Kompetencja emocjonalna-SAARNI.doc

Carolyn Saarni „kompetencja emocjonalna i samoregulacja w dzieciństwie”

Kompetencja emocjonalna – skuteczność w przeprowadzaniu wywołujących emocje transakcji społecznych. Skuteczność rozumiana jest tu jako zdolności i umiejętności jednostki, pozwalające jej osiągnąć wybrany cel.

Do pewnego stopnia zakresy pojęć kompetencji i skuteczności nakładają się. Kompetencje zdefiniowano jako prowadzącą do rozwoju jednostki zdolność angażowania się w transakcje w zmiennym i niekiedy niesprzyjającym środowisku społeczno – fizycznym. Dysponując pojęciem „kompetencji emocjonalnej”, możemy podjąć próbę wyrażenia, czym są związane ze sfera emocjonalną zdolności i umiejętności, których ludzie potrzebują, by móc funkcjonować w zmieniającym się środowisku.

Nasze reakcje emocjonalne są zakotwiczone kontekstowo w znaczeniach społecznych. Emocjonalna kompetencja jest nierozdzielnie związana z kontekstem kulturowym.

Samoregulacja – rozumienie jej w dużej mierze pokrywa się z tym, co określa się mianem „kontroli ego”. Samoregulacja to zdolność przystosowawczego i elastycznego sterowania własnymi działaniami, myślami i uczuciami w zróżnicowanych okolicznościach naturalnych i kontekstach społecznych. Optymalna samoregulacja przyczynia się do osiągnięcia stanu dobrego samopoczucia.

U rozwijających się dzieci zdolność samoregulacji jest odzwierciedleniem rosnącej złożoności ich procesów poznawczych, różnorodności przechodzonych doświadczeń i możliwości wyuczenia się nowych sposobów radzenia sobie w stresujących sytuacjach oraz tego czy otrzymujemy odpowiednie wsparcie.

U młodszych dzieci à szukanie pomocy w regulacji u swoich opiekunów

U dzieci w wieku szkolnym à szukanie wsparcia u rówieśników; elastyczność samoregulacji przejawia się w zmianie sposobów wyrażania emocji (dziecko ma większą świadomość emocji) oraz wyższym progu tolerancji dla emocji negatywnych (okazywanie uczuć zależne od kontekstu, w którym ich doświadczają, negatywne emocje jak lęk, smutek są wyrażane raczej względem osób bliższych) Jednostki o dobrej zdolności samoregulacji wykorzystują swe reakcje emocjonalne jako rodzaj wskazówek, co do sposobu działania i radzenia sobie w danym związku.

System ja i doświadczenie emocjonalne

Doświadczenie emocjonalne jest zintegrowane z naszym systemem „ja”. Jeśli „ja” nie byłoby zdolne do autorefleksji, moglibyśmy być zdolni do uczuć, lecz nie wiedzielibyśmy, że to my ich doświadczamy.

Koncepcja dualizmu ja Cooleya i Jamesa

Wyróżnili oni : Ja Obiektywne i Ja Subiektywne.

·         ja subiektywne (egzystencjalne) – pozbawione świadomości siebie samego, jego rola sprowadza się do przetwarzania danych płynących z doświadczenia. Posiada ono wiedzę praktyczną, która uzewnętrznia się zarówno w naszych działaniach rutynowych, jak i zachowaniu intencjonalnym. Psychologowie rozwojowi badający zachowania niemowląt uważają, iż subiektywne „ja” wytwarza się na fundamencie zachowań intencjonalnych (kiedy niemowlę uczy się kontrolować pewne sekwencje działań poznaje relacje, które zachodzą między działaniami dokonywanymi przez swoje ciało a oczekiwanym wynikiem tych działań)

·         ja obiektywne (kategorialne/społeczne) – zawiera się w świadomości, to ja kategorialne bo ludzie zazwyczaj opisują siebie w określonych kategoriach leksykalnych.

Koncepcja Neissera

                                                JA

Ja ekologiczne                             rozszerzone Ja                         Ja oceniające

Ja ekologiczne à autor stworzył je na podstawie tego, jak postrzegamy nasze otoczenie pod względem stwarzanych przez nie możliwości wchodzenia w interakcje (grzechotka z przewężeniem w środku daje dziecku możliwość uchwycenia jej). Ekologiczne ja jest podobne do ja subiektywnego, w obu akcentuje się zaangażowanie jednostki w transakcje z tymi elementami otoczenia, które pozwalają na interakcję lub ją ułatwiają.  Ponieważ ekologiczne ja jest w związku z otoczeniem ma znaczenie w rozwoju kompetencji emocjonalnej, bo to otoczenie obejmuje również otoczenie społeczne (stwarza jednostce okazje do wchodzenia w relacje z innymi)

Rozszerzone Ja à odnosi się do faktu, ze pozostajemy w relacji nie tylko z aktualnym otoczeniem, ale myślimy również o przeszłości i przyszłości. Rozszerzone „ja” pozwala nam wyobrażać sobie, to, co możliwe, nie zaś tylko postrzegać to, co dzieje się faktycznie. (zabawy z użyciem wyobraźni przedszkolaków – dzieci wyobrażają sobie siebie jako potężnego człowieka o wielkiej władzy). Rozszerzone ja sprzyja rozwojowi schematów i skryptów. Opierając się na pewnych podobieństwach do sytuacji, które już przeżyliśmy, wykazujemy się gotowością reakcji na nowe środowisko, gdyż dysponujemy wyuczonymi strategiami interakcji. (także odnosi się to do reakcji emocjonalnych – np. dziecko doznaje krzywdy, poznaje nowa osobę i reaguje tak żeby nie doznać jej ponownie –strach- niezależnie od intencji tej osoby). To, w jakim stopniu jednostka radziła sobie z podobnymi sytuacjami w przeszłości, wpływa na jej poczucie pewności siebie w nowych okolicznościach.

Ja oceniające à zwraca się tu uwagę na uczucia, które ludzie przyporządkowują swoim interakcjom z otoczeniem fizycznym lub społecznym (Lubimy albo nie lubimy chodzić na przyjęcia, cos działa na nas tak a nie inaczej itd.) Ja oceniające jest „ja” zorientowanym celowo. Nasze interakcje z otoczeniem motywowane są chęcią osiągnięcia pewnych rezultatów, a uniknięcia innych. Dziecko z rozwiniętym ja oceniającym (2-3 lata)  wie, jak się czuje, potrafi wyrażać swe uczucia środkami językowymi i zdaje sobie sprawę z relacji miedzy „ja” i przezywanymi doświadczeniami.

Podsumowując:

Model trójskładnikowego „ja” Neissera pozwala nam spojrzeć na doświadczenia emocjonalne jednostki w trzech kontekstach ich powstawania: a) środowisku społecznym i fizycznym (ja ekologiczne), b) w odniesieniu do ram czasowych (ja rozszerzone), c) w kontekście standardów zachowania i wartości rodzinnych oraz kontekstu społecznego (ja oceniające)

Przywiązanie i samoregulacja

Stopień wzajemnej przystosowawczej integracji kompetencji emocjonalnej oraz procesów samoregulacji może zależeć od formy naszych wczesnych relacji przywiązania. Przywiązanie to złożona interakcja społeczna, do której dochodzi w kontaktach pomiędzy dzieckiem i opiekunem. Niektórzy badacze stawiają hipotezę, iż charakter relacji przywiązania we wczesnym dzieciństwie wpływa na „styl” późniejszego życia emocjonalnego.

Cassidy opisuje biologiczne predyspozycje niemowlęcia do określonych zachowań w sytuacji bliskości opiekuna. Dziecko uczy się przystosowywać swoje reakcje wobec niego, opierając się na obserwacji jego reakcji. Czyni użytek z owego sprzężenia zwrotnego, dostosowując swe strategie działania tak, by ułatwić zbliżenie z opiekunem.

Dzieci pozostające ze swym opiekunem w bezpiecznej relacji przywiązania reagują na spotkanie z nim po rozstaniu z ulgą, ciepłem i oczekiwaniem, chętniej tez eksplorują otoczenie, ponieważ obecność matki dodaje im odwagi. U tych dzieci, negatywne emocje takie jak złość, strach łączą się z troskliwością i opiekuńcza obecnością matki, nie zaś z jakimkolwiek rodzajem zaprzeczania wartości dziecka czy też tych uczuć. Dzięki temu mechanizmowi regulacji emocjonalnej z czasem nabywają zdolności tolerowania negatywnych emocji. Jednostka może wówczas rozumieć frustrujące lub konfliktowe sytuacje i potrafi na nie zareagować.

Poczucie przywiązania u niemowlęcia, które doświadcza ze strony opiekunów odrzucenia wtedy, gdy szuka u nich ukojenia i uspokojenia jest podszyte lekiem. Niemowlę takie uczy się, ze niektóre emocje nie są akceptowane, a nawet, że mogą być niebezpieczne. Jest to przyczyna pojawienia się przygnębienia i unikania opiekunów. Regulacja emocji polega na minimalizowaniu ich wyrazu w obecności opiekunów („Mama zostanie przy mnie, kiedy nie będę grymasił”) Kiedy doznają emocjonalnego stresu starają się tłumić w sobie negatywne emocje , by podtrzymać zaangażowanie w interakcje opiekuna. Takie tłumienie budzi wewnętrzne napięcie, jest bardzo męczące, staje się trwałym elementem zachowania i prowadzi do trudności w nawiązywaniu innych bliskich relacji.

Umiejętności składające się na kompetencje emocjonalną

Obiegowe teorie funkcjonowania emocji:

- teoria wulkanu = emocje gromadzą się w człowieku, by potem, jeśli nie znajdą na czas ujścia eksplodować

- teoria fali przypływu = emocje biorą nad nami górę

- teoria, co z oczu to i z serca = jeśli nie myślimy o emocjach to same wyparowują

- teoria pana Spocka = emocje są nieistotne, jeśli zestawić je z wagą logicznego rozumowania

1.      Świadomość własnego stanu emocjonalnego, uwzględniająca możliwość odczuwania jednocześnie wielu emocji. W wypadku większej dojrzałości: świadomość, że człowiek może nie zdawać sobie w pełni sprawy z własnych uczuć z racji ich nieświadomej dynamiki lub selektywnej uwagi.

2.      Zdolność dostrzegania emocji innych ludzi, oparta na wskazówkach sytuacyjnych oraz ekspresyjnych, charakteryzujących się pewnym stopniem kulturowej jednolitości znaczenia emocjonalnego.

Social referencing = zjawisko, które polega na tym, ze niemowlęta uczą się śledzić zmiany wyrazu twarzy (zwłaszcza opiekunów), by móc ocenić emocjonalnie znaczenie sytuacji niejednoznacznych

Dzieci w wieku 7-8 lat potrafią już wykazać się elementami kompetencji emocjonalnej i dokonywać wglądu emocjonalnego. Potrafią:

- dekodować wyrazy twarzy

- rozumieją sytuacje, które zwykle wywołują emocje

- zdają sobie sprawę, ze inni maja umysł, stany wewnętrzne itd.

- biorą pod uwagę różnice miedzy ludźmi by wyjaśniać nietypowość zachowań emocjonalnych

- przyporządkować doświadczeniom „etykietę emocjonalną”

3.      Znajomość słownictwa i wyrażeń związanych ze stanami emocjonalnymi, dostępnych w danej kulturze. Na wyższym poziomie – poznanie skryptów kulturowych, łączących emocje z rolami społecznymi.

Ta zdolność posiada dwa cele:

1)komunikacja stanów emocjonalnych

2)mając dostęp do reprezentacji naszych przeżyć emocjonalnych, możemy posuwać się dalej w ich rozpracowywaniu, integrować je w ramach różnych kontekstów i porównywać z reprezentacjami przeżyć innych ludzi

4.      Zdolność do empatycznego i współczującego zaangażowania w doświadczenie emocjonalne innych ludzi.

Empatyczne reagowanie należy prawdopodobnie do elementów najsilniej wspomagających tworzenie więzi między ludzkich. U osób atakujących i pastwiących się nad innymi można wyróżnić następujące cechy ich myślenia:

- zdolność przyjmowania określonych perspektyw świata jest zaburzona (ofiara postrzegana jako ktoś bez wartości)

- przypisywanie ofierze winy

- porównywanie swojego zachowania do zachowania innych złoczyńców, a tym samym postrzeganie swojego jako mniej szkodliwego

Empatia jest zjawiskiem wielowymiarowym i takie czynniki jak płeć czy wyobrażenia o sobie mogą wpływać w danej sytuacji na jego charakter. (mężczyźni chętniej pomagają obcym; pomoc kobiety ma zazwyczaj charakter długotrwały i opiekuńczy, cechuje go bliska relacja)

5.      Zdolność do rozumienia, że wewnętrzny stan emocjonalny może nie odpowiadać zewnętrznemu zachowaniu, zarówno u siebie samego jak i innych. Na wyższym poziomie – zdolność rozumienia, że własne zachowanie związane z wyrazem emocji może wpływać na innych i branie tego pod uwagę w strategiach autoprezentacji.

Już dzieci przedszkolne zachowują się w sposób wskazujący na to, że rozdzielają swoje wewnętrzne uczucia oraz wyrażające je zachowanie, choć mogą nie potrafić tego wyartykułować. Dzieci w wieku szkolnym w pełni świadomie stosują maskowanie emocji by uniknąć negatywnych społecznych konsekwencji. Terminu „kontrolowanie emocji” uzywa się w odniesieniu do zdolności oceny, kiedy wyrażać własne uczucia szczerze, a kiedy zmodyfikować je lub stłumić chęć ich wyrażania. Skrywanie emocji staje się zatem jedną z wielu strategii ich kontrolowania.

6.      Zdolność do przystosowawczego radzenia sobie z awersyjnymi lub przykrymi emocjami poprzez użycie strategii samoregulacji oddziałujących na intensywność lub czas trwania takich stanów emocjonalnych.

Typy strategii radzenia sobie:

Umiarkowana do silnej kontrola nad sytuacją:

- strategie rozwiązywania problemów.

- poszukiwanie wsparcia

-strategie utrzymywania dystansu (ostrożne wyłączenie)

- strategie internalizujące ( obwinianie się, zachowanie nacechowane lękiem i strapieniem)

- strategie eksternalizujące (winienie innych, zachowania agresywne)

(pierwsze dwie uznane przez dzieci na najlepsze, dwie ostatnie za najgorsze)

Słaba kontrola lub brak kontroli nad sytuacją:

- zastępowanie lub odwracanie uwagi od kontekstu lub uczuć

- przedefiniowanie neg. kontekstu lub uczuć

- zablokowanie poznawcze lub strategie poszukiwania inf.

- unikanie neg. kontekstów i uczuć

- zaprzeczanie neg. kontekstowi lub uczuciom

- wyłączenie (oderwanie) „ja” z syt.

(pierwsze trzy najbardziej przystosowawcze)

Rozwój strategii radzenia sobie przebiega w taki sposób, iż można zaobserwować następujące tendencjeàStarsze dzieci dysponują większą liczbą alternatywnych strategii radzenia sobie w syt. stresowych i potrafią w większym stopniu wykorzystywać zorientowane poznawczo strategie radzenia sobie w syt., których nie kontrolują. W odniesieniu do obydwu zjawisk można mówić o rosnącej wraz z wiekiem zdolności do prowadzenia bardziej złożonych operacji poznawczych, w których skład wchodzą:

a)      zdolność do trafnej oceny czy dana sytuacja jest poza kontrolą

b)     zdolność do intencjonalnego przenoszenia własnych myśli na obiekt w mniejszym stopniu awersyjny

c)      zdolność do wykorzystania myślenia symbolicznego

d)     zdolność do rozważania syt. stresowej z różnych punktów widzenia

7.      Świadomość tego, że struktura lub natura związku jest po części zdeterminowana jakością zachodzącej w nim komunikacji emocjonalnej.

Selman  i współpracownicy stworzyli model negocjacji interpersonalnych związany z charakterystyką komunikacji emocjonalnej zachodzącej w ramach danej relacji. Oparli go na sposobach definiowania problemu na poziomach od elementarnego ( problem def. jest w terminach pragnień danej osoby, postrzeganych jako chęć osiągnięcia największej władzy), a kończąc na poziomie najbardziej złożonym (problem def. jako wspólny, dzielony przez obie strony, brane są pod uwagę pragnienia i potrzeby obu stron). Pojawienie się problemu oznacza pojawienie się pewnego celu, którym może być albo poprawa klimatu związku albo osiągnięcie instrumentalnego zadaniowego rezultatu.

Sposób definiowania à natura wyznaczanych celów à komunikacja emocjonalna w obrębie związku

8.      Zdolność do skuteczności emocjonalnej: jednostka postrzega siebie jako czującą tak – generalnie – jak chce czuć.

Skuteczność emocjonalna oznacza akceptowanie przez jednostkę swoich doświadczeń emocjonalnych niezależnie od tego, czy są niespotykane i ekscentryczne, czy tez konwencjonalne. Owa akceptacja pozostaje równocześnie w zgodzie z tym, co jednostka uznaje za niezbędne dla utrzymywania emocjonalnej równowagi.

Do pojęć związanych ze skutecznością emocjonalną zaliczają się także:

- subiektywne dobre samopoczucie (szczególny rodzaj nastroju, bufor w zderzeniach z przeciwnościami losu)

- pozytywny styl oceniania ( podobny do cechy charakteru, funkcjonuje jako nasz wew. filtr, poprzez który do wydarzeń z naszego życia przyporządkowujemy znaczenie àszklanka do połowy pełna)

model Harter (dotyczy poczucia własnych wartości)

poczucie własnej wartości à uczucia à motywacja (energia+zainteresowanie)

Pojęcie skuteczności emocjonalnej bardzo dobrze da się osadzić w modelu Harter. Jeśli postrzegamy siebie jako osobę generalnie dobrze przyjmowaną przez tych, którzy są dla nas ważni i uznajemy, że jesteśmy kompetentni w istotnych dla nas działaniach to sygnał sprzężenia zwrotnego, który generowany jest poprzez nasze zachowanie i stosunki z innymi, utwierdza nasza wiarę we własną skuteczność. Zakłada się, że ludzie pragną być skuteczni, więc po osiągnięciu swoich celów powinni czuć się szczęśliwi.