PSJ_4_3_Dymarczyk.pdf

QSR – Edycja Polska

Przegl ą ąd Socjologii Jako ś ściowej

Tom IV, Numer 3 – Listopad 2008

Waldemar Dymarczyk

Uniwersytet Łódzki, Polska

Praca na Otrycie. Analiza ikonosfery a problem odczytania

Abstrakt

W niniejszym artykule omawiane są dwa wątki. Pierwszy, który pierwotnie

miał być jedynym pretekstem dla poniższego tekstu, jest analizą fotografii,

na których utrwalono pracę w schronisku na górze Otryt. Analiza ta

dokonana została w oparciu o metodologię teorii ugruntowanej. Drugi

wątek wyłonił się niespodziewanie, podczas prezentacji wniosków

badawczych, w trakcie jednej z konferencji socjologicznych. Chodzi tu

głównie o spontaniczne i emocjonalne komentarze niektórych z

uczestników wspomnianej konferencji. W konsekwencji, autor prowadzi

dyskusję na temat wpływu formy prezentacji na sposób jej odczytania.

Słowa kluczowe

Praca, teoria ugruntowana, socjologia wizualna, interpretacja danych, Klub

Otrycki.

Wprowadzenie

Praca ludzka realizowana jest w czasie. Niekiedy, tego rodzaju działania

ograniczone są do kilku chwil, niekiedy do dni, tygodni i miesięcy. Bywa również tak,

że praca, choć z przerwami, trwa wiele lat, całe dekady. Prezentowana poniżej

analiza, dotyczy działań realizowanych od, z górą, trzydziestu pięciu lat tak zwanego

„projektu otryckiego”.

Pamięć ludzka jest zawodna. Podlega naturalnym procesom, których efektem

jest: konfabulacja, wypieranie, zapominanie, mitologizacja etc. W takim wypadku,

szczególnie atrakcyjne, dla badacza, stają się materiały zastane, utrwalone w czasie

minionym; pamiętniki, wspomnienia, zdjęcia. Właśnie zdjęcia, obrazujące pracę

wykonywaną na przestrzeni lat, są tym materiałem, który badacz zdecydował się

poddać analizie w niniejszym artykule. Użyto przy tym metodologii teorii

ugruntowanej.

www . qualitativesociologyreview . org

Krótka historia pewnego projektu – kontekst czasowy i przestrzenny

Turystę, którego celem jest wędrówka rzadko uczęszczanymi szlakami

Bieszczadów, prędzej lub później, szlaki te zwiodą na Otryt i – malownicze i dziewicze

pasmo górskie. Znużony wędrowiec, chcąc udać się na spoczynek, będzie miał do

wyboru; nocleg na zagubionej w leśnych ostępach polanie lub zejście w dolinę i

wynajęcie kwatery w jednej z nielicznych wsi rozrzuconych u podnóża Otrytu. Jest

jeszcze trzecia możliwość – jedyne, na całej 18-kilometrowej grani miejsce

przeznaczone na nocleg – „Chata Socjologa”. Ta powstała w początkach lat 70-tych,

a obecnie odbudowywana po mającym miejsce w 2003 roku pożarze, konstrukcja

istnieje dzięki zbiorowemu wysiłkowi kilku pokoleń ludzi skupionych w ramach „Klubu

Otryckiego” (obecnie „Stowarzyszenie Klub Otrycki” ii ).

Pierwszy, „pionierski”, okres działalności Klubu naznaczony był wytężoną

pracą. Grupa osób (początkowo siedem a w dalszych latach kilkadziesiąt),

skupionych wokół charyzmatycznego, nieformalnego przywódcy iii , dokonała rzeczy

niewiarygodnie trudnej. W ciągu trzech lat, głównie za sprawą ciężkiej pracy

budowniczych, powstała całkiem spora (kilkadziesiąt miejsc noclegowych) „Chata”.

Motywy uczestnictwa w tym przedsięwzięciu były zapewne różne, jednak niezwykle

istotnym spoiwem okazała się zaproponowana przez Przywódcę (i blisko związane z

nim osoby) ideologia, będąca swoistą, eklektyczną mieszanką klasycznego

marksizmu oraz jego „egzotycznych” niekiedy odmian od „trockizmu” poczynając a

na „gewarryzmie” kończąc. Twórcy „otryckiej szkoły marksizmu” zdawali się

podzielać popularną wówczas w wielu kręgach intelektualistów tezę: „Marksizm jest

najlepszą metodą opisu rzeczywistości społecznej i programem politycznym zaś

wszelkie nieprawości realnego socjalizmu da się wyrugować z momentem

zastąpienia zdegenerowanego aparatu przez świadomą, odpowiednio ukształtowaną

awangardę ergo zadaniem na dziś jest praca nad ukształtowaniem człowieka „na

miarę nowych czasów i zadań” ”.

W rozmowach z autorem artykułu (Dymarczyk, 1991) budowniczowie-pionierzy

w następujący sposób charakteryzowali tworzący się i w późniejszych latach

obowiązujący „ethos otrycki”:

Był ten ethos otrycki, narzucający bardzo wyśrubowane normy. (...)

Polegające na tym, że na przykład: człowiek powinien ciężko pracować,

intelektualnie być sprawnym, wiesz (J.S.);

....to było takie pomieszanie wspólnotowej utopii (...) nauka i praca i kontakt

z przyrodą. Studiuj filozofię, marksizm, nie bój się pracy fizycznej i wysiłku.

Żyj we wspólnocie. Twórz taką harmonię, prawda? Odnajduj siebie (H.B.).

W kolejnych latach działania „Klubu Otryckiego” uległy rozszerzeniu.

„Zainteresowani działalnością polityczną, skupili się wówczas, głównie w Ośrodku

Pracy Politycznej „Sigma” (ośrodek był powołany przy wydatnym współudziale

„otrytczyków”). Powstałe w 1982 roku pismo „Colloquia Communae” umożliwiło – w

profesjonalny sposób kontynuować zainteresowania naukowe w dziedzinie nauk

społecznych” (Dymarczyk, 1991).

Przełom lat 80-tych i 90-tych to czas poważnego kryzysu tożsamości „Klubu”.

Dotąd obowiązująca ideologia, w konfrontacji z gwałtownie zmieniającą się

rzeczywistością, dla większości uczestników „ruchu” przestała być atrakcyjna, co w

połączeniu z nasilającymi się wówczas walkami o „rząd dusz”, znacznie osłabiły

spoistość organizacyjną „Klubu”. W pewnym momencie dyskutowany był nawet

www . qualitativesociologyreview . org

pomysł samolikwidacji inicjatywy otryckiej. Działalność „Klubu” została przerwana

przez stan wojenny a następnie wznowiona w lecie 1982 roku. W 1984 roku odszedł

z Klubu pomysłodawca i główny ideolog ruchu.

Od połowy lat osiemdziesiątych, co pewien czas pojawiały się kolejne pomysły,

w jakim kierunku działania otrytczyków powinny zmierzać. Raz była to idea

stworzenia ośrodka edukacji ekologicznego i innym razem domu pracy twórczej lub

instytucji mającej na celu integrację społeczności lokalnej. Na przykład w okolicznych

wsiach urządzano masowe imprezy dla niezwykle skonfliktowanej miejscowej

ludności, na których niejednokrotnie bliscy sąsiedzi po raz pierwszy zaczynali ze

sobą rozmawiać” ( http://www.otryt.bieszczady.pl ). Pomimo szeregu inicjatyw „Klub”

stał się przede wszystkim miejscem spotkań towarzyskich, zaspokajającym głównie

potrzeby afiljacyjne i rekreacyjne.

13 stycznia 2003 roku „Chata Socjologa” spłonęła. Paradoksalnie, od tego

momentu można mówić o odrodzeniu się „ducha otryckiego”. Rozpoczęto energiczne

prace nad odbudową. Pozyskano licznych sponsorów a wielu klubowiczów z

młodszego i starszego pokolenia poświęca wiele czasu na pracę przy wznoszeniu

„nowej chaty”. Mit założycielski, który można streścić w słowach: wspólnotowość,

ciężka praca, bezinteresowność, alternatywny model życia, idealizm, znów

przywoływany jest na Otrycie. W niedawnej rozmowie z jednym z młodszych

klubowiczów, autor niniejszego artykułu usłyszał: „Budowniczowie, to wiadomo mieli

swoją legendę. Wy też tam swoje zrobiliście. Teraz kolej na następnych, bo Otryt

wart jest tego. I fajnie, że można coś zrobić dla siebie, ale dla innych też”.

Projekt otrycki liczy już ponad trzydzieści lat iv . W tym czasie wiele zmieniło się

w otaczającej rzeczywistości i w samym Klubie. Pomimo wielu zawirowań i kryzysów,

które miały miejsce w tym czasie „Klub Otrycki” trwa a można wręcz mówić, że

przeżywa swą „drugą młodość”. Ważnym, jeśli nie najważniejszym, składnikiem idei

otryckiej, bez którego projekt nie mógłby liczyć na powodzenie, była i jest apoteoza

pracy. Pracy intelektualnej, ale przede wszystkim pracy fizycznej.

W dalszej części autor tego artykułu skupi się na najbardziej naocznych (poza

samą „Chatą”) dowodach owej pracy – zdjęciach przedstawiających klubowiczów

podczas wykonywania różnorakich czynności, głównie gospodarskich lub

budowlanych.

Analizowany materiał

Zdjęcia poddane analizie pochodzą ze strony internetowej Stowarzyszenia Klub

Otrycki ( http://www.otryt.bieszczady.pl) oraz z prywatnych zbiorów autora. Najstarsze

(dostępne w znikomej liczbie) wykonane zostały w latach 70-tych. Kolejną grupę

stanowią zdjęcia z drugiej połowy lat 80-tych Trzecia zawiera zbiór powstały w

trakcie odbudowy „Chaty”; czyli od 2003 roku. (W tym przypadku, badacz

dysponował bardzo obszernym zbiorem materiałów ikonograficznych.) Jak

wspomniano wyżej, autor dokonywał analizy tylko tych zdjęć, na których utrwaleni

zostali ludzie w sytuacji pracy.

Metoda badawcza

Zgromadzony materiał ikonograficzny poddany został analizie w oparciu o

założenia metodologii teorii ugruntowanej (Glaser, Strauss, 1967, 1968; Glaser,

www . qualitativesociologyreview . org

1978; Strauss, 1987; Strauss, Corbin, 1990, 1997; Konecki, 2000). Wpierw każde ze

zdjęć zostało opisane według następujących kryteriów:

1. (rzeczywistego lub orientacyjnego) czasu powstania zdjęcia,

2. Obiektów widocznych na zdjęciu, w tym: ludzi i różnego rodzaju

przedmiotów, np. narzędzi i urządzeń, budynków, rzeczy osobistych itp.

3. Relacji między opisanymi obiektami, np. „pięciu budowniczych podnosi

3-4 metrowe krokwie”,

4. Kompozycji zdjęcia, czyli punktów centralnych i peryferyjnych oraz

dających się wyróżnić planów, np. „na pierwszym planie znajdują się narzędzia

służące pracy a w tle odbywa się rozmowa uczestników budowy”,

5. Miejsca przedstawionych na zdjęciach zdarzeń, np. „w scenerii lasu”, „w

okolicach drewutni” etc.

Ponadto, w odniesieniu do większości zdjęć, autor zdecydował dodać

komentarz odnośnie „ogólnego wrażenia”, jakie obraz wywołuje u oglądającego (np.

„wydaje się, że przedstawiona scena jest została zaaranżowana na potrzeby

fotografującego”). Badacz wyszedł z założenia, że „ogólna wymowa” zdjęcia stanowi

jego integralny i ważny składnik. Lepiej, więc zaufać własnej intuicji czy też

wrażliwości, niż pominąć w opisie ten element. Dzięki szczególnej „wymowności”

zdjęć dostrzegamy często to, co ukryte, skrywane bądź nieuświadamiane a więc

nieobecne w narracjach lub dokumentach. W zakresie owych „ogólnych wrażeń”

(ponieważ trudno stwierdzić te własności „na pewno”) badacz umieścił również

„wzajemny (do siebie) stosunek aktorów” oraz „stosunek aktorów do fotografującego

podmiotu”.

„Wrażenia”, pełnią w tym wypadku, funkcję pojęć uczulających ( sensitising

concepts ), pozwalają również odkrywać ( serendipity ) treści, których wydobycie w

wyniku analizy wywiadów lub dokumentów jest utrudnione lub zgoła niemożliwe (zob.

Merton, 1968; Blumer, 1969; Davis, 1971).

Ostatecznie, więc, chodzi o dostrzeżenie, opisanie, a w konsekwencji

skategoryzowanie zebranych artefaktów.

Odczytanie pierwsze

W toku prowadzonej analizy, autor wygenerował kilka kategorii odnoszących się

bezpośrednio do czynności pracy i towarzyszących tym czynnościom interakcji.

Najważniejsze z nich można przedstawić w formie dychotomicznych par:

1. praca grupowa - praca indywidualna

2. praca „męska” - praca „żeńska”

3. praca „na serio” - praca „nie na serio”

Wyróżnione wyżej kategorie pozostają w ścisłych wzajemnych relacjach. Można

więc mówić o „indywidualnej pracy kobiet” lub „męskiej pracy na serio” i byś może te

relacje są w tym przypadku najciekawsze.

Dodatkową, ważną kategorią, jest kategoria określona jako „ proces

tworzenia ”.

Zgodnie z założeniami teorii ugruntowanej, kategorie powinny wyłaniać się w

trakcie systematycznego zbierania danych, co z empirycznego punktu widzenia

www . qualitativesociologyreview . org

oznacza stopniowe nasycanie ich (tych kategorii). Nim więc wskazane (zasadnicze)

dystynkcje zostały ujawnione, badacz wygenerował szereg subkategorii,

pozwalających dokonać tychże rozróżnień. Niektóre z nich zostaną objaśnione dalej,

a tym samym uczynią główne kategorie oryginalnymi, które samie w sobie, mogłyby

wydawać się zbyt oczywistymi – możliwymi do zastosowania w przypadku wszelkich

analiz pracy.

Analiza danych

Wspólnotowość, bliskość relacji, zorientowanie na grupę, to wartości, które

zawsze były cenione na Otrycie. Również praca wykonywana jest, zazwyczaj, w

zespole. Autorzy zdjęć często korzystają z szerokiego planu w celu przedstawienia

działań, w które zaangażowany jest cały zespół (także w goffmanowskim znaczeniu):

źródło: http://www.otryt.bieszczady.pl

Silna orientacja na grupę uwidacznia się szczególnie w przypadku zdjęć

zebranych w serie tematyczne (kategoria: „proces tworzenia”):

źródło: http://www.otryt.bieszczady.pl

www . qualitativesociologyreview . org

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: