Śmieja_Jak rozumieć pojęcie literatura homoseksualna.pdf

Kanon i kanony, czyli jak rozumieć pojęcie "literatura homoseksualna"

«The Canon and Canons, or, How to Understand the Notion ‘Homosexual Literature’»

by Wojciech Śmieja

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 12 / 2008, pages: 96116, on www.ceeol.com .

Szkice

mieja Kanon i kanony

Wojciech MIEJA

w nich, mniej lub bardziej jawn¹ (na ogó³ jednak bardzo zawoalowan¹, w przy-

padku Bia³oszewskiego niemal nieczyteln¹) obecnoæ tajnych znaków dyskursu

homoseksualnoci. Czy to jednak znaczy, ¿e nale¿¹ca do kanonu li-

teratura homoseksualna, o której pisze szwajcarski polonista, rze-

czywicie istnieje? 2 Warto zastanowiæ siê nad sposobem jej istnienia. Rzut

oka na kanony innych literatur wystarcza, by przekonaæ siê, ¿e linia rozwojowa

polskiej literatury homoseksualnej przebiega³a nieco inaczej, wed³ug w³asnej

dyskretnej trajektorii. Dyskretnoæ ta ka¿e formu³owaæ powy¿sze pytania;

pytania, dodajmy, których nie potrzeba stawiaæ wiêkszoci literatur zachodnioeu-

ropejskich, gdy¿ odpowied w ich przypadku jest oczywista. Mniej lub bardziej

ewidentnie homoseksualne 3 teksty stanowi¹ spor¹ czêæ kanonu literatury angiel-

skiej wieku XVI i XVII (Marlowe i Szekspir), wieku XIX (ze sztandarow¹ posta-

ci¹ Oscara Wildea). Ich homoseksualnoæ zosta³a precyzyjnie steoretyzowana

i wpisana w porz¹dek odczytañ kanonicznych. Refleksja, teoretyczna i historycz-

noliteracka, jest naprawdê imponuj¹ca, wystarczy przytoczyæ tytu³y kilku najwa¿-

niejszych pozycji dotycz¹cych omawianego okresu i omawianej literatury; pozy-

cji, dodajmy, o charakterze przekrojowym, analizuj¹cych nie pojedyncze dzie³a,

ale ca³e przebiegi homoseksualnych w¹tków 4 . Analogicznie rzecz wygl¹da w przy-

padku literatury amerykañskiej, gdzie tematyka homoseksualna (mniej lub bar-

dziej cile wi¹¿¹c siê z uwarunkowaniami biograficznymi) na dobre pojawia siê

w pierwszej po³owie XIX wieku w twórczoci transcendentalistów (uwzniolenie

mêskiej przyjani kosztem heteroseksualnej mi³oci w pisarstwie Ralpha W. Emer-

sona, H.D. Thoreau), kulminacjê sw¹ osi¹ga w twórczoci Walta Whitmana w po-

³owie stulecia, a nastêpnie przejawia siê bardzo wyranie w postawie twórczej i do-

robku Henryego Jamesa. Nie trzeba dodawaæ, ¿e sygnalizowane zjawiska, wpisane

w literacki kanon literatury angielskiej i amerykañskiej, s¹ teoretyzowane, prze-

Kanon i kanony, czyli jak rozumieæ pojêcie

literatura homoseksualna?

German Ritz na zadane przez siebie pytanie: Czy istnieje polska literatura

homoseksualna? 1 formu³uje twierdz¹c¹ odpowied, precyzuj¹c przy okazji wy-

ró¿niki takiej twórczoci i sytuuj¹c j¹ w porz¹dku historycznoliterackim okazu-

je siê, ¿e literatura tego typu istnieje jakkolwiek zawoalowuje sw¹ obecnoæ w ta-

kim stopniu, w jakim nie czyni tego bodaj ¿adna inna literatura homoseksualna

Europy i Ameryki. Dziêki temu jednak mo¿e wejæ do kanonu i jest czêci¹

ukszta³towanej przez polsk¹ literaturê samowiedzy. Wartoci¹ tak rozumianej

literatury jest, twierdzi Ritz, zagro¿ona w polskich realiach wiernoæ piêknos³o-

wiu i obecnoæ tego, co prywatne. Symbolem pierwszego jest niew¹tpliwie twór-

czoæ Iwaszkiewicza, drugiego (zwi¹zek wydaje mi siê dyskusyjny) poezja Bia³o-

szewskiego. Trzeci¹, ambiwalentn¹, wartoci¹ (ta teza jest tak skonstruowana, ¿e

nie sposób jej sfalsyfikowaæ) jest zdolnoæ tej literatury do podkopywania dys-

kursu w³adzy lub, przeciwnie, nadto gorliwego potwierdzania go (to wed³ug

Ritza casus Andrzejewskiego i Iwaszkiewicza).

Tezy szwajcarskiego polonisty zachowuj¹ wagê przede wszystkim w odniesie-

niu do literatury o charakterze sublimacyjnym, pseudonimuj¹cej homoseksual-

noæ, artystowskiej. Warto przy tym jednak powróciæ do wyjciowego pytania: Czy

istnieje polska literatura homoseksualna?, a nawet uszczegó³owiæ je, pytaj¹c o to,

czy istnieje taka literatura w obrêbie tzw. kanonu?

Proponujê pozostaæ przy proponowanym przez Ritza zestawie nazwisk: Iwasz-

kiewicz, Gombrowicz, Andrzejewski, Mach, Bia³oszewski utwory wszystkich

wymienionych niew¹tpliwie nale¿¹ do kanonu polskiej literatury, odnajdujemy

Pierwsz¹ prób¹ powo³ania go do ¿ycia by³a antologia W. Jöhlinga pt. Dyskretne

namiêtnoci. Antologia polskiej prozy homoerotycznej , (Softpress, Poznañ 1992). Na

ksi¹¿kê sk³ada siê szereg bardzo ró¿norodnych fragmentów pochodz¹cych zarówno

z dzie³ autorów kanonicznych, jak i mniej uznanych pisarzy.

Mam oczywicie wiadomoæ, ¿e u¿ycie przymiotnika homoseksualne jest w tym

przypadku anachronizmem. Dzieje tej kategorii pojêciowej nie siêgaj¹ g³êbiej ni¿

do po³owy XIX stulecia. Nie ulega jednak w¹tpliwoci, ¿e homoerotyczny eros

w XVI-wiecznej humanistycznej Europie by³ zjawiskiem stosunkowo powszechnym,

a jego obecnoæ pozostawi³a lady w tekstach literackich.

Warto wymieniæ kilka tytu³ów prac tego typu: R. Dellamora Masculine Desire. The

Sexual Politics of Victorian Aestheticism , University of North Carolina Press, Chapel

Hill 1990; Sexual Heretics. Male Homosexuality in English Literature from 1850 to 1900 ,

ed. by B. Reade, Coward-McCann, New York 1971; E.K. Sedgwick Between Men.

English Literature and Male Homosocial Desire , Columbia University Press, New York

1985. Dodajmy do tej listy jeszcze wa¿n¹ ksi¹¿kê powiêcon¹ tematyce lesbijskiej:

L. Faderman Surpassing the Love of Men. Romantic Friendship and Love between

Women from the Renaissance to the Present , Morrow, New York, 1981.

G. Ritz Literatura w labiryncie po¿¹dania. Homoseksualnoæ a literatura polska ,

prze³. A. Kopacki, Pogranicza 1998 nr 1, s. 98.

Szkice

mieja Kanon i kanony

twarzane i przyswajane przez instytucje generuj¹ce kanon i kanoniczne sposoby

czytania. Rzut oka na XIX-wieczny kanon literatury francuskiej utwierdza nas

w przekonaniu, ¿e w¹tki homoseksualne, przeplataj¹c siê nieustannie miêdzy bio-

grafi¹ a tekstem literackim, wyznaczaj¹ spor¹ jego czêæ: pojawiaj¹ siê bardzo

wyranie u Balzaka, stygmatyzuj¹ biografie Verlainea i Rimbauda, a póniej tak-

¿e objawiaj¹ siê w twórczoci niekwestionowanych klasyków pierwszej po³owy XX

wieku: André Gidea, Marcela Prousta, Jeana Cocteau.

Mniej wiêcej w po³owie XX wieku we wszystkich tych literaturach dochodzi

do ciekawego zjawiska: kanon homoseksualny zostaje oddzielony od kanonu

ogólnego. W praktyce oznacza to, ¿e pojawiaj¹ siê literackie nisze (literatura ge-

jowska), w których formuj¹ siê, niezale¿nie od hierarchii kanonu ogólnego (lite-

rackiego mainstreamu, jak chcieliby go nazwaæ badacze literackiego rynku i kry-

tycy) kanony partykularne. Choæ proces ten zaczyna siê wczeniej (lata 30.) to na

jego znacz¹ce przypieszenie wp³yw maj¹ w g³ównej mierze zjawiska o charakte-

rze zewn¹trzliterackim: przemiany spo³eczne 5 i sprzêgniêta z nimi specyfikacja

kana³ów dystrybucji.

XIX-wiecznych utworów homoseksualnych literatury angielskiej, amerykañskiej

czy francuskiej w twórczoci polskich klasyków. Sytuacja wygl¹da podobnie, gdy

pod lupê bierzemy literaturê epok wczeniejszych. Mêski homoseksualizm stano-

wi absolutne tabu kontrowersyjne i dotycz¹ce przede wszystkim biografii tezy

stawia wobec S³owackiego Jan Zieliñski 8 . Szcz¹tkow¹ obecnoæ homoseksuali-

zmu kobiecego w tekstach odkrywaj¹ badaczki literatury kobiecej (miêdzy inny-

mi S. Walczewska) w twórczoci Narcyzy ¯michowskiej. Archeologiczne odczyta-

nie twórczoci tej pisarki jest z pewnoci¹ istotne i uzupe³nia nasz obraz epoki,

ale na jego tle jeszcze bardziej uwidacznia siê brak tekstów homoseksualnych w klu-

czowym dla tworzenia siê ka¿dego kanonu narodowego wieku XIX, czego skut-

kiem mo¿e byæ znacznie dalej id¹ca ni¿ w przypadku omawianych wy¿ej literatur

alienacja postulowanego polskiego kanonu homoseksualnego. Mówi¹c prociej:

ze wzglêdu na brak odpowiednich tekstów czêæ wspólna obu kanonów, ogólnego

i homoseksualnego, umniejszona jest w polskich warunkach o istotny, jeli nie

kluczowy, element tradycji XIX-wiecznej.

Dziêki pionierskim pracom Ritza doæ dobrze zosta³ opisany status literatury

homoseksualnej w dwudziestoleciu miêdzywojennym. Obecnoæ w¹tków homo-

seksualnych stwierdza on w twórczoci Jaros³awa Iwaszkiewicza z lat trzydziestych,

w pisarstwie Gombrowicza i w Adamie Grywa³dzie Tadeusza Brezy. Do tych na-

zwisk i tytu³ów dodaæ mo¿na jeszcze, pozostaj¹cego wówczas w rêkopisie Efebosa

Karola Szymanowskiego, nieliczne liryki Józefa Czechowicza czy Stefana Na-

pierskiego. W istocie jednak dowiadczenie homoseksualne pozostaje osi¹ tekstu

tylko w czêci utworów niektórych sporód wymienionych autorów (na przyk³ad

we wczesnej prozie Iwaszkiewicza w¹tki homoseksualne podlegaj¹ daleko id¹cej

sublimacji), najwyraniej ma szansê ulec tematyzacji w prozie psychologicznej,

a wiêc w opowiadaniach Iwaszkiewicza z lat trzydziestych ( Przyjaciele , Zygfryd , Na-

uczyciel ) czy w Adamie Grywa³dzie Brezy. Niestety, tradycja prozy psychologicznej

zostaje zerwana wraz z wybuchem II wojny wiatowej, po której nie odradza siê

(nie mo¿e siê odrodziæ) w kszta³cie pozwalaj¹cym na wykrystalizowanie siê lite-

ratury homoseksualnej w postaci nurtu analogicznego do takich nurtów w obrê-

bie powojennej literatury, jak powieæ ch³opska czy ma³y realizm 9 . Ta nie-

mo¿noæ w przypadku twórczoci Iwaszkiewicza oznacza na przyk³ad now¹

sublimacjê i estetyzacjê, a wiêc powrót do modernistycznego kodowania zaka-

zanych treci 10 . Procesy te, sublimacja i estetyzacja, nie ograniczaj¹ siê jedynie

Po 1969 roku stwierdza jeden z najwa¿niejszych gejowskich pisarzy amerykañskich,

E. White w rozmowie z A. Taborsk¹ wydawcy uznali, ¿e powinny istnieæ gejowskie ko-

miksy, krymina³y, przewodniki gejowskie, gejowskie ksi¹¿ki dla dzieci i m³odzie¿y, i tak

dalej. Dzi ich wizja niemal siê sprawdzi³a. 6

Taka organizacja rynku literackiego bezporednio wp³ywa na hierarchizacje

literackich porz¹dków. White raz jeszcze:

Moja ksi¹¿ka z 1985 r., Caracole, w której w ogóle nie wystêpuj¹ homoseksualici, ziry-

towa³a wiêkszoæ gejowskich czytelników. W Ameryce systemy reklamy i sprzeda¿y s¹

tak zorganizowane, ¿e dystrybutorzy nie wiedzieli, co pocz¹æ z heteroseksualn¹ ksi¹¿k¹

homoseksualnego pisarza. Caracole bardzo le siê sprzedawa³a, mimo ¿e zdaniem kryty-

ków to jedna z moich najlepszych ksi¹¿ek []. Wiêcej jest czytelników gotowych kupo-

waæ literaturê homoseksualn¹ ni¿ heteroseksualn¹. Nowa gejowska powieæ sprzedaje

siê w oko³o piêciu tysi¹cach egzemplarzy, powieæ napisana przez autora heteroseksual-

nego jedynie w trzech tysi¹cach. 7

Powstaj¹cy w tych warunkach partykularny kanon z ³atwoci¹ inkorporuje

wybrane elementy bogatej w zapisy homoseksualnego dowiadczenia tradycji ogól-

nej umieszczaj¹c je we w³asnym aksjologicznym i estetycznym kontekcie.

Uwaga Ritza, ¿e polska literatura zawoalowuje obecnoæ w¹tków homoerotycz-

nych sprawia wra¿enie eufemizmu. Na pró¿no szukalibymy analogii klasycznych

J. Zieliñski SzatAnio³. Powik³ane ¿ycie Juliusza S³owackiego , wiat Ksi¹¿ki,

Warszawa 2000.

Ich symbolicznym momentem jest w Ameryce Stonewall Rebellion, we Francji

twórczoæ Jeana Geneta i jej recepcja w najbardziej wówczas opiniotwórczym

rodowisku skupionym wokó³ J.P. Sartrea.

Por. Opatrzona znakiem innego po¿¹dania twórczoæ autorek i autorów

brytyjskich, amerykañskich, francuskich wyewoluowa³a w istotnej mierze z tradycji

prozy psychologicznej. O zerwanej tradycji prozy polskiej zob. I. Iwasiów Gender dla

rednio zaawansowanych , W.A.B., Warszawa 2004, s. 55.

Có¿ z tego, ¿e robi siê to teraz z Edmundem Whiteem rozmawia Agnieszka

Taborska, Literatura na wiecie 1997 nr 3, s. 151.

Por. G. Ritz Jaros³aw Iwaszkiewicz. Pogranicza nowoczesnoci , prze³. A. Kopacki,

Universitas, Kraków 1999, s. 99.

Tam¿e, s. 151-152.

Szkice

mieja Kanon i kanony

do pisarstwa Iwaszkiewicza i bez obawy pomy³ki mo¿na przyj¹æ, i¿ wyst¹pi³y tak-

¿e w twórczoci innych pisarzy (w tym tak¿e Wilhelma Macha), którzy, obarczeni

spo³ecznymi, politycznymi i etycznymi zadaniami, jakie przed nimi stawiano

(wzglêdnie: jakie przed sob¹ stawiali), wyrzekali siê homoseksualnej tematyki jako

znaczeniowej osi tekstu. Tê homoseksualn¹ panikê polskich pisarzy (skontra-

stowan¹ z postaw¹ ich zachodnioeuropejskich kolegów) najtrafniej, choæ chyba

nie do koñca wiadomie, uj¹³ Gombrowicz we fragmencie Dziennika III :

poziomie obecnoæ literatury homoseksualnej w kanonie napotyka kolejn¹ trud-

noæ. W proponowanej przez literackich prawodawców siatce aksjologicznej nie

pojawi³y siê kategorie interpretacji i wartociowania tekstu homoseksualnego. Mó-

wi¹c obrazowo: w¹tek homoseksualny niczym ma³a rybka przepada przez oczka

sieci i pogr¹¿a siê w mêtnej wodzie plotek, anegdot, wspomnieñ, historyjek, oko³o-

literackich b³ahostek i niepowa¿nych dykteryjek.

Porz¹dek wywodu domaga siê, by teraz, po omówieniu materii kanonu, przejæ

do jego formy, a wiêc konstrukcji sieci aksjologicznej, która wyznacza pragma-

tyczny aspekt jego istnienia:

Genet! Genet! Wyobracie sobie co za wstyd, przypl¹ta³ siê do mnie ten pederasta, ci¹gle

za mn¹ chodzi³, ja idê ze znajomymi, a tu on na rogu, gdzie, pod latarni¹, i jakby ki-

wa³ daje mi znaki! Zupe³nie jakbymy byli z tej samej bran¿y! Kompromitacja! A tak-

¿e mo¿liwoæ szanta¿u! [] Wydawa³o mi siê, ¿e to ja wywo³a³em Geneta, ja go sobie

wymyli³em, jak wymyli³em sceny z moich ksi¹¿ek A jeli przewy¿sza³ mnie, to jako

twór w³asnej mojej wyobrani. Ale poczu³em siê niewyranie ta bratnia dusza by³a,

hm, kompromituj¹ca 11

Jeli przyjrzymy siê dyskusjom wokó³ kanonu twierdzi Inga Iwasiów nasilaj¹cym siê

w Polsce po roku 1989, przekonamy siê o jednym: nie mielimy (w tych dyskusjach) do

czynienia z ¿adnym poluzowaniem, raczej z podmienieniem pozycji z jednej listy przez

pozycje z listy drugiej, zawsze przytwierdzonej do nadrzêdnego zbioru wartoci. 14

Powojenna literatura homoseksualna znajduje siê, z jednej strony, w cen-

trum kanonu (w przeciwieñstwie do literatury kobiecej sytuowanej zawsze na

jego peryferiach), z drugiej jednak strony wystêpuj¹ce w niej w¹tki homoseksual-

ne poddane s¹ tak daleko id¹cej sublimacji, utajeniu, marginalizacji, ¿e stawia to

pod znakiem zapytania zastosowanie klasyfikuj¹cego przymiotnika homoseksu-

alna do jej opisu nie tylko przy mierzeniu jej wzorcowymi miarami stosowanymi

wobec literatur zachodnioeuropejskich i amerykañskiej, ale nawet przy ograni-

czeniu siê do deskrypcji jej wewnêtrznej dynamiki zak³adaj¹cej dominacjê tema-

tów wysokich, etycznych, co skutkuje z kolei dewaloryzacj¹ twórczoci psycho-

logicznej, spo³eczno-obyczajowej itp., a wiêc takiej, w obrêbie której w innych

warunkach spo³eczno-kulturowych rodzi³ siê nurt homoseksualny/gejowski 12 . Jak

obrazowo ujmuje to Inga Iwasiów: kanon przykrawano nam, jakbymy wszyscy

byli zapatrzonymi we wznios³oæ platoñskiej uczty mê¿czyznami 13 .

Trudnoci w opisie literatury homoseksualnej w kanonie dostarcza zatem

sama literatura: w¹tki siê rw¹, motywy najczêciej pozostaj¹ ukryte, obowi¹zuje

zasada dyskrecji i tajnych znaków innego po¿¹dania. Trudnoæ nie oznacza oczy-

wicie nieobecnoci: w bezdyskusyjnym korpusie kanonu literatury dwudziesto-

lecia, a jeszcze silniej literatury powojennej w kraju i na emigracji, teksty homo-

seksualne s¹ obecne. Nie nale¿y jednak zapominaæ, ¿e pojêcie kanonu implikuje

istnienie nie tylko zestawu utworów, ale tak¿e (a mo¿e przede wszystkim) aksjolo-

gicznej siatki, któr¹ siê nañ nak³ada; siatki pozwalaj¹cej porz¹dkowaæ sensy, usta-

laæ hierarchie, odczytywaæ znaczenia, utwierdzaæ oficjalne interpretacje. Na tym

Jak zatem rozumieæ istnienie literatury homoseksualnej w ramach kanonu?

Ritz swojej opinii nie precyzuje: teksty autorów, o których mówi, s¹ wed³ug niego

zarazem homoseksualne i kanoniczne. Zdaje siê nie zauwa¿aæ, ¿e te jakoci

nie wystêpuj¹ równoczenie, a mo¿na nawet zaryzykowaæ tezê, i¿ siê wzajemnie

wykluczaj¹, gdy¿ teksty nale¿¹ce do kanonu s¹ w kanoniczny sposób odczytywane

(wszak wejcie utworu do kanonu owocuje petryfikacj¹ jego sensów), a w tradycyj-

nym rozumieniu kanon:

winien umacniaæ horyzontalnie spoistoæ narodowej wspólnoty, wyznaczaæ [] obszar

zadomowienia, ale bêdzie te¿ utrwala³ ci¹g³oæ, zaspokaja³ naturaln¹ potrzebê rodowo-

du, potrzebê posiadania historii, a wiêc ustanawia³ dziêki pamiêci zbiorowej wiê w cza-

sie niejako wertykaln¹, przymierze miêdzy dawnymi i nowymi laty, przymierze miêdzy-

pokoleniowe 15

W wietle powy¿szych s³ów staje siê zrozumia³e, ¿e partykularne, zawsze cross-

-readingowe 16 odczytanie homoseksualnych sensów bêdzie aktywnoci¹ niekano-

niczn¹ b¹d, w najlepszym przypadku, podkopuj¹c¹ cile zwi¹zan¹ z okrelo-

nym krêgiem wartoci kanonicznoæ.

Iwasiów na przyk³adzie literatury ³agrowej pokazuje, w jaki sposób dzia³a se-

lektywny mechanizm w³¹czania w obrêb kanonu. Oto jak pod pozorem zmienno-

ci utrzymane zostaje status quo :

14 I. Iwasiów Wokó³ pojêæ kanon, homoerotyzm, historia literatury , Katedra 2001 nr 1,

s. 101.

15 J. Prokop Kanon literacki i pamiêæ zbiorowa. Referat wyg³oszony na Zjedzie Polonistów

Wiedza o literaturze i edukacja , w: Wiedza o literaturze i edukacja. Ksiêga referatów

Zjazdu Polonistów , red. T. Micha³owska, Z. Goliñski, Z. Jarosiñski, Wydawnictwo

IBL PAN, Warszawa 1996, s. 23-24.

11 W. Gombrowicz Dziennik 1961-1966 , Wydawnictwo Literackie, Kraków 1989,

s. 133-134.

Zob. mój szkic Mit i muzyka w funkcji ekspresji niewypowiadalnego po¿¹dania.

O Psyche Jaros³awa Iwaszkiewicza , Pamiêtnik Literacki 2006 z. 1, s. 43-64.

O pojêciu cross-reading zob.: The Gay and Lesbian Heritage. A Readers Companion

to the Writers and their Work from Antiquity to the Present , ed. by C.J. Summers,

LondonNew York 2002, J. Stockinger, has³o: Reading across Orientations , s. 543-546.

I. Iwasiów Gender , s. 54.

Szkice

mieja Kanon i kanony

Ruch zmian w kanonie kamufluje jego faktyczn¹ nieprzepuszczalnoæ na treci gro¿¹ce

inwersj¹. Przyk³adem spektakularnym jest kariera literatury ³agrowej, która sta³a siê now¹,

martyrologiczn¹ wiêtoci¹, niemo¿liwe jest wiêc dostrze¿enie w jej znakach, metafo-

rach, tematach stref zakazanych, obszarów milczenia i wykluczeñ. Historia sowieckiego

totalitaryzmu ma swoje obszary nieci¹g³oci, widoczne, gdy stracimy z oczu jej rzekom¹

uniwersalnoæ, podkrelan¹ przez autorów nowego kanonu. Nie ma w niej mowy o losie

innych gejów i lesbijek. Nawet szacunek dla ofiar ma swój kanon, swoje granice.

Przeladowania za odchylenie od heteropatriarchalnego wzorca nale¿¹ do sfery niewyra-

¿alnego, chocia¿ wydaje siê, ¿e w³anie dowiadczenie totalitaryzmu uchyla wszelkie tabu,

pozwala mówiæ rzeczy, jakie nigdy wczeniej nie mia³y reprezentacji w sztuce ani w in-

nych formach spo³ecznego dyskursu. 17

skim, bia³oruskim, ukraiñskim) w obrêb syntez dziejów literatury pozostaj¹ wci¹¿

w sferze ¿yczeniowej 19 .

W wietle powy¿szych w¹tpliwoci coraz wyraniej rysuje siê teza, i¿ polska

literatura homoseksualna w rozumieniu obiektywnym, historycznoliterackim

inaczej ni¿ takie nurty w literaturach zachodnioeuropejskich jako czêæ kanonu

nie istnieje, bo po prostu istnieæ nie mo¿e. Polska literatura homoseksualna jako

czêæ kanonu to contradictio in adiecto . W jaki zatem sposób traktowaæ tê literatu-

rê, która istnieje; literaturê, w której w¹tki, motywy, obrazy, bohaterowie maj¹

charakter mniej lub bardziej jawnie homoseksualny; jaki jest status w¹tków ho-

moseksualnych w kanonicznych utworach Andrzejewskiego, Iwaszkiewicza czy

Gombrowicza? Proponujê rzecz rozpatrzyæ na przyk³adzie konkretnego tekstu.

Kanonicznego i homoseksualnego.

Dzieje recepcji Panien z Wilka obfituj¹ w szereg interpretacji, o których mo¿e-

my powiedzieæ, ¿e kreuj¹ ich kanonicznoæ (o Pannach pisz¹ m.in.: K. Wyka, W. Ku-

backi, R. Przybylski, H. Zaworska) 20 . W nich i w innych pojawiaj¹ siê jako kon-

teksty interpretacyjne najwiêksze nazwiska w dziejach literatury i filozofii: Henri

Bergson, Georg Simmel, Marcel Proust, Balzak, Iwan Turgieniew, Eliza Orzeszko-

wa. Tekst czêsto traktowany jako samotne arcydzie³o, przebywaj¹ce w jakim

literackim empireum , zdaje siê nie wynikaæ bezporednio z wczeniejszej twórczo-

ci pisarza. Apologetycznie nastawiony Przybylski o ca³ym wczeniejszym dorob-

ku skamandryty powie, ¿e jest on jakim niezmiernie wa¿nym wstêpem do za-

sadniczej pracy twórczej, któr¹ rozpoczê³y Panny z Wilka 21 .

Tom opowiadañ Jaros³awa Iwaszkiewicza zawieraj¹cy dwa jego, byæ mo¿e naj-

wiêksze, arcydzie³a: Panny z Wilka i Brzezinê ukazuje siê w 1933 roku. Ówczesna

krytyka, a póniej historia literatury przyjê³y dwuczêciowy zbiór jako skoñczon¹

Przyk³adem na nieprzepuszczalnoæ kanonu wobec pewnych, inwersyjnych

treci mog¹ byæ efekty ankiet i dyskusji z pierwszej po³owy lat 90., kiedy temat

zmian kanonu i w kanonie by³ zagadnieniem pal¹cym. Ankiety b¹d dyskusje pro-

wadzono wówczas na ³amach czasopism (Kultura, Polityka, Znak) i pod-

czas sesji naukowych (zorganizowana przez IBL i redakcjê czasopisma Res Pu-

blica Nowa sesja Literatura i demokracja listopad 1993). Pierwsz¹ z tych

dyskusji, na ³amach Kultury zainicjowa³ Jerzy Giedroyæ, a przeprowadzi³ W³o-

dzimierz Bolecki w 1992 roku 18 . Uznani badacze i wp³ywowi krytycy wypowiadali

siê na temat pisarzy przecenianych i niedocenianych. Ogólna konkluzja wynika-

j¹ca z ankiety by³a taka, ¿e s¹/byli ho³ubieni autorzy zaanga¿owani politycznie

i moralnie, natomiast defaworyzowano twórców, dla których naczeln¹ rolê odgry-

wa³o nowatorstwo artystyczne i formalne. Wyra¿one przez respondentów opinie,

mo¿na stwierdziæ po latach, w minimalnym stopniu jeli w ogóle wp³ynê³y na

kszta³t kanonu, który nie uleg³ w swym zasadniczym kszta³cie w³aciwie znacz¹-

cym zmianom. Oprócz tego, raczej oczywistego wniosku, uwagê jednak warto zwró-

ciæ na rysuj¹c¹ siê w ankiecie opozycjê: ideologiczne artystyczne. W intencji

wiêkszoci respondentów w kanonie mia³a dokonaæ siê ideologiczna dekompre-

sja, zel¿enie rygorów etycznych na rzecz bardziej swoistych, literackich kryteriów

wartociowania. Pominiêto wiêc w du¿ej mierze kryterium treciowe: postulowa-

nego przez wiêkszoæ respondentów ruchu zmian w kanonie nie mia³o inicjowaæ

przewartociowanie tematyki, lecz przesuniêcie ciê¿aru ocen z kryteriów trecio-

wych na formalne. £¹czy siê ono oczywicie z zel¿eniem etycznych rygorów po-

zwalaj¹cych w³¹czyæ dany utwór do kanonu, ale nie oznacza radykalnego przewar-

tociowania, które mog³oby otworzyæ perspektywy dla alternatywnych sposobów

czytania i hierarchizowania kanonu.

Radykalne postulaty, jak na przyk³ad wyra¿ony przez Janusza Maciejewskiego

podczas obrad plenarnych Zjazdu Polonistów w 1995 r. postulat w³¹czenia po-

wstaj¹cych na obszarze kultury polskiej dzie³ pisanych w innych jêzykach (litew-

19 J. Maciejewski Powojenna synteza dziejów literatury polskiej , w: Wiedza o literaturze

i edukacja , s. 102.

K. Wyka Oblicza wiata , w: ten¿e Szkice literackie i artystyczne , t. 2, Wydawnictwo

Literackie, Kraków 1956, s. 123-151; W. Kubacki Proza Iwaszkiewicza , w: ten¿e

Krytyk i twórca , Wydawnictwo W³adys³awa B¹ka, £ód 1948, s. 273-309;

R. Przybylski Eros i Tanatos. Proza Jaros³awa Iwaszkiewicza 1916-1938 , Czytelnik,

Warszawa 1970; H. Zaworska Opowiadania Jaros³awa Iwaszkiewicza , WSiP,

Warszawa 1985. Warto wymieniæ tak¿e 7 analiz badaczy m³odszego pokolenia, które

w wietle nowoczesnych metodologii wiele dopowiadaj¹ do nieco spetryfikowanego

klasycznymi analizami odbioru noweli. Por. Panny z Wilka Jaros³awa

Iwaszkiewicza , red. I. Iwasiów, J. Madejski, Wydawnictwo Naukowe US, Szczecin

1996.

R. Przybylski Eros i Tanatos , s. 8. Ci¹g³oæ dostrzega G. Ritz, twierdz¹c, i¿ Panny

z Wilka zamykaj¹ okres utworów powiêconych artycie: ( Jaros³aw Iwaszkiewicz.

Pogranicza nowoczesnoci , prze³. A. Kopacki, Universitas, Kraków 1999, s. 165). Ritz

s¹dzi, ¿e kolejnoæ utworów w wydaniu z 1933 r. jest nieprzypadkowa i, ¿e Panny

(pierwsze) zamykaj¹ okres wczeniejszy, a Brzezina (druga) otwiera okres, w którym

tematem wiod¹cym wedle formu³y Przybylskiego bêdzie zwi¹zek Erosa

i Tanatosa. G. Ritz Jaros³aw Iwaszkiewicz, s. 164-168.

I. Iwasiów Wokó³ pojêæ , s. 102.

Por. Pisarze niedocenieni pisarze przecenieni. Ankieta Kultury, Kultura 1992

nr 7-8, s. 153-185.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: