ZASADY, METODY, FORMY I ŚRODKI TRENINGU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH.
Uważa się, iż proces szkoleniowy jest prawidłowy również wtedy, gdy przestrzegane są normy postępowania tzw. zasady nauczania, określającej sposób wcielania celów w życie. Stają się one pewnymi wyznacznikami poprawnego działania wobec osoby niepełnosprawnej, prowadzącego nawet do sportowego mistrzostwa. Aby to osiągnąć, należy umiejętnie dobierać metody, formy i środki, wykorzystywane i sprawdzone w sporcie osób pełnosprawnych. Nie jest to łatwe zadanie dla prowadzącego zajęcia, ponieważ musi on w swojej pracy uwzględnić również wiek biologiczny ćwiczących, rodzaj ich schorzenia, możliwości funkcjonalne i kompensacyjne, predyspozycje intelektualne i psychiczne, uzdolnienia ruchowe, poziom sprawności, a także wydolności fizycznej, budowę somatyczną oraz aktualny stan zdrowia.
ZASADY TRENINGU
Krzysztof Perkowski i Dariusz Śledziewski na potrzeby procesu treningowego wyróżnili następujące zasady: świadomości i aktywności, indywidualizacji, poglądowości, systematyczności, stopniowania trudności, wszechstronności oraz specjalizacji. Warto na nie zwrócić uwagę, ponieważ są one uważane za uniwersalne i znajdują zastosowanie w sporcie osób niepełnosprawnych.
1. Zasada świadomości i aktywności polega na zapoznawaniu zawodnika z celami treningu oraz na jego twórczym współudziale w ich osiąganiu. Aktywność ćwiczących przejawia się głównie w uważnym naśladowaniu pokazu, w szukaniu najlepszych form ruchowych przy uwzględnieniu własnych predyspozycji, w umiejętności wprowadzania korekt oraz w dobrowolnym przyjmowaniu na siebie różnych zobowiązań, związanych z działalnością sportową.
2. Zasada indywidualizacji opiera się na takiej organizacji pracy, która w maksymalny sposób uwzględnia poziom umiejętności i możliwości poszczególnych zawodników. Należy indywidualnie określić cele szkoleniowe, sportowe oraz plany treningowe w przypadku każdej osoby ćwiczącej.
3. Zasada poglądowości polega na wykorzystaniu czynników, które działając na zmysły trenujących, przyspieszają i wzbogacają poznanie. Wymaga prawidłowego kojarzenia słów i symboli, a jej główne środki to: pokaz, podręcznik, tablica, film itp. Przestrzeganie tej zasady ułatwia powstawanie u zawodników prawidłowych wyobrażeń o nauczanym ruchu lub działaniu.
4. Zasada systematyczności wynika z utrwalania zmian biologicznych u osób ćwiczących. Polega na planowanym oraz logicznym działaniu w procesie treningowym w celu osiągnięcia określonego rezultatu.
5. Zasada stopniowania trudności polega na prawidłowym doborze parametrów ilościowych i jakościowych obciążenia treningowego. Ponadto wymaga odpowiedniego postępowania wobec zawodnika: przechodzenia od zadania łatwiejszego do trudniejszego, od znanego do nieznanego, od zmęczenia małego do maksymalnego. Zasada ta dotyczy aspektów psychicznych, motorycznych oraz wychowawczych.
6. zasada wszechstronności obejmuje przestrzeganie prawidłowych proporcji pomiędzy ćwiczeniami wszechstronnymi, ukierunkowanymi i specjalnymi na poszczególnych etapach szkolenia treningowego. Jej stosowanie jest bardzo ważne szczególnie w przygotowaniu psychicznym i sprawnościowym osoby ćwiczącej. Należy także pamiętać o urozmaicaniu treningu.
7. zasada specjalizacji polega na stosowaniu ćwiczeń ukierunkowanych na uzyskanie optymalnych osiągnięć w danej dziedzinie.
Jak już wspomniano, każda z tych zasad znajduje zastosowanie w sporcie niepełnosprawnych, w którym biorą udział jednostki prezentujące różnorodne schorzenia i mające liczne zaburzenia sprawności: narządu wzroku, słuchu, ruchu, sprawności umysłowej, oraz z ograniczonym funkcjonowaniem osobowości. Powszechna jest opinia, że trener nauczające ruchu zawsze powinien traktować niepełnosprawnego zawodnika jako indywidualność i starać się dokładnie poznać jego możliwości psychiczne i funkcjonalne. Przestrzegając odpowiednich zasad, ułatwi osobie ćwiczącej nauczenie się techniki ruchu, charakterystycznej dla różnych dyscyplin i konkurencji sportowych. Ma to duże znaczenie dla opanowania przez zawodnika czynności ruchowych, związanych z jego codziennym życiem (jazda na wózku).
W teorii sportu znane są też zasady mające zastosowanie głównie w sporcie niepełnosprawnych. Andrzej Kosmol przedstawia je w następujący sposób:
1. Zasada rozpoznania kanału informacyjnego uczenia się osoby niepełnosprawnej odnosi się oddzielnie do każdego rodzaju dysfunkcji osób niepełnosprawnych oraz etapu nauczania ruchu. Trener jest zobowiązany wybrać indywidualnie dla każdego zawodnika najlepszy zespół środków przekazywania informacji związanych z uczeniem się określonego ruchu.
2. Zasada niezbędnego poziomu rozwoju neurologicznego w nauczaniu umiejętności ruchowych odnosi się do kolejnych etapów biologicznego i społecznego rozwoju osób niepełnosprawnych. Trener dokonuje wnikliwej analizy charakteru przemian w poszczególnych fazach rozwoju, osobno u ćwiczących niepełnosprawnych z różnymi schorzeniami, np. z inwalidztwem od urodzenia, a osobno u zawodników z inwalidztwem nabytym w różnych okresach ich życia. Prowadzący zajęcia powinien wiedzieć, które osoby z zaburzeniami poznawczymi lub ruchowymi mogą nie być wystarczająco dojrzale rozwinięte, aby opanować określone umiejętności ruchowe. Dlatego w pracy trenerskiej należy kierować się przede wszystkim funkcjonalnymi możliwościami osób niepełnosprawnych, a nie ich wiekiem biologicznym.
3. zasada stosowania prawa efektu dotyczy osób niepełnosprawnych bez względu na rodzaj ich dysfunkcji i zaburzeń. Jeżeli zawodnicy dobrze wykonują dane zadanie treningowe (przez co osiągają pozytywne efekty), to mają motywację do powtarzania go. Jednocześnie powinni też być świadomi (z wyjątkiem osób niepełnosprawnych intelektualnie), jaki poziom sportowy mogą osiągnąć. Czynnikiem wspomagającym motywację osób ćwiczących powinno być w pełni przemyślane i adekwatne postępowanie trenera.
4. zasada pozytywnej zachęty ma szczególne znaczenie w środowisku osób niepełnosprawnych ponieważ są one bardziej wrażliwe na naganę niż zawodnicy pełnosprawni. Należy jednak pamiętać o tym, że powinno się podejmować wobec nich (podobnie jak w przypadku pełnosprawnych ćwiczących) działania dyscyplinujące oraz zachować odpowiednią proporcję pomiędzy uwagami pozytywnymi a negatywnymi, ze zdecydowaną przewagą tych pierwszych.
5. Zasada systematyczności polega na przestrzeganiu kolejności nauczanego materiału oraz odpowiedniej kontroli. Jeżeli trener utrzyma zasadę kolejności uczenia się, będzie mógł na bieżąco kontrolować, ile materiału zostało opanowane i na których etapach nauczania umiejętności ruchowych nie odnotowano postępów. Systematyczne postępowanie umożliwia osiąganie pozytywnych efektów w pracy treningowej z osobami niepełnosprawnymi, pod warunkiem że każdy z etapów nauczania nowego ruchu jest zrozumiały i został opanowany przez uczących się.
6. Zasada przystępności- umiejętności przyswajania różni się w zależności od tempa uczenia się ćwiczących. U osób niepełnosprawnych nauczanie umiejętności ruchowych przebiega w różnym tempie. Niektórzy zawodnicy mogą na wstępnym etapie uczenia się wykazywać duże postępy, podczas gdy u osób o większych umiejętnościach poprawa może być o wiele mniejsza. Efektywność nauczania ruchu może być również uzależniona od rodzaju schorzenia i funkcjonalnych możliwości poszczególnych zawodników.
7. Zasada niezwłocznego informowania o efektach pracy jest niezbędnym elementem każdego etapu procesu treningowego. Przekazywana informacja powinna być konkretna i aktualna. Dotyczy ona nie tylko samego wykonania ruchu, ale także stanu organizmu ćwiczącego. Jej adresatem jest zarówno zawodnik niepełnosprawny, jak i jego trener. Tym samym informacja ta staje się dla osób niepełnosprawnych sensorycznie lub fizycznie elementem świadomego i aktywnego kierowania treningiem oraz szczególnym czynnikiem podnoszenia jego skuteczności. Dlatego też powinna być przekazana przez trenera we właściwy sposób, odpowiednio do rodzaju niepełnosprawności zawodnika (słowny, dźwiękowy, wizualny, dotykowy). Prowadzący jednocześnie musi pamiętać, iż osobom charakteryzującym się dysfunkcją poznawczą należy pozostawić więcej czasu na analizę przekazywanych informacji.
8. Zasada świadomości celów znajduje uzasadnienie w treningu osób niepełnosprawnych, który może prowadzić zawodników do osiągnięcia realnych celów (mistrzostwa sportowego) lub/i dostarczać radości z uczestnictwa w sporcie (np. Olimpiady Specjalne). Dlatego też zarówno pracujący z niepełnosprawnymi, jaki i sami niepełnosprawni (z wyjątkiem osób niepełnosprawnych intelektualnie) muszą być świadomi, w jakim kierunku ma podążać podjęta aktywność sportowa.
9. Zasada przenoszenia wcześniej nabytych umiejętności opiera się na umiejętnościach zdobytych przez osoby niepełnosprawne w życiu codziennym. Wpływ, jaki wywiera proces ćwiczenia lub uczenia się w jednej dziedzinie, wymaga jednak pewnego poziomu zdolności poznawczych, aby nabyte umiejętności przenieść do innych warunków środowiska i na inny poziom sprawności. Z tego wynika szczególna rola trenera, który powinien wskazywać niepełnosprawnym zawodnikom podobieństwa między poszczególnymi umiejętnościami. Jednocześnie musi być świadomy, iż osoby z dysfunkcjami poznawczymi mogą mieć trudności z takim transferem. Reakcje ruchowe zależą od sprawności zmysłów, ale wiadomy jest fakt, iż decydującą rolę przypisuje się analizatorowi wzroku, który przejmuje wcześniejsze doświadczenia innych zmysłów.
10. Zasada zapamiętywania umiejętności ułatwia dążenia do doskonałości nie tylko w zakresie poznania nowych ruchów, ale także w procesie ciągłego ich doskonalenia. Trener pracujący z osobami niepełnosprawnymi powinien wiedzieć, iż zawodnicy, którzy uczą się danej umiejętności ruchowej aż do osiągnięcia perfekcji, zapamiętują więcej. Dzieje się tak w wyniku przekazywania do centralnego systemu nerwowego bodźców pochodzących ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego, gdzie powstaje ta informacja. Pod wpływem bodźców peryferyjnych, oddziaływujących na motoryczność osoby niepełnosprawnej, rozwijają się funkcje mózgu i odwrotnie- bardziej precyzyjne działanie mózgu umożliwia doskonalszą i bardziej precyzyjną pracę aparatu ruchu.
METODY NAUCZNIA RUCHU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Metody to zespół celowych czynności, a także konsekwentny i świadomy sposób postępowania dla osiągnięcia założonego celu. W sporcie – zarówno osób pełnosprawnych, jak i niepełnosprawnych – jednym z podstawowych celów (obok sprawności i taktyki) jest poprawne i trwałe opanowanie techniki, co bezpośrednio wiąże się z nauczaniem i doskonaleniem określonych aktów ruchowych. Zdaniem Henryka Sozańskiego z metodycznego punktu widzenia poprawne nauczanie powinno uwzględniać następujące etapy:
- Pokaz i objaśnienie struktury, a także przebiegu ruchu,
- Przedstawienie uwarunkowań jego wykonania,
- Samodzielne próby wykonania danego ćwiczenia,
- Korekty błędów wynikające z oceny zewnętrznej lub samooceny,
- Świadome modyfikacje, dostosowujące technikę do indywidualnych cech zawodnika,
- Opanowanie ruchu, przewagę cech pozytywnych,
- Stabilizację techniki.
W przypadku zawodników niepełnosprawnych wybór metody zależy głównie od dyscypliny i specyfiki ruchów w niej występujących. Dotyczy to zwłaszcza ruchów nieco odmiennych od zwykłych czynności ruchowych dnia codziennego, chociaż wiele z nich opiera się na naturalnych ruchach człowieka. Konieczne jest przy tym dostosowanie całokształtu postępowania do poziomu osób niepełnosprawnych. Inaczej wygląda proces treningowy u początkujących, uczących się podstawowych elementów danej techniki sportowej, a inaczej u zaawansowanych.
Główną rolę w nauczaniu ruchu każdego zawodnika (zarówno pełnosprawnego, jak i niepełnosprawnego) pełni metoda powtórzeniowa, którą charakteryzuje stała intensywność pracy i optymalna przerwa wypoczynkowa. Zakłada ona wielokrotność powtórzeń całego ruchu, celowo wydzielonych jego faz, lub też ćwiczeń pomocniczych, prowadzących do poznania i opanowania struktury całego ruchu. Z uwagi na pozom komplikacji ruchu i możliwości psychofizyczne zawodnika Krzysztof Perkowski i Dariusz Śledziewski wyróżniają trzy warianty tej metody: syntetyczny, analityczny i kompleksowy.
- Metoda syntetyczna wykorzystywana jest wtedy, gdy złożoność ruchu jest niewielka bądź gdy w jego strukturze nie można wydzielić faz. Ruch nauczany jest całościowo, bez naruszenia jego budowy i rytmu. W przypadku trudnych ruchów istnieje możliwość uproszczenia działania lub zmniejszenia szybkości wykonania.
- Metoda analityczna stosowana jest w ćwiczeniach o dużej złożoności (np. w trudnych zadaniach ruchowych). Ze struktury nauczanego ruchu należy wydzielić fazy lub elementy i ćwiczyć je oddzielnie, łącząc je później w jedną całość. Jeśli poszczególne elementy zostaną jednak zbyt mocno utrwalone, to mogą pojawić się trudności w trakcie łączenia danych faz ruchu.
- Metoda kompleksowa polega na wykorzystaniu dwóch wcześniejszych metod w zależności od potrzeby danego zadania.
Trudno wyobrazić sobie dyscypliny i konkurencje sportowe, w których sprawność fizycznie nie dogrywa istotnej roli. Do kształtowania jej w treningu sportowym wykorzystuje się dwie grupy metod – nieprzerywane i przerywane. Ich osobliwość wiąże się ze sposobem wykonywania ćwiczeń i z ich intensywnością oraz z czasem i charakterem przerw wypoczynkowych.
Wśród metod nieprzerywanych wyróżnia się:
- Metoda ciągła charakteryzuje się dużym zakresem pracy głównie w warunkach równowagi tlenowej. Stosowane w tej metodzie wysiłki uzależnione będą między innymi od poziomu wytrenowania zawodnika.
- Metoda zmienna charakteryzuje się (jak sama nazwa wskazuje) zmienną intensywnością pracy. Nie stosuje się tu przerw wypoczynkowych, gdyż są one zastępowane mniejszą intensywnością ćwiczenia.
W grupie metod przerywanych występują:
- Metoda powtórzeniowa polega na tym, że poszczególne ćwiczenia (wykonywane z pełną lub submaksymalną intensywnością) przedzielone są optymalną przerwą wypoczynkową. Jej założeniem jest to, że do każdego następnego powtórzenia zawodnik przystępuje w pełni wypoczęty.
- Metoda interwałowa charakteryzuje się zaplanowanym występowaniem faz obciążenia oraz niepełnego wypoczynku. Intensywność poszczególnych wysiłków wzrasta z uwagi na odpowiednio stosowane przerwy, które nie pozwalają na pełny wypoczynek osoby trenującej.
W praktyce stosuje się również inne metody treningu, np. obwodową, stacyjną czy mieszaną. Zdaniem Perkowskiego i Śledziewskiego bardziej przybliżają one organizacyjną stronę zajęć lub charakter stosowanych środków niż sposób wiązania i wykonywania ćwiczeń. Są to takie formy lub rodzaje jednostek treningowych, do realizacji których można wykorzystać jedną lub kilka podstawowych metod (np. trening obwodowy może przebiegać wg założeń metody powtórzeniowej, interwałowej bądź zmiennej).
Badacze wyróżniają też metody kontrolne i startowe, które mogą być realizowane w formie sprawdzianów czy zawodów kontrolnych. Przygotowują one do startów głównych. Służą funkcjonalnej przebudowie stanu wytrenowania (wypracowanego innymi metodami) na sprawność startową. Stosowane są okresowo w celu odpowiedniego postępowania na treningach przed najważniejszymi startami.
FORMY TRENINGU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Wykorzystując podczas zajęć z osobami niepełnosprawnymi elementy sportu i treningu zawodników pełnosprawnych, stosuje się różne formy zajęć dostosowanych do założonych celów szkoleniowych i aktualnego stanu zaawansowania ćwiczących. Perkowski i Śledziewski rozróżniają następujące formy treningu:
- Postać uproszczona ma zastosowanie głównie w początkowych fazach nauczania techniki lub taktyki, nie stosuje się w niej wszystkich przepisów, dotyczących np. liczby graczy czy mniejszych boisk;
- Postać szkolna oparta jest w zasadzie na podstawowych przepisach, wykorzystuje się ją w doskonaleniu umiejętności techniczno – taktycznych, w trakcie ćwiczeń trener może interweniować, udzielając odpowiednich wskazówek;
- Postać właściwa jest najczęściej prowadzona przez sędziego w formie meczów kontrolnych, towarzyskich, mistrzowskich i innych.
ŚRODKI
W procesie treningowym osób niepełnosprawnych codzienna praca trenera z zawodnikiem sprowadza się w wymiarze praktycznym do wykonywania przez niego zaplanowanych ćwiczeń. Ich rodzaj, liczba, proporcje, sposób oraz intensywność wykonywania w kolejnych latach szkolenia składają się na najważniejsze czynniki pracy osoby prowadzącej zajęcia sportowe. Niejednokrotnie decydują one o rozwoju zawodnika. W ramach każdej dyscypliny i konkurencji sportowej Perkowski i Śledziewski wyróżniają ćwiczenia:
- Wszechstronne – działają na różne narządy, układy i funkcje organizmu, rozwijając w harmonijny sposób zasób umiejętności i poziom sprawności zawodnika;
- Ukierunkowany – charakterem wykonania, elementami lub całością struktury zewnętrznej bądź wewnętrznej są zbliżone do działania startowego;
- Specjalne – kształtują gotowość do wykonania specyficznego działania ruchowego w czasie uwarunkowanym wymogami danej dyscypliny (konkurencji), charakteryzuje je strukturalne podobieństwo do zadania startowego.
W treningu sportowym osób niepełnosprawnych trudno nie uwzględnić – oprócz ćwiczeń – takich elementów, jak: obiekty i ich wyposażenie, urządzenia, sprzęt oraz wyposażenie sportowe i ortopedyczne zawodników. Nie chodzi o sam fakt ich istnienia, ale o to, czy są one dostępne i odpowiednio dostosowane do potrzeb sportowców niepełnosprawnych oraz czy są nowoczesne, niezawodne, trwałe i estetyczne. Często właśnie te środki stanowią barierę dla powszechnego udziału osób niepełnosprawnych w życiu sportowym, co niejednokrotnie wykazały badania przeprowadzane w Polsce.
Trening sportowy osób niepełnosprawnych na poziomie wyczynowym wymaga szczególnych działań wspomagających organizm trenujących. Z przykrością należy stwierdzić iż w Polsce sportowcy niepełnosprawni pozostają na uboczu prawidłowo zorganizowanej i planowanej opieki ze strony medycyny sportowej. Najczęściej są to tylko działania doraźne podejmowane przed najważniejszymi zawodami rangi europejskiej i światowej. Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w czasie przygotowań do Igrzysk Paraolimpijskich Ateny 2004 wykazały, iż ponad połowa zawodników odczuwała brak fizjoterapeuty, psychologa, oraz specjalisty w zakresie żywienia, a 1/3 została pozbawiona opieki lekarskiej i współpracy z masażystą. Różne były też oceny paraolimpijczyków dotyczące odnowy biologicznej.
Zarówno pełnosprawni, jak i niepełnosprawni sportowcy są członkami określonej zbiorowości społecznej. Dla rozwoju sportu niezwykle istotne jest uzyskanie właściwego miejsca w hierarchii wartości społecznych. Decydują o tym ludzie związani z kulturą fizyczną. Pozytywne bodźce ze środowiska społecznego otaczającego zawodnika dopingują go do systematycznej i intensywnej pracy. Jednak przeprowadzone wśród paraolimpijczyków badania z lat 1972 – 2002 jednoznacznie potwierdzają iż sport osób niepełnosprawnych jest w Polsce nadal wyobcowany ze środowiska sportowego ludzi zdrowych. Według zawodników niepełnosprawnych główne przyczyny tego stanu to brak informacji, niepropagowanie tego rodzaju sportu w środkach masowego przekazu oraz odmienny sposób traktowania paraolimpijczyków w porównaniu z olimpijczykami pełnosprawnymi. Badani wskazują także na brak akceptacji ze strony ludzi zdrowych. Ponadto stwierdzają, ze sport osób niepełnosprawnych obejmuje zamknięty krąg zawodników, zrzeszonych głównie w klubach sportowych, w których trenują wyłącznie inwalidzi. Poruszają też kwestię związaną z tym, że imprezy sportowe dla niepełnosprawnych odbywają się zazwyczaj w otoczeniu niepełnosprawnych kibiców. Zdaniem zawodników instancje rządowe i organizacje sportowe osób sprawnych wykazują znikome zainteresowanie sportem osób niepełnosprawnych, a nakłady finansowe przeznaczone na ten cel są niższe w porównaniu do nakładów na sport osób pełnoprawnych. Uważają też, że polscy sportowcy (pełnosprawni i niepełnosprawni) nie są zintegrowani czego wyrazem jest ich skromny wspólny udział w różnych imprezach sportowych.
Analizując szczegółowo opisane środki treningowe, mające zastosowanie również w sporcie osób z niepełnosprawnością, należy stwierdzić, iż oprócz ćwiczeń pozostałe z nich niejednokrotnie dla tego środowiska są problematyczne. Staje się to niepokojące w obliczu najnowszych danych, z których wynika, że nie tylko spada zainteresowanie aktywnością sportową jako formą rehabilitacji, ale także maleje w Polsce liczba osób chcących uprawiać sport wyczynowo, zarówno w letnich, jak i zimowych dyscyplinach.
dziubusek30