GUŁag w radzieckim systemie represji do 1941 r.pdf

(236 KB) Pobierz
GUŁag w radzieckim systemie represji (do 1941 r
GUŁag w radzieckim systemie represji (do 1941 r.)
Spis treści
1. UWAGI WSTĘPNE
Termin "GUŁag" (GUŁAG lub Gułag) najczęściej jest wiązany z
ukształtowanym w ZSRR systemem obozów pracy (koncentracyjnych). Dosłownie
to skrócona rosyjska nazwa centralnej instytucji nadzorującej system obozowy.
Jednakże nawet w tym znaczeniu GUŁag nie może być utożsamiany tylko z
obozami, bowiem jako takiej właśnie centralnej instytucji podlegała mu także przez
znaczną część jego istnienia zbiorowość przymusowych przesiedleńców,
zaludniających liczne specjalne osiedla, ale nie będących więźniami obozów. O
GUŁag wszelako można mówić i często mówi się nie jako o konkretnej instytucji -
ogniwie struktury aparatu bezpieczeństwa i represji - ale w sensie szerszym:
traktując to pojęcie jako synonim całego systemu penitencjarnego w ZSRR.
Problematyka GUŁag w tym szerszym znaczeniu obejmuje wiele rozmaitych
kwestii. Sam proces powstawania systemu obozów pracy przymusowej, będącego
potem podstawowym składnikiem GUŁag, był stosunkowo długotrwały, a przy tym
1
11539267.001.png
wewnętrznie złożony, związany z działalnością kilku resortów i ostrą walką o kształt
polityki represyjnej i struktur instytucjonalnych ją realizujących. W procesie tym na
szczególną uwagę zasługują trzy elementy: tworzenie obozów koncentracyjnych
jako miejsc odosobnienia, wprowadzanie pracy przymusowej do systemu karnego i
jej aplikacja w systemie obozowym, kształtowanie struktur zarządu systemem
penitencjarnym, a zwłaszcza systemem obozowym. Inny wielki kompleks
zagadnień związany jest z drugim obszarem działalności GUŁag, tj. z przymusowo
przesiedlaną ludnością cywilną.
2. LATA 1918-1929
2.1. Początki systemu obozowego 1918-1921
Wyłoniony z przewrotu październikowego rząd radziecki (Sowiet narodnych
komissarow Rossijskoj Socyalisticzeskoj Fiedieratiwnoj Sowietskoj Riespubliki -
SNK RSFSR) zniósł obowiązywanie kodeksu karnego, dopuszczając w ten sposób
do chaosu prawnego. Sędziowie mieli swobodę stosowania prawa, a wytyczną ich
działania miało być poczucie rewolucyjnego ładu i sprawiedliwości. Sądy
praktycznie w dowolny sposób ferowały wyroki, co prowadziło z jednej strony do
drakońskich kar za niewielkie nawet przestępstwa, a z drugiej - sprawcy ciężkich
zbrodni ponosili ledwie symboliczne konsekwencje. 24 listopada 1917 r. SNK
zlikwidował stare sądy, które zresztą i tak już nie funkcjonowały i stworzył
podwaliny nowego systemu. Ten dekret oraz zarządzenie Ludowego Komisariatu
Sprawiedliwości (Narodnyj komissariat justicyji - NKJu) z 19 grudnia 1917 określiły
zakres kompetencji trybunałów rewolucyjnych i sądów ludowych. Trybunały
rewolucyjne powołane zostały "do walki przeciwko siłom kontrrewolucyjnym", a
także "w celu rozpatrywania spraw dotyczących walki z maruderstwem i grabieżą,
sabotażem i innymi przestępstwami kupców, przemysłowców, urzędników i innych
osób". Otrzymały one prawo sądzenia w zakresie spraw uznanych za szczególnie
groźne, takich jak: walka zbrojna przeciw rządowi, spekulacja, ukrywanie żywności,
odmowa płacenia podatków, chuligaństwo. Trybunały mogły orzekać kary w postaci
grzywny, pozbawienia wolności, wysiedlenia z określonych miejscowości lub z
Rosji, nagany, ogłoszenie za wroga ludu, konfiskaty majątku, obowiązkowych prac
społecznych. Pół roku później, 16 czerwca 1918 r., NKJu postanowił, że trybunały
rewolucyjne w wyborze środków walki z kontrrewolucja nie były związane żadnymi
ograniczeniami za wyjątkiem przypadków, gdy przepisy określały dolną granicę
wyroku. Pozostałe sprawy sądziły sądy ludowe. Sędziowie obu typów sądów byli
wybierani: sędziowie trybunałów przez miejscowe rady delegatów robotniczych,
żołnierskich i chłopskich, natomiast sędziowie sądów ludowych przez ludność.
2
Zasada wybieralności sędziów stworzyła jednak bolszewikom problem, bowiem
wiązała sądy, zwłaszcza trybunały rewolucyjne, z miejscowymi radami, a w wielu
radach bolszewicy nie mieli większości i słabo je kontrolowali..
Sądownictwo i więziennictwo podlegało utworzonemu po przewrocie
październikowym NKJu. Do 1917 r. większość więzień znajdowała się w gestii
Głów.nego Zarządu Więziennictwa Ministerstwa Sprawiedliwości, którego organami
terytorialnymi były gubernialne wydziały więziennictwa. Po rewolucji lutowej
centrala więziennictwa została przemianowana na Główny Zarząd Miejsc
Uwięzienia (Gławnoje uprawlenije miest zakluczenija - GUMZ), a jej organy
terenowe otrzymały nazwę inspekcji więziennych. GUMZ zaczął jednak szybko
tracić kontrolę nad więzieniami w terenie. Po przewrocie październikowym GUMZ
pozostał w gestii resortu sprawiedliwości, jednak doszło do poważnego osłabienia
władzy aparatu centralnego nad więzieniami terenowymi. W kwietniu 1918 r. NKJu
rozwiązał GUMZ i powołał w jego miejsce Centralny Wydział Karny (Centralnyj
karatielnyj otdieł - CKO), jednak nie zmieniło to w istotny sposób działania w
zakresie nadzoru nad systemem penitencjarnym..
To właśnie NKJu wprowadził do radzieckiego systemu karnego pojęcie prac
przymusowych (prinuditielnyje raboty). Początkowo nie miało ono wszakże związku
z miejscami odosobnienia. Zastępca ludowego komisarza sprawiedliwości
P. Stuczka w grudniu 1917 r. domagał się od sądów, by ferowały one wyroki pracy
przymusowej bez pozbawienia wolności. Skazani mieli ją wykonywać bądź na
dotychczasowych stanowiskach, bądź na innych wskazanych przez sąd, a
określona w wyroku część zapłaty przekazywana byłaby na rzecz NKJu.. Myśl o
wykorzystaniu pracy przymusowej w miejscach odosobnienia pojawiła się niemal
równocześnie. Zarządzenie NKJu z 24 stycznia 1918 r. ustalało, że zdatni do pracy
aresztanci i skazańcy przetrzymywani w więzieniach zostają zorganizowani w
zespoły robocze w celu wykonywania prac gospodarczych, które trudnością nie
miały przewyższać pracy wolnych robotników fizycznych. Więźniowie winni
otrzymywać za swą pracę zapłatę na ogólnych zasadach obowiązujących w danej
gałęzi gospodarki, z tym wszakże, że 1/3 tego wynagrodzenia trafiała do funduszy
więziennictwa "na poprawę życia więźniów", a 2/3 były zapisywane na konto
więźnia i wydawane mu w momencie oswobodzenia, z tym że 1/10 zapłaty za
pracę mogła być mu wydawana w tygodniowych ratach..
Początkowo jednak NKJu nie był w stanie doprowadzić do wcielenia tych
postanowień w życie. W latach 1918-1919 pracowało ok. ledwie 2 % więźniów
podległych NKJu, a więc daleko mniej niż w carskiej Rosji (ok. 40 %). Tym bardziej
niemożliwe było wyegzekwowanie przez aparat NKJu, zwłaszcza na prowincji,
wyroków pracy przymusowej bez pozbawienia wolności, choć idea owa została
potwierdzona w tymczasowej instrukcji NKJu O pozbawieniu wolności jako
wymiarze kary i o trybie jego odbywania z 23 lipca 1918 r., która była wówczas
podstawową regulacją prawną dotyczącą więziennictwa. Instrukcja ta miała
wdrażać reformę więziennictwa, wprowadzając nowy podział skazanych,
3
ustanawiając nową instytucję centralną więziennictwa i zmieniając relacje między
nią a jej terenowymi agendami. Reformie przyświecało dążenie do równoczesnego
zrealizowania dwóch celów: pełnej reedukacji więźniów i pokryciu kosztów
utrzymania miejsc odosobnienia poprzez dochody z pracy uwięzionych.
Wprowadzona została następująca klasyfikacja miejsc odosobnienia: więzienia,
instytucje poprawcze, więzienia specjalne (np. szpitale). Całością systemu
kierować miał Centralny Wydział Karny. Wszyscy zdrowi więźniowie byli
zobowiązani do pracy. Otrzymywali za to 1/3 zapłaty przysługującej za daną pracę
wolnym pracownikom, przy czym mieli być reprezentowani w komisjach
ustalających normy, stanowiące podstawę kontroli wydajności pracy. Ten ostatni
zapis już 15 listopada 1920 r. został anulowany rozporządzeniem NKJu O ogólnych
miejscach uwięzienia w RFSRR. Za odmowę pracy groziła odpowiedzialność
karna, a za złe wykonywanie pracy - ograniczenie racji żywnościowych i uwięzienie
w karnej celi..
Niezależnie od intencji przyświecającej kierownictwu NKJu instrukcja lipcowa
była niewykonalna w ówczesnej sytuacji. System więziennictwa podległy resortowi
sprawiedliwości praktycznie był w stanie rozkładu, a lokalna administracja nie
chciała lub nie mogła wykonywać poleceń płynących z centrali. Więzienia
tereno.we były strzeżone tak słabo, że nie uciekał z nich tylko ten, kto nie chciał,
pracownicy zajmowali się głównie poszukiwaniem środków utrzymania, a lokalne
władze powiązane były raczej z resortem spraw wewnętrznych. Ten stan rzeczy -
obok względów politycznych - powodował, że kierownictwo partii bolszewickiej było
żywotnie zainteresowane rozwojem systemu tworzonego przez w pełni
kontrolowaną i scentralizowaną instytucję, jaką stała się Wszechrosyjska
Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Wsierossijskaja
czriezwyczajnaja komissija - WCzK).
WCzK została powołana do życia 20 grudnia 1917 r. na mocy nie
opublikowanego postanowienia Rady Komisarzy Ludowych i była
podporządkowana bezpośrednio Radzie. Do czerwca 1918 r. WCzK utworzyła
swoje ogniwa w 43 większych miastach. Główne jej zadania to: uniemożliwienie
działań kontrrewolucyjnych, prowadzenie wstępnych śledztw i przekazywanie
trybunałom rewolucyjnym wszelkich kontrrewolucjonistów i sabotażystów. Komisja
uzyskała wprawdzie uprawnienia w zakresie karania w trybie administracyjnym
(pozasądowym) osób uznanych przez siebie za winnych, jednak początkowo nie
było mowy o stosowaniu pozbawienia wolności, a tym bardziej życia. Jako środki
wypełnienia zadań przewidywano: konfiskaty, pozbawienie kartek
zaopatrzeniowych, wykwaterowanie, publikowanie spisów osób uznanych za
wrogów ludu.. Już jednak 21 lutego 1918 r. uprawnienia CzK zostały znacznie
rozszerzone w wyniku przyjęcia dekretu SNK Socjalistyczna ojczyzna w
niebezpieczeństwie, który w obliczu niemieckiej ofensywy postanawiał, że
"nieprzyjacielscy agenci, spekulanci, rabusie, chuligani, kontrrewolucyjni agitatorzy,
niemieccy szpiedzy są rozstrzeliwani na miejscach przestępstwa". Formalnie
4
przepisy te obejmowały tylko obszary objęte stanem wojennym, jednakże
faktycznie rychło rozszerzone zostały na cały kraj. Wiosną CzK krwawo stłumiły
liczne strajki, demonstracje i bunty robotnicze, masowo represjonowały
przeciwników politycznych, w tym działaczy legalnych partii mienszewików i
socjalistów-rewolucjonistów (eserów), których przedstawicieli w czerwcu usunięto z
Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (Wsierossijskij centralnyj
ispołnitielnyj komitiet - WCIK).. WCzK skupiła w swym ręku funkcje policyjno-
śledcze, prokuratorskie, sądownicze i wykonawcze, nie podlegając w istocie
żadnemu nadzorowi. Poczęła też tworzyć własne miejsca odosobnienia i dało to
początek dualizmowi, mającemu przetrwać wiele następnych lat. Rola miejsc
odosobnienia WCzK wzrosła wyraźnie na początku wojny domowej. W znacznej
mierze wynikało to ze stanu sieci więziennictwa NKJu. WCzK nie dysponowała
początkowo odrębnym organem kierującym systemem podległych jej miejsc
odosobnienia.
Latem 1918 r. przywódcy bolszewiccy (Lenin, Trocki, Dzierżyński) wysłali do
lokalnych ogniw partii i CzK liczne telegramy wzywające do stosowania na szeroką
skalę środków mających zapobiec akcjom powstańczym. Nakazywano branie
zakładników spośród przedstawicieli szeroko rozumianych warstw posiadających i
umieszczanie ich w obozach koncentracyjnych. Uważa się, że raz pierwszy
terminem "obóz koncentracyjny" posłużył się Ludowy Komisarz d/s Wojska i
Marynarki Wojennej Lew Trocki, który w rozkazie z dnia 4 czerwca 1918 r.
do.magał się osadzenia w obozach koncentracyjnych Czechów i Słowaków,
od.mawiających złożenia broni. Z kolei w memorandum skierowanym 26 czerwca
do Rady Komi.sarzy Ludowych proponował, by w obozach koncentracyjnych
uwięzić tych byłych oficerów, którzy odmawiali wstąpienia do Armii Czerwonej. 8
sierpnia Trocki polecił osadzenie w obozach koncentracyjnych "agitatorów spod
ciemnej gwiazdy, kontrrewolucyjnych oficerów, sabotażystów, pasożytów,
spekulantów", a dzień później Lenin nakazywał zamknięcie w obozach ludzi
"niepewnych" na terenach ogarniętych powstaniami chłopskimi..
2 września WCzK wydała rozkaz O czerwonym terrorze nakazujący:
aresztować i zamknąć w więzieniach wszystkich znanych mienszewików i
prawicowych eserów, aresztować jako zakładników "przedstawicieli burżuazji,
obszarników, fabrykantów, kupców, kontrrewolucyjnych popów, wszystkich wrogich
wobec władzy radzieckiej oficerów" i zamknąć ich w obozach koncentracyjnych,
"zmuszając tych panów by pracowali pod strażą". W przypadku wszelkiej próby
samoorganizowania się, podejmowania walki czy napadów na straż zatrzymani
zakładnicy mieli być natychmiast rozstrzeliwani. Rozstrzelaniu podlegali także
wszyscy - w tym już wcześniej zatrzymani przez CzK - u których znaleziono broń
lub materiały wybuchowe, którzy uczestniczyli w kontrrewolucyjnych
porozumieniach i powstaniach przeciw władzy radzieckiej oraz byli oficerowie
żandarmerii. Rozkaz ten był tajny i za jego upowszechnianie groziła
odpowiedzialność przed organami WCzK.. 5 września datowany był dekret SNK,
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin