Wprowadzenie - Co to jest mobbing?
Słowo mobbing pochodzi od angielskiego „mob” – tłum, motłoch, tłuszcza i oznacza tyle, co – napadać na kogoś, zaczepiać, nagabywać, atakować. Mobbing to coś więcej niż tylko zła atmosfera w pracy, coś o wiele gorszego niż okazjonalne niesprawiedliwe traktowanie czy złośliwa plotka. Mobbing to rodzaj terroru psychicznego, stosowanego przez jedną lub kilka osób przeciwko jednej osobie. Represjonowanie pokrzywdzonej osoby, rzadziej grupy osób trwa długo - miesiące a nawet lata. Maltretowanie psychiczne powtarza się systematycznie zaś osoba maltretowania pozbawiona jest możliwości obrony. W tej sytuacji bezradności i bezsilności pozostaje tak długo, jak długo utrzymują się działania mobbingowe w jej kierunku.
Z przemocą psychiczną mamy do czynienia tam, gdzie ludzie przebywają ze sobą w grupie przez dłuższy czas – w szkole, wyższej uczelni, w miejscu pracy, w stowarzyszeniach i wspólnotach a także w rodzinie. Celem sprawcy jest zepsucie opinii ofiary i zaszkodzenie jej w sposób, który pozwoli wyeliminować ją z pozycji, jaką zajmuje. Stopniowo niszczy się jej reputację, zaburza i niszczy się jej stosunki międzypersonalne, wpływa się negatywnie na jakość wykonywanej przez nią pracy. Trwający długo spór powoduje wreszcie zaburzenia zdrowotne i prowadzi do różnych chorób. Narzędzia jakimi posługuje się mobbing to szykany, zwodzenie, podstęp i intryga, kłamstwa, plotki, oszczerstwa, zachowania sadystyczne.
W Krajach Unii Europejskiej za ofiary prześladowań w miejscu pracy uważa się około 8% osób. Badania, przeprowadzone dla Unii Europejskiej przez Fundację Dublińską wykazały, że w różnych krajach Unii Europejskiej mobbingowi w miejscu pracy w ciągu ostaniego roku poddanych zostało około 10 milionów osób. Według danych uzyskanych z niemieckich organizacji pracowniczych i związków zawodowych obecnie około 1,5 miliona Niemców przeżywających codziennie nękanie psychiczne w miejscu pracy uznano za ofiary mobbingu.
Przyczyny mobbingu
Wymienia się następujące grupy przyczyn sprzyjających wystąpieniu mobbingu:
· Przyczyny społeczne
· Cechy zarządzającego organizacją
· Szczególna pozycja ofiary mobbingu
Z przyczyn społecznych wymienia się bezrobocie, stałe zagrożenie utratą pracy i skłonnościami do zmuszania podwładnych do wykonywania wszelkich poleceń. Przyczyną uczucia niepewności pracownika może stać się zatrudnienie go na czas ściśle określony, na umowy zlecenia lub umowy o dzieło, nie dając mu poczucia pewności, stabilności i bezpieczeństwa. Przyczyn mobbingu upatruje się w sztywnych strukturach społecznych, umożliwiających sprawowanie władzy z pozycji siły. Typowe negatywne cechy organizacji, w której obserwować można zjawisko przemocy psychicznej, to nie obsadzone stanowiska, mało czasu dla wykonania pilnych zadań, niedorzeczne, bezsensowne polecenia wydawane podwładnym. To także obarczenie pracownika dużą odpowiedzialnością, przy równoczesnym ograniczeniu mu możliwości podejmowania decyzji oraz niedocenianie działań podwładnych. Zła atmosfera w miejscu pracy, brak koleżeńskich zachowań, możliwości uzyskania wsparcia od współpracowników dają pracownikowi poczucie zagrożenia, niepewności i zwiększają ryzyko zaistnienia mobbingu w grupie.
Kolejnym czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu tego zjawiska jest charakterystyczny zespół cech, które posiada kierujący instytucją. Szykanowanie pracownika jest sposobem na odwrócenie uwagi od własnej niekompetencji. Jest to najczęściej osoba o wyolbrzymionym poczuciu własnej wartości, przeceniająca swoje umiejętności i swoją wiedzę. Przekonana o własnych zdolnościach nie przyjmuje krytyki ze strony innych. Wszelkie uwagi ignoruje lub reaguje na nie z wściekłością i złością. Osoba, która odważyła się mieć odmienne od niego zdanie traktowana jest jak największy wróg. Taka osoba może spodziewać się, że będzie przez przełożonego szykanowana i niszczona. Kierujący instytucją chce także doprowadzić do tego, aby osoby, będące jego podwładnymi nie ufały także sobie nawzajem. Daje do zrozumienia, że ma w grupie pracowników swoich informatorów, osoby które czerpią korzyści i nagradzane są za lojalność. Zazdrość i zawiść w miejscu pracy, doprowadzenie do niskiej samooceny nękanego pracownika, a z czasem niska jego ocena przez kolegów, którzy także zaczynają brać udział w prześladowaniu i psychicznym terroryzowaniu, pozwalają zarządzającemu przywrócić swój blask lub utrzymać opinię najlepszego. Konkurencja potencjalna lub tylko domniemana zostaje przez charakteropatycznego przełożonego zdominowana i unieszkodliwiona.
Trzecim z wymienianych czynników jest szczególna pozycja społeczna ofiary. Dla wystąpienia zjawiska terroru psychicznego wystarczy często fakt, że osoba ma inny kolor skóry, wywodzi się z innego kręgu kulturowego lub jest innej narodowości. Powodem do dyskryminacji może stać się także orientacja seksualna albo inna niż prezentowana przez przełożonego czy współpracowników hierarchia wartości albo przekonania religijne. Częściej prześladowane są osoby niepełnosprawne. Bardziej narażeni na mobbing są także mężczyźni pracujący w sfeminizownych zawodach lub kobiety w zawodach uznawanych za typowo męskie. Wyniki badań nie pozwalają jednoznacznie wskazać na cechy psychiczne osoby poszkodowanej. Wpływ roli cech charakteru i osobowości ofiary na wystąpienie mobbingu ocenia się na mniej niż jeden procent.
Wyróżnia się wiele cech, pozwalających rozpoznać mobbing. Poniżej wymienione są cechy mobbingu, które Leymann[1] podzielił na 5 grup:
Odziaływania zaburzające możliwości komunikowania się:
· Ograniczanie przez przełożonego oraz kolegów możliwości wypowiadania się
· Stałe przerywanie wypowiedzi
· Ciągłe krytykowanie wykonywanej pracy oraz życia prywatnego
· Ustne groźby i pogróżki
· Groźby na piśmie
· Ograniczanie kontaktu przez poniżające, upokarzające gesty i spojrzenia
· Różnego rodzaju aluzje, bez jasnego wyrażanie się wprost
Oddziaływania zaburzające stosunki społeczne:
· Unikanie przez przełożonego rozmów z ofiarą
· Nie dawanie możliwości odezwania się
· W pomieszczeniu, gdzie ofiara pracuje, przesadzenie na miejsce z dala od kolegów.
· Zabronienie kolegom rozmów z ofiarą
Działania mające na celu zaburzyć społeczny odbiór osoby:
· Rozsiewanie plotek.
· Podejmowanie prób ośmieszenia
· Sugerowanie choroby psychicznej lub keirowanie na badanie psychiatryczne
· Wyśmiewanie niepełnosprawności czy kalectwa.
· Parodiowanie sposobu chodzenia, mówienia lub gestów w celu ośmieszenia osoby
· Nacieranie na polityczne albo religijne przekonania
· Żarty i prześmiewanie życia prywatnego oraz narodowości
· Zmuszanie do wykonywania prac naruszających godność osobistą
· Fałszywe ocenianie zaangażowania w pracy
· Kwestionowanie podejmowanych decyzji
· Wołanie na ofiarę używając sprośnych przezwisk lub innych, mających ją poniżyć wyrażeń.
· Zaloty lub słowne propozycje seksualne
Działania mające wpływ na jakość sytuacji życiowej i zawodowej
· Nie dawanie ofierze żadnych zadań do wykonania lub ich odbieranie
· Zlecanie wykonania prac bezsensownych
· Dawanie zadań poniżej jego umiejętności
· Zarzucanie wciąż nowymi pracami do wykonania lub przerastającymi mozliwości oraz kompetencje
· Polecenia wykonywania obraźliwych dla ofiary zadań
Działania mające szkodliwy wpływ na zdrowie ofiary.
· Zmuszanie do wykonywania prac szkodliwych dla zdrowia
· Grożenie przemocą fizyczną lub jej stosowanie
· Przyczynianie się do ponoszenia kosztów, w celu zaszkodzenia poszkodowanemu.
· Wyrządzanie szkód psychicznych w miejscu zamieszkania lub miejscu pracy ofiary
· Działania o podłożu seksualnym
Organizacje zajmujące się wspieraniem i pomocą ofiarom mobbingu uznały, że dla rozpoznania tej patologii wymienione powyżej zjawiska nękania i prześladowania psychicznego występować muszą przez co najmniej pół roku i pojawiać się systematycznie przynajmniej raz w tygodniu.
Postępowanie w przypadku mobbingu – Jak z nim walczyć?
Mobbing jest patologią, na wystąpienie której ma wpływ wiele czynników. Przeciwstawienie się terrorowi psychicznemu w miejscu pracy lub zapobieganie, wczesne wykrywanie objawów mobbingu i likwidacja ich w najwcześniejszych stadiach wymaga podjęcia działań wspartych silnym systemem prawnym.
Postępowanie z punktu widzenia i interesu zakładu pracy
Sytuacja ekonomiczna firmy i jej struktury zarządzania mają wpływ na powstanie mobbingu. Mobbing ma doskonałe warunki do rozwoju tam, gdzie panują sztywne, hierarchiczne, autorytarne struktury władzy, a pojedyncze osoby skupiają w swoich rękach nadmiar władzy. Działania antymobbingowe w zakładzie pracy podejmują - pracodawca, rada zakładowa, rady pracownicze. Są to:
· postępowanie zapobiegające wystąpieniu przemocy psychicznej w miejscu pracy
· postępowanie w wypadku wystąpienia mobbingu w miejscu pracy
Zapobieganiu i walce z przemocą psychiczną w miejscu pracy sprzyja kierownictwo, potrafiące wykryć i zlikwidować w zarodku wszelkie próby mobbingu. Do zadań kierownictwa chcącego zapobiegać przypadkom mobbingu w miejscu pracy należy stworzenie w miejscu pracy:
· klarownego i wyraźnego zakresu kompetencji,
· jasnych dla wszystkich sposobów i dróg podejmowania decyzji, oraz przepływu informacji w zakładzie pracy,
· jasnego układu zależności ale bez systemu represyjnego,
· konstruktywnych sposobów zarządzania konfliktami,
· ustalenie jako obowiązujących reguł gry fair play między pracownikami.
W sytuacji kryzysowej wybranie najlepszego dla organizacji sposobu zarządzania, rządzącego się również jasnymi i sprawiedliwymi zasadami.
Postępowanie w wypadku wystąpienia określonego przypadku mobbingu w miejscu pracy rozpoczyna się od diagnozowania procesu. Należy odpowiedzieć na następujące pytania:
· o co chodzi w sporze?
· Jak przebiega konflikt i kto bierze w niej udział?
· Jak wygląda rozkład sił między stronami konfliktu?
· Czy strony dążą do rozwiązania konfliktu?
W przypadku rozpoznania mobbingu w fazie zaawansowanej koszty są jeszcze większe - zapewnienie profesjonalnej opieka lekarza, psychoterapeuty czy prawnika, rehabilitacja i ewentualne przekwalifikowanie osoby poszkodowanej to tylko niektóre z zadań menedżera.
Postępowanie i możliwość pomocy osobom poszkodowanym
Ofiara nękania psychicznego nie jest w stanie sama wydostać się z zamkniętego, stale napędzającego się kręgu prześladowań, pomówień i szykan. Nie jest ona w stanie spowodować jakichkolwiek zmian w organizacji. Czekanie z nadzieją, że takie zmiany wkrótce nastąpią także nie jest sposobem na wyjście z tej sytuacji. Reformowanie przez firmę psychosocjalnego środowiska pracy to proces trwający latami. Oczywiście jeśli w ogóle zostanie podjęty.
Osoby poszkodowane wymagają profesjonalnego wsparcia i pomocy. W Krajach Europy Zachodniej działa wiele organizacji i stowarzyszeń, których celem jest poradnictwo, udzielanie pomocy prawnej, psychologicznej i lekarskiej osobom poszkodowanym przez mobbing. Organizacje takie powstają również w Polsce. Pracownik nękany psychicznie musi mieć możliwość uzyskania rady i pomocy.
Pierwsza klinika zajmująca się leczeniem osób chorych z powodu doznanego przez nie znęcania i terroru psychicznego w pracy założona została w Szwecji przez profesora Heinza Leymanna - doktora medycyny i psychologii. Obecnie klinika ta już nie istnieje. Różne formy psychoterapii indywidualnej i grupowej, uzupełnione o zajęcia sportowe mają na celu leczenie stanów depresyjnych, przywrócenie właściwej samooceny, poczucia własnej wartości i kreatywności.
Kto jest najczęściej prześladowany?
Czy ofiary molestownia moralnego odznaczają się jakimiś specyficznymi cechami osobowości? Na molestowanie moralne narażone są zazwyczaj osoby słabe lub wyjątkowo wrażliwe. Często są to również ludzie o silnej osobowości, nie wahający się otwarcie głosić swoje poglądy, jednostki zrealizowane i pełne życia, czym mogą w innych wzbudzać zazdrość. Bywa też, że ofiarami przemocy psychicznej są osoby szczególnie zdolne czy wyjątkowo kompetentne, a więc mogące stawiać w cieniu kogoś z otoczenia.
Badanie wykazują jednak, że w firmach pewne kategorie pracowników narażone są bardziej niż inne na ten typ przemocy. Można więc nie od rzeczy mówić o profilu psycho-socjologicznym ofiar molestowania. Grupy pracowników, będące w firmach najczęstszym obiektem molestowania moralnego to:
· osoby samotne lub nie uczestniczące w nieformalnych spotkaniach oraz nie mające poparcia kolegów z firmy
· osoby w wieku przedemerytalnym
· osoby odróżniające się od z jakiegoś powodu od pozostałych członków grupy np. pochodzenie, narodowość, wyznanie, poglądy polityczne, orientacja seksualna
· kobiety, w tym kobiety samotne, rozwiedzione, same wychowujące dziecko, kobiety w ciąży
· osoby powyżej pięćdziesiątego roku życia, których firma chce się pozbyć, nie mając im przy tym nic do zarzucenia, a których wypowiedzenie jest dla firmy kosztowne ze względu na długi staż pracy;
· osoby zbyt sumienne lub silnie zaangażowane w pracę zawodową, jak też osoby wyjątkowo zdolne lub kompetentne
· osoby młode, a w szczególności młodzi pracownicy, posiadający wysoki poziom wykształcenia
Prawne aspekty mobbingu
W społeczeństwach wysoko rozwiniętych, społeczność domaga się coraz więcej bezpieczeństwa i uczciwości. Bezpieczeństwo gwarantowane jest zapisem w Konstytucji RP. W Rozdziale II, zatytułowanym “Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela” poświęcone temu zagadnieniu są między innymi:
Art.30 „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”
Art.31.2 Każdy jest obowiązany szanować wolność i prawa innych.
Art.32.2 Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Art.40 Nikt nie może być poddany (...) okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu(...).
Art.66 Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy(...).
W Kodeksie Karnym wymienia się sankcje grożące osobie, która powoduje u innej osoby uszczerbek na zdrowiu, trwałą chorobę psychiczną, całkowitą lub znaczną trwałą niezdolność do pracy. Poniżej zacytowano odnośne artykuły Kodeksu Karnego:
Art. 156. § 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci(...) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Art. 156 § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Art. 207. § 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Obelgi, poniżanie i znieważanie pozwalają wkroczyć na drogę sądową w dochodzeniu swoich praw. Jednak wielu psychicznych prześladowców nie ucieka się do tak jawnych i wyraźnych środków przemocy. Problem stanowi także odsunięcie i wyobcowanie z grupy osoby poddanej terrorowi psychicznemu. Niewielkie są szanse aby znalazła świadków, którzy potwierdzą fakt znieważania czy prześladowania psychicznego. Pracownicy, często nieświadomi, że patologia której stali się ofiarami ma swoją nazwę, nieświadomi rządzących nią mechanizmów są zupełnie bezradni. Niewiedza w tym zakresie czyni ich jeszcze bardziej bezbronnymi. Zaznajomienia ze zjawiskiem nękania psychicznego oraz jego następstwami wymaga także środowisko prawnicze. Znane od dawna, odkryte na nowo, wymusza nowe spojrzenie i nową interpretację przepisów prawa.
Uporczywe naruszanie praw pracowniczych, praw obywatelskich zagrożone jest sankcjami karnymi. Problemem jest jednak trudność w zebraniu dowodów, znalezieniu świadków czy wreszcie brak precyzyjnego języka prawnego opisującego czyny przestępcze, których dopuszczają się osoby stosujące mobbing.
Stosowanie mobbingu to zachowanie niezgodne z etyką zawodową pracownika ochrony zdrowia. Leczenie chorych , poszkodowanych przez mobbing pracowników ochrony zdrowia sprawia, że lekarz prowadzący otrzymuje dużą ilość informacji o sposobach prześladowania a co za tym idzie informacji o działaniach często sprzecznych z prawem.
1. DANE OSOBY DOŚWIADCZAJĄCEJ PRZEMOCY (podkreśl)
...
spodpowieki