wprowadzenie do GMPC.rtf

AKADEMIA MEDYCZNA W ŁODZI INSTYTUT TECHNOLOGII I CHEMII LEKÓW ZAKŁAD SYNTEZY I TECHNOLOGll ŚRODKÓW LECZNICZYCH

Krzysztof Walczy/iski

Wprowadzenie do GMP

Skrypt dla studentów Wydziału Farmaceutycznego kierunek: technologiczny i kosmetologiczny

TOM CCXLVII

Wydano na zlecenie Senackiej Komisji ds. Wydawnictw Akademii Medycznej w Łodzi

Uchwała z dnia 15 marca 2000 r.

RECENZENT: prof. dr hab. n. farm. Elżbieta Brzezińska

ISBN 83-86677-69-4

Redakcja techniczna, druk i oprawa

Dział Wydawnictw i Poligrafii Akademii Medycznej w Łodzi, ul. Kopcińskiego 20

Spis treści

Wstęp               …5

1. GMP               8

2. Zarządzanie przez jakość               9

3 Personel               25

4 Audity i inspekcje wewnętrzne               29

5 . Walidacja                             34

6.                 Higiena               :               42

7.                 Pakowanie i etykietowanie                             55

8.                 Magazynowanie, dystrybucja, reklamacja

i wycofywanie produktów farmaceutycznych …64

Piśmiennictwo               70

Wstęp

Współczesna gospodarka światowa charakteryzuje się wysoką dynamiką roz­woju i ostrą konkurencją. Ciągle prowadzone są poszukiwania nowych rozwią­ZaI1 w zakresie organizacji i zarządzania firm, pozwalające zająć im jak najko­rzystniejszą pozycję na rynku.

Od 1989 Polska, weszła w system gospodarki wolnorynkowej. Nowe warunki gry rynkowej postawiły nasz kraj przed koniecznością głębokich przekształceń w zakresie zarządzania i organizacji. Rywalizacja z konkurencją zagraniczną wymaga od polskich firm wyboru najbardziej efektywnych rozwiązaI1 i sku­tecznym wdrażaniu ich na polskim gruncie.

W ostatniej dekadzie, obok terminowych realizacji zamówień i konkurencyj­nych cen, ważnym narzędziem stała się jakość. W latach 50-tych w USA po­wstała, osiągając sukces, nowa koncepcja zarządzania całkowicie podporząd­kowana jakości (Total Quality Management - TQM). Koncepcję tę z równym powodzeniem adaptowano w Japonii i we wszystkich. rozwiniętych krajach Europy. Poznanie i zastosowanie tej teorii jest dla Polski ogromną szansą wyj­ścia z kryzysu i osiągnięcia liczącej się pozycji na rynku międzynarodowym. Nie mając krajowych wzorów i norm dotyczących jakości, polski przemysł musi dostosować się do wymogów zagranicznych. Przez dziesięciolecia polskie instytucje i przepisy powstawały z woli administracji rządowej i stosowane były "mocą prawa". W ten sposób paI1stwo ingerowało w regulacje techniczne we wszystkich obszarach wytwarzania i obrotu (poczynając od bardzo ważnych do błahych). Systemy norm przemysłowych w gospodarce rynkowej są przy­datne przy tworzeniu i wypełnianiu umów. Stosowanie norm przez firmę wy­musza jej standard, od którego zależy ocena jej wiarygodności, pozycja tech­niczna oraz popyt na produkt lub usługi. Znane, szczególnie starszemu i śred­niemu pokoleniu, niedobory rynkowe, które kształtowały stosunki gospodarcze w Polsce przez cały okres po drugiej wojnie światowej tworzyły warunki, w których towar gorszy mógł łatwo wypierać towary-Iepsze bez możliwości żad­nego wpływu odbiorcy na ten proces. Nie było w owym czasie żadnych warun­ków powstania i działania pozarządowych organizacji i systemów traktujących odbiorców i dostawców na jednakowym poziomie, w związku z tym nie istniała potrzeba tworzenia i przestrzegania praw konsumenta.

Gospodarka rynkowa ma dość wyraźnie rozgraniczone dwa obszary określane jako: obszar regulowany i obszar nieregulowany. W obszarze regulowanym znajdują się te produkty i usługi w których PaI1stwo ma prawo ustalać wymaga­nia techniczne, w obszarze nieregulowanym znajdują się takie produkty i usługi w stosunku do których Państwo takiego prawa nie ma. Prawo państwa do inge­rencji technicznych w gospodarce rynkowej jest odwrotnie proporcjonalne niż w gospodarce planowanej i sterowanej centralnie, co po drugiej wojnie świato­wej doprowadziło w Polsce do erozji i dewaluacji sztucznie wprowadzanych przepisów przez administrację paI1stwową.

5

W ramach negocjacji GATT (Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu) w latach 1976-1979 przyjęto standards code, który został ratyfikowany przez większość paI1stw. Na szczególną uwagą zasługują dwa stwierdzenia tego kodeksu: Pań­stwo może wprowadzać regulacje techniczne wyłącznie w aspektach: zdrowia ludzi; upraw i hodowli; ochrony środowiska naturalnego oraz bezpieczeń­stwa państwa i obywateli; - regulacje techniczne muszą w sposób identyczny traktować partnerów zagranicznych jak i krajowych.

Ustalenie regulacji technicznych w obszarze nieregulowanym należy do organi­zacji i instytucji pozarządowych czyli organizacji normalizacyjnych krajów ryn­kowych. Pozarządowy charakter mają również organizacje normalizacyjne jak np. ISO czy ICE nie zrzeszają one paÓstw zrzeszają krajowe stowarzyszenia. Rozdział obszarów regulowanych i nieregulowanych obowiązuje w ramach pra­wa Unii Europejskiej. (Regulacjami technicznymi są dyrektyv.y Rady Ministe­rialnej). Dyrektyv.y Rady są nadrzędne względem wszystkich państw członkow­skich. Członkowie Unii mają obowiązek wprowadzania dyrektyw do własnego prawa. Dyrektywy techniczne Rady są publikowane, w ogólnie dostępnym dzien­niku urzędowym Unii tzw. Gfticial Journal. Przestrzeganie postanowiell dyrek­tyw technicznych nadzorowane jest kilkoma równoległymi systemami. Pienvszym z nich są krajowe organy kontrolujące zgodność wyrobów z wymo­gami bezpieczeÓstwa, utworzone lub mianowane zgodnie z prawem krajov.ym - kraje ratyfikują te organy w Komisji'Wspólnot (ratyfikacja służy wprowadza­niu informacji o nich w innych krajach) Organy ratyfikowane muszą być tech­nicznie kompetentne i bezstronne wg serii norm Europejskich EN 45000. Sposób nadzoru spełnionego przez organ ratyfikowany jest stosunkowo jedno­lity. Decyzja Rady 1990/683 EEC opisuje dziesięć modułów nadzoru, które dobierane są stosownie do zagrożeÓ jakie wiążą się z produktami regulowanymi poszczególnymi dyrektywami technicznymi.

Drugim sposobem nadzoru nad stosowaniem dyrektyw jest znakowanie wyro­bów regulowanych znakiem CE, oznaczającym ich zgodność z postanowieniem dyrektyw. Dyrektywy techniczne często sprawiają wrażenie dokumentów ogól­nych. Przed 1985 w ramach tzw. "starego podejścia" stosowano praktykę odsy­łania do bardziej szczegółowych przepisów nie będących dyrektywami np. do norm. Wycofano się jednak z tej praktyki gdyż nadawała ono normom z zasady fakultatywnym pewien charakter obligatoryjny. Zamiast tego wzmocniono od­powiedzialność producentów za właściwy dobór szczegółowych rozwiązaÓ, wprowadzając w 1985 dyrektywę 1985/210/EEC w sprawie odpowiedzialności producentów za straty wywołane wadami wyrobów zwane "product liability". Dyrektywa ta daje użytkownikom poszkodowanym wskutek wady wyrobów prawo i relatywnie prosty sposób dochodzenia wysokich roszczeÓ w sposób jednakowy w Unii. Producenta od odpowiedzialności nie uwalnia fakt, ze jego wyroby w których wystąpiły wady były zgodne z normami. Przez wiele lat jed­ną z najbardziej klasycznych form minimalizowania ryzyka wystąpienia wady wyrobów były niezależne badania wyrobów potwierdzone świadectwem badania

6

              .

(nazywanym atestem lub certyfikatem) udzielonym przez kompetentne, bezstronne i działające w sposób przejrzysty organizacje. Niezależne badanie wy­robu jest zawsze badaniem skutków, bez sięgania do przyczyn utraty jakości. Te zaś tkwią w procesach wytwarzania i zależą od systemu zarządzania firma­mi, które te wyroby wytwarzają.

GMP (Good Manufacturing Practice - Dobra Praktyka Wytwarzania) będący zbiorem zasad dobrej produkcji i sprzężony z nim GLP (Good Laboratory Practice - Dobra Praktyka Laboratoryjna) jako zbiór zasad dobrej laboratoryjnej rzetelności zaczęto upowszechniać jako podejście zorientowane na perfekcję procesów wytwarzania zapewniających jakość zamiast na badanie i kontrolę wyrobów. Rolę standardu dla przeciętnych pełni system ISO 9000 stosunkowo znany i powoli uruchamiany w Polsce. GMP i GLP uważane są za ostrzejsze od ISO 9000, ponadstandardowe systemy zewnętrznego badania stanu zapew­niania jakości nie tylko w procesach wytwórczych ale również w procesach decyzyjnych, pomocniczych i usługowych firm wytwarzających wyroby farma­ceutyczne. Nikt nie ma najmniejszych wątpliwości, że naj słabszym punktem polskiej gospodarki jest jej złe organizacyjne przygotowanie do nowoczesnej produkcji. Zła infrastruktura i źle zorganizowana produkcja musi odbić się na jakości co uniemożliwia naszym produktom być konkurencyjnymi na rynkach światowych. Warunki stawiane produktom farmaceutycznym (obszar regulo­wany) odbiegają nieco od warunków stawianych produktom z innych gałęzi przemysłowych (obszar nieregulowany), których twórcy stosują do zapewniania jakości swoich wyrobów normy ISO. W ostatnich. latach pojawiła się tendencja zunifikowania tych dwóch zbiór norm, uważałem więc za zasadne przedstawie­nie rozwiązań organizacyjnych z punktu widzenia ISO i GMP.

Celem skryptu jest zaprezentowanie ogólnych zasad i istotnych elementów teo­rii zarządzania przez jakość oraz wymagań i proponowanych rozwiązań organi­zacyjnych dla przedsiębiorstw farmaceutycznych i·pokrewnych. Skrypt zawiera zbiór podstawowych definicji i pojęć zawartych w normach ISO i GMP które szerzej omawiane są w trakcie \vykładów. Materiał przedstawiony w skrypcie, w znacznej części, został zgromadzony na bazie opisanych i wdrażanych norm w polskim przemyśle farmaceutycznym.

GMP jest częścią systemu sterowaniajakościq, który zapewnia, że produkty są zgodnie produkowane i kontrolowane z jakościowymi standardami stosowa­nymi do ich zamierzonego użycia i takimi jakie są wymagane przez nadzór rynkowy. GMP zajmuje się zarówno produkcją jak i kontrolą jakości.

1.1 Podstawowe wymagania GMP:

- wszystkie procesy produkcyjne sąjasno zdefiniowane, systematycz­nie przeglądane w aspekcie doświadczeil a produkcja prowadzona jest zgodnie z wymaganym poziomem jakości ;

- punkty krytyczne procesu produkcyjnego i jego ważne zmiany są

każdorazowo walidowane;

- właściwie \\ykwalifikowany i doświadczony personel;

- właściwe dobrane przestrzenie produkcyjne;

- odpowiedni sprzęt i jego konserwacja;

- właściwy materiał opakowaniowy i etykiety;

- właściwy sposób przechowywania surowców i produktów;

- procedury i instrukcje są napisane w sposób jasny i w ogólnie zro-

zumiałymjęzyku dostosowanym do specyfiki procesów, które opisują; - operatorzy są właściwie przeszkoleni do stosowania wszystkich pro­cedur;

- zapisywanie procesu jest prowadzone ręcznie illub przez urządzenia zapisujące podczas produkcji, co zapewnia, że każdy krok wymagany w zdefiniowanej procedurze instrukcji miał miejsce a ilość i jakość produktu była taka jak zakładano, (każda ważna odchyłka była zareje­strowana i zbadane zostały jej przyczyny);

- rejestracja produkcji łącznie z dystrybucją jest zapewnieniem peł­nej historii każdej serii produktu finalnego;

- warunki sprzedaży i dystrybucji produktu nie zwiększają ryzyka ob­niżenia jego jakości (dokładnie określone warunki transportu. maga­zynowania i sprzedaży produktu);

- odpowiedni system rejestracji danych, który jest zdolny do odtwa­rzania drogi każdej serii produktu od producenta do sprzedawcy de­talicznego;

- uwzględnianie każdej reklamacji odnośnie zastrzeżeń co do jakości produktu - ustalenie przyczyn powodujących defekty jakości a na­stępnie ich usunięcie oraz wprowadzenie metod postępowania, które w przyszłości pozwolą uniknąć tego samego błędu.

8

2. Zarządzanie przezjakość

Obecne zasady zarządzania przez jakość TQM są. zebrane i uściślone w nor­mach między- narodowych serii ISO 9000 ustanowionych w 1987 r. Spróbujmy scharakteryzować treść merytoryczną i praktyczne zastosowanie najbardziej interesujących norm serii ISO 9000[3]

Norma ISO 8402 - zawiera "zbiór terminów i określeń w zakresie za­rządzania przez jakość. Szereg terminów używanych w tej normie ma specjalne znaczenie, różniące się od ogólnych definicji podawanych w słownikach. Ter­...