Bolesława Krzywoustego o daninach, służbie wojskowej i ustanowieniu pryncypatu ) opierały się przede wszystkim na prawie zwyczajowym
b) przywileje : ziemskie , ogólne (obejmujące obszar całego państwa)
c) inne normatywne akty króla : dekrety ( sprawy gospodarcze ), edykty ( sprawy wyznaniowe ) i ordynacje ( sprawy górnicze )
3. Uchwały sejmów ( formułowano w postaci konklizji ) i sejmików ( w postaci laudów)
4. Księgi sądowe - prowadziły sądy ziemskie, grodzkie, podkomorskie
Prawo Kanoniczne ( powszechne i partykularne )
1. Zbiór troisty XI w - dekrety papieskie, uchwały soborów, orzeczenia ojców kościoła
2. Dekret Gracjana - uzgodnienie niezgodnych kanonów
3. Dekrety Grzegorza IX - urzędowy zbiór ustawodastwa papieskiego
4. Clementinae - urzędowy zbiór prawa kanonicznego
Partykularne : statuty prowincjonalne diecezjalne, kapituł, kościelne księgi sądowe
Prawo miejskie
1. prawo zwyczajowe : wzorcem organizacyjnym było prawo magdeburskie (Saskie)
podlegające przeróbkom lokalnym, lokalną odmianą tego prawa było prawo chełmińskie ,średzkie, lubeckie.
2. Wilkierze - to statuty i ustawy miejskie wydawane początkowo przez monarchę później przez władze miejskie. W XIII w wydawano wilkierze pojedyńcze później zakładano specjalne księgi wpisując nowo uchwalone statuty w porządku alfabet.
3. Pouczenia prawne i ortyle. Pouczenia prawne to odpowiedzi udzielane miastom filialnym przez miasta maciarzyste ( 1338 Chełmno od Magdeburga ). Ortyle to konkretne rozstrzygnięcia spraw sądowych wydanych przez miasta macierzyste
4. Przywileje miejskie ( najczęściej przywileje handlowe nadawane przez monarchę )
5. Księgi miejskie - ławnicze i radzieckie
Prawo wiejskie
Przywileje i dokumenty lokacyjne, księgi sądowe wiejskie, wilkierze wiejskie
Prawo prywatne
I. prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne
1. Prawo osobowe
a) zdolność prawna - oznaczała bycie podmiotem prawnym ( praw i obowiązków )
Mogła być pełna lub ograniczona. Pełną zdolność w prawie feudalnym posiadała osoba fizyczna : wolna, zdrowa, miejscowa (krajowa), nie pozbawiona czci
Czynnikami ograniczającymi zdolność były :
- Obce pochodzenie - na początku cudzoziemcy nie posiadali w ogóle osobowości prawnej, później rozwinęło się prawo gościnne, zakaz posiadanie nieruchomości ziemskiej
- Religia - Żydzi (zamieszkiwali w oddzielnych dzielnicach, nosili odznaki, zakaz nabywania własności, zakaz małżeństawa z chrześcijanami, prawo do udzielania pożyczek oprocentowanych) , muzułmanie , odstępcy od wiary, arianie, protestanci.
- Stan - najszerszy zakres praw posiadała szlachta ( liczne przywileje prawa i inne akty prawne ) ograniczeniem był zakaz trudnienia się rzemiosłem i handlem
grożący utratą szlachectwa .Węższy zakres praw przysługiwał duchowieństwu były to węższy zakres rozporządzania majątkiem, nabywania praw spadkowych,
Mieszczanie mieli zakaz nabywania i posiadania dóbr ziemskich a także mieli zakaz piastowania urzędów państwowych i i wyższych godności duchownych
Zdolność prawna chłopów była najbardziej ograniczona. Chłopi bez zgody pana nie mogli nawiązywać żadnych stosunków prawnych
- Zdrowie - Choroby fizyczne ( głuchota, ślepota, trąd ) ograniczały zdolność prawną w znacznym stopniu a niekiedy wykluczały. Choroby psychiczne nie powodowały ubezwłasnowolnienia.
- Płeć - Pełną zdolność prawną posiadali jedynie mężczyźni. Kobiety nie posiadały prawa dziedziczenia nieruchomości i sprawowania opieki.
- Cześć - zła sława miała spory wpływ na ograniczenie zdolności prawnej wynikała ona z nagannego postępowania ( odstępstwo od wiary, złamanie przysięgi, niedochowanie przyrzeczenia)
Pozbawieni zdolności prawnej byli :
- wywołańcy - skazani za ciężkie przestępstwa prawomocnym wyrokiem sądowym, byli to ludzie wyjęci spod miru publicznego, uznawano ją za zmarłą za życia. Można było wywołańca bezkarnie zabić. Odmianą była infamia - utrata czci szlacheckiej albo łagodniejsza forma banicja.
- Wygnańcy - charakterystyczne dla prawa miejskiego
- niewolni - traktowano jak rzeczy nieruchome ( osadzeni na gruncie państwowym ) lub jak rzeczy ruchome ( na równi ze zwierzętami ) przyczyną było jeniectwo wojenne można było także stać się niewolnym w wyniku umowy
Nabycie zdolności prawnej wiązało się z urodzeniem dziecka żywego i bez wad fizycznych oraz z przyjęciem do rodziny ( symboliczne podniesienie dziecka przez ojca )
Płód w łonie matki otoczony był opieką prawa karnego.
b) zdolność do czynności prawnych - zdolnośc do składania i przyjmowania oświadczeń woli, które prowadzą do powstania zmiany bądź wygaśnięcia stosunku prawnego.
Czynnikami ograniczającymi wolność były :
- wiek - życie człowieka dzielono na małoletność i pełnoletność ( lata sprawne ), początkowo małoletność kończyła się z chwilą dojrzałości fizycznej i psychicznej statut Warski 1423 ustalił granice wieku dla chłopców 15 lat dal dziewcząt 12 lat .
Małoletni nie posiadali zdolności do czynności prawnych. Sprawni ( do 24 rokyu życia ) potrzebowali asysty ojca lub opiekuna.
- Płeć - Kobiety pozostawały przez cały czas pod męską kuratelą. Najpierw była to opieka ojca później męża. Bardziej samodzielną była wdowa której przysługiwało prawo zarządu majątkiem po mężu oraz opieka nad nieletnimi dziećmi
- Zdrowie - zdolnośc do czynnoci prawnych wymagała również zdrowia fizycznego i umysłowego. Osoby chore mogły podejmować decyzje tylko w obecności ustanowionego sądownie opiekuna lub kuratora.
c) osoby prawne - występowały w formie korporacji ( stowarzyszeń ) lub fundacji (zakładów ) osoba prawna wywodziła się z umowy społecznej.
Korporacja stanowiła związek osób, zbiorowość . Posiadała zdolność prawną jako całość, samodzielna jednostka ( miasto, związki w mieście np. cechy i gildie ), opole, gromady wiejskie, państwo od XIV w Korona Królestwa Polskiego.
Fundacje powstały na mocy aktu fundacyjnego, z woli założyciela ( fundacje na rzecz Kościoła - klasztory, szpitale, kościoły ; fundacje świeckie : przytułki, ochronki, bursy)
2. Prawo małżeńskie
a) prawo małżeńskie osobowe - początkowo małżeństwa miały charakter świecki (małżeństwa kościelne są zawierane przez członków rodu panującego i mo...
prawozaoczne