M.Głowiński,Ironia jako akt komunikacyjny.pdf

Ironia

pod redakcją Michała Głowińskiego

słowolobraz terytoria

Spis rzeczy

Michał Głowiński Ironia jako akt komunikacyjny

Beda Allemann O ironii jako o kategorii literackiej

D. S. Muecke Ironia: podstawowe klasyfikacje

Dan Sperber i Deirdre Wilson Ironia a rozróżnienie między

użyciem a przywołaniem

Calherine Kerbral-Orecchioni Ironia jako trop

109

David S. Kaufer Ironia, forma interpretacyjna i teoria

znaczenia

145

Linda Hutcheon Ironia, satyra, parodia - o ironii w ujęciu

pragmatycznym

165

Przypisy

191

Noty o autorach

Nota bibliograficzna

207

209

Fotografio no okładce Wojtek Korsak

Projekt typograficzny Stanisław Salij

Redakcja i korekta Anna Mackiewicz

Skład Piotr Górski

~:k100zak ład Poligraficzno-Wydawniczy

Pozkal, ul. Cegielna 10/12

nowrocław

Michał Głowiński

Ironia jako akt komunikacyjny

Książka wydana z

pomocą mansową Ministerstwa Eduka .. N d .

ci' aro owej.

Wydawnictwo słow%braz terytoria 80244 d .

le/.: (058) 3414413 t l/f ( , - G ansk, u/. Grunwaldzka 74/3

, e. ax: 058) 3454707

www.lerytoria.com.pl; e-mail: slowo-obraz@terytoria.com.pl

Pisał Cyprian Norwid w wierszu Ironia:

Uczucie zwiedza bez ironii

Szlaki b i t e c u d z y m c i e r p i e n i e m,

Lecz kto był pierwej tam, wie o niej,

Że jest - koniecznym bytu cieniem.

ISBN 83-88560.63_8

Mało kto z taką przenikliwością i świadomością rzeczy okre-

ślił miejsce ironii w naszym ludzkim świecie, mało kto z taką

precyzją wskazał jej rolę i zasięg. Konieczny bytu cień, a więc

nie tylko pewne ujęcie słowne, znane z rozpraw teoretycz-

nych i różnego rodzaju praktyk pisarskich, ale także - stały,

rozmaicie się kształtujący, element ludzkiej egzystencji. I na-

szego mówienia. Bo też ironia ujawnia się, a w każdym razie

ujawniać się może, w najrozmaitszych formach mowy, nie

stanowi dziedziny wydzielonej, jasno odgrodzonej od innych

sposobów mówienia, choć często występuje w postaci, którą

określić można jako czystą, wyraźną, jednolitą. Nie ma

wszakże takich rejonów naszego mówienia, które byłyby dla

ironii wyłącznie zarezerwowane, ale też niewiele istnieje

takich, do których ona nie mogłaby przenikać, a więc dla

I i j zamkniętych i niedostępnych. Kiedy ją wydzielamy, do-

I nujemy pewnej operacji teoretycznej - tak jak w wypadku

wszelkich innych praktyk mowy. Studia i szkice składające

MICHAŁ

GŁOWIŃSKI

CI IRONIA JAKO AKT KOMUNIKACYJNY

'L-'

się na tę książkę są właśnie róba . , . .

i skomentowania zjawiska Pk ~l roznOraklego ujęcia

. , po azarua go od róź h

l W rozmaitych uwikł . h O . . znyc stron

amac. peruJemy Ir . .

i w piśmie bo otwi orną l w mowie,

, lera ona przed na . . lki ",

pozwala ustalać na wyb' rm WIe ie mozhwosci,

ki z odbiorcą . ranej ~r~ez nas płaszczyźnie stosun-

, a WIęCnadawac lm pewi k

przede wszystkim akt k . len ształt. Jest ona

em omumkacyjnym t k

potocznej 'ak w '. - a w mowie

. ' J wypoWIedzI retorycznej a takż

wiste - w dziele literackim Nie st

anOWIwydzielon . d .

e - co oczy-

wcześniej i naj szerzej opisywana, bo poświęcano jej sporo

miejsca w antycznych traktatach - z reguły podporządko-

wana jest przyjętym przez mówcę założeniom i stanowi pró-

bę odpowiedniego usytuowania ("ustawienia") publiczności,

do której się zwraca, narzucenia jej postulowanych ocen

i stanowisk'. Ironia romantyczna jest zjawiskiem innego typu,

krystalizuje się bowiem dopiero wtórnie na linii: mówiący -

odbiorca, stanowi przede wszystkim relację między podmio-

tem mówiącym a jego wytworem, czyli konstruowanym tek-

stem. Poza tym ma charakter określony historycznie, co nie

znaczy, że nie występowała przed epoką romantyzmu, prze-

ciwnie, ma poprzedników - badacze wymieniają choćby Ario-

ta i Cervantesa - a także kontynuatorów, a więc i ona, choć

uwikłana w problematykę filozoficzną i literacką epoki, od-

znacza się w jakiejś mierze charakterem uniwersalnym".

Możemy_powiedzieć, że w porównaniuz ironią sokratejską,

służącą dociekaniu prawdy, i ironią retoryczną, będącą formą

oddziaływania na życie publiczne, ironia romantyczna ma

charakter najbardziej literacki i jeśli nie wyłącznie, to przede

wszystkim właściwa jest literaturze. Tak rzeczy się mają

niewątpliwie, nie można jednak z tego faktu wyciągać zbyt

daleko posuniętych wniosków. Z różnych powodów. Po pierw-

sze dwie poprzednio wymienione odmiany ironii mają swoje

realizacje literackie, a ironia retoryczna w literaturze daw-

niejszej dominowała, i to tak w formach poetyckich i narra-

cyjnych, jak - co oczywiste - w naj rozmaitszych gatunkach

paraliterackich, w tym służących dydaktyce. Po drugie zaś

ironia romantyczna, aczkolwiek wytworzyła wyraźne kon-

wencje i powołała do życia taki choćby gatunek literacki jak

poemat dygresyjny', nie stanowi jedynej formy funkcjono-

wania i~p.ii -w obrębie literatury. Przeciwnie, w sferze tej

możemy obserwować ogromne bogactwo i różnorodność.

zmy artystyczności s t k

ej zie-

. ' po y arny SIę z mą w wyr fi

l niezwykłych dziełach sztuki ale' '. . a ll10wanych

. , rowmez w piśrni . t .

najgorszego gatunku t kź enrnc WIe

,a a ze - w potocznych wy . d .

od uprzejmej towarzy ki . k .. pOWIe zIach:

s lej onwersacJI do zwykł .

garnej, pyskówki A t . '. ej, często wul-

. za ern ironia me tylko' t k .

bytu cieniem al ' '. "

Jes omecznym

jedno

..'

e rowmez meJedną przybiera postać i nie

ma ImIę.

I rozmaitymi d .

. '. ysponuJe formami. Za podstawowe . . d

mlany uznaje SIę ironię sokrat cz Jej o -

tyczną! M" y ną, retoryczną i roman-

. . ozna SIęzastanawiać, czy podział ten'

z lOgIcznego punktu 'd . . Jest poprawny

WI zema l czy rzeczy ., .

na główne postacie . k h WISClewskazuje

nikacyjne zjawisko: ;i~:r~~n:~:~fe~j,e ~ot~k wdażn~komu-

oczekiwanym rygorom hoćb c, ze nie o powIada on

- c oc yz tego l d .

precyzyjnie wskazanych kryt., .wzg ę u, ze brak tu

. , enow podzIału Nasu . .

wątphwosć, czy rzeczvwis . . . wa SIę tez

• J •• ,SCleogarma on to wszy tk .

szej mowie określić d '. . s o, co w na-

wątpliwym że wskaz a SI~mlan~m Ironii. Jest faktem nie-

nieją, a w ~ażdej z na~e '" od~~any Ironii historycznie ist-

r-, jej właści ,. I . IC uJawmaJą się jako zasadnicze inne

IWOSCl.ronia sokratyczna t .

-, dura dyskusyjna czy l . --- o me tylko pewna proce-

między mówiącym a ~:::~::' ~:wna z góry założona gra ..

_ na praktyka poznawcza I .' przede wszystkim pew-

. roma retoryczna - ta bod' .

aj naj-

MICHAŁ

GŁOWIŃSKI

IRONIA JAKO AKT KOMUNIKACY

JNY

Wymieńmy, dla przykładu, rozmaite jej postacie w wysoce

zróżnicowanych odmianach powieści (do tej sprawy dane nam

będzie powrócić) czy to choćby, co charakteryzuje poezję

współczesną, a w tej dziedzinie przykładów jest ogromnie

dużo - tak w liryce światowej, jak polskiej, wystarczy wy-

mienić tylko dwa wielkie nazwiska: Czesława Miłosza i Wi-

sławy Szymborskiej. Już zresztą ironia Norwida nie mieści

się w tych kanonach, które wypracowali teoretycy i prakty-

cy ironii romantycznej, aczkolwiek bez niej w tej kOnkretnej

postaci prawdopodobnie nie byłaby możliwa 5. Ironia literac-

ka stanowi domenę różnorodności.

i deszcze, nie są wypowiedzią ironiczną, stanowią zaś wadli-

wy opis rzeczywistości, wynik błędnego rozeznania, a w osta~-

niej instancji - kłamstwo. Oczywiście, takie niedostrzeganie

ironii nie stanowi tylko przypadłości właściwej dzieciom, to-

warzyszy jej ono nieustannie - i w istocie trudno rozważać

związane z ironią problemy, nie uwzględniając przypadku

negatywnego, czyli możliwości fałszywego odczytania. P~z~

użyciami ewidentnymi, określonymi przez sytuację, w której

dane słowa padły, przez kontekst, przez naszą wiedzę (o cha-

rakterze ogólnym bądź jednostkowym, gdy rzecz odnosi się

do zjawisk poszczególnych), a wreszcie przez właściwości

kultury, w której dane wypowiedzenie funkcjonuje, ironia

jest dziedziną mówienia ryzykownego - tak w potoczn~m

kontakcie językowym, jak w literaturze. Zresztą granice

między tym, co oczywiste, a tym, co wymaga indywidualnej

reakcji od odbiorcy i zakłada jego wysiłek, zmierzający do

zrozumienia tekstu, są płynne i w wielu wypadkach nie dadzą

się precyzyjnie wyznaczyć. Sformułujmy rzecz dobi~irie: ry-

zyko nieporozumienia wpisane jest jeśli nie we wszelkie prak-

tyki ironiczne, to w ogromną ich część. Fakt ten określa za~es

ich funkcjonowania i oddziaływania. I owo ryzyko sprawia -

do kwestii tej jeszcze wrócimy - że w pewnych gatunkach

mowy zastosowanie ironii jest niemożliwe, bo wc~odz~ło~~

w konflikt z tym, co decyduje o ich przeznaczeniu l w jakiś

sposób wyznacza istotę.

Pojmowanie dosłowne wypowiedzi o wyraźnych intencjach

ironicznych (także zresztą wtedy, gdy są one ukryte) prowa-

dzi na manowce, staje się przyczyną nieporozumień .. Nie,;......

kiedy wynikają one z nieznajomości kod.ulub z.braku-obycia

z danym stylem, czasem są następstwem.nięznajomości

kontekstu zdarza.się.jednak, że stanowią pochodną złej.woli.

Nieporozumienia takie mogą mieć godne pożałowania następ-

Podkreślając jej swoistości zaznaczające się w literaturze,

nie możemy zapominać o fakcie podstawowym, ważnym dla

wszelkiej ironii niezależnie od konkretnych właściwości

i kontekstu, w jakim występuje: jest ona swoistym zjawi-

skiem komunikacyjnym. Tak w tekście literackim, czy w prze-

~ówieniu wygłoszonym do słuchaczy zebranych na agorze,

Jak w nieobowiązującej mowie potocznej. Stawia ona odbior-

cy wyraźne wymagania: musi zostać zidentyfikowana. A je

śli rozpoznana nie zostanie, z reguły powstają znaczące nie-

porozumienia. Niekiedy świadczą one dobitnie, że dany!

uczestnik procesu komunikacyjnego nie może wyjść poza li-

teralne rozumienie kierowanych do siebie słów, a więc w jego

percepcji ginie pewien współczynnik wypowiedzi, która bez

niego nie ma danych, by ją odebrać zgodnie z charakterem

tekstu i intencjami mówiącego. Podobno jakieś badania psy-

chologiczne wykazały, że małe dzieci nie są w stanie rozu-

mieć wypowiedzi o charakterze ironicznym, dla nich zatem

słowa ,jaka piękna pogoda", gdy za oknem szaleją wichry

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: