H-Lengauer W.-Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego.pdf

(1221 KB) Pobierz
Lengauer W³odzimierz - Staro¿ytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego
Lengauer Włodzimierz - StaroŜytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego
WŁODZIMIERZ LENGAUER
STAROśYTNA GRECJA OKRESU ARCHAICZNEGO
I KLASYCZNEGO
WYDAWNICTWO DiG
Warszawa 1999
Mojej Ŝonie Krystynie
spis Treści
Od autora ................................................................9
I Grecy w okresie przemian. Od Wieków Ciemnych do cudu greckiego . . . . .
12
1. Wieki Ciemne...................................................... 12
Charakterystyka ogólna.............................................. 12
Osadnictwo, społeczeństwo, stosunki polityczne (X-IX w.) . . . . . . . . . . . . . 15
2. Mieszkańcy Grecji w początkach okresu archaicznego . . . . . . . . . . .. . 17
Charakterystyka ogólna...............................................17
Pismo, kultura, religia ................................................19
Spoleczeństwo, poziom Ŝycia, stosunki polityczne . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 27
3. Początkipolis...............................................
....... 29
4. Grecy i Fenicjanie w basenie Morza Śródziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . 30
Wielka Kolonizacja. Charakterystyka ogólna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 30
Kolonizacjafenicka.......................................... ....... 31
Grecka kolonizacja Zachodu w VIII i VII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 33
Grecy w Egipcie............................................. ........38
Osadnictwo greckie nad Morzem Czarnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 40
Kolonizacja pólnocnych wybrzeŜy Morza Egejskiego . . . . . . . . . . . . .. . . . . 43
II Kryzys i rozwój. Grecy od wieku VII do wojen perskich . . . . . . . . . . . . .. 45
1. Świat poleis w VII-VI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .
45
Charakterystyka ogólna. Hoplici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 45
Gtówne potęgi. Handel i kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .
49
Stosunki spoleczne. Arystokraci, liryka, sympozjony. . . . . . . . . . . . . .. . . . . 53
Prawa pisane. Tyrani i prawodawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
2. Początek wielkich potęg. Ateny w okresie archaicznym . . . . . . . . . .. . . . 63
Attyka przed Solonem........................................ ....... (63
Reformy Solona. Tyrania. Kleisthenes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 71
3. Archaiczna Sparta........................................... ....... 83
Początki państwa. Podbój Messenii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .
83
Związek Peloponeski. Pozycja Sparty w Grecji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 89
4. Grecy na Zachodzie u schylku okresu archaicznego . . . . . . . . . . . . . . .. . . .
91
5. Wojny z Persją...................................................... 96
Jonia w VI w. Grecy a Persja. Powstanie jońskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Wojna z Dariuszem ................................................ 103
Wyprawa Kserksesa.................................................105
Strona 1
Lengauer Włodzimierz - StaroŜytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego
III Świat grecki u szczytu świetności....................................... 112
1. Ateny po wojnach perskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Pojęcie okresu klasycznego........................................... 112
Związek Morski: symmachia czy arche'? . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Stosunki wewnętrzne. Efialtes i Perykles. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Klasyczna demokracja ateńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
121
2. Ateny i Sparta. Układ sil w świecie greckim w polowie V wieku..
132
Sparta i jej sprzymierzeńcy wobec potęgi Aten. . . . . . . . . . . . . . 132
Koniec wojny z Persami. Pierwsze starcia w świecie Greków . . . . . . .
134
Arche ateńska w przededniu wielkiej wojny . . . . . . . . . . . . . . . . .136
3. Wojna peloponeska................................................ 140
Oligarchia versus demokracja. Prawdziwe powody i bezpośrednie
przyczyny wojny .................................................... 140
Przebieg wojny do pokoju Nikiasza. Sytuacja wewnętrzna w Atenach
142
Wyprawa sycylijska. Przewrót oligarchiczny w Atenach . . . . . . . 145
Koniec wojny ......................................................
150
4. Złoty wiek Hellady. Kultura V wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Rzeźbaiarchitektura. Rola Aten..................................... 1S2
Obyczaje, wierzenia i święta. Agony, sanktuaria. Panhellenizm. . .
167
Teatr.............................................................. 172
Intelektualiści V wieku. Sofiści, retoryka, historiografia. Sokrates . .
176
IV Zamęt w Helladzie. Grecy w obliczu potęgi Macedonii . . . . . . . . . . 185
1. Ateny po klęsce ................................................... 18S
Spoleczeństwo, gospodarka, kultura w IV wieku . . . . . . . . . . . . . . 185
Stosunki polityczne po wojnie peloponeskiej. Przemiany ustrojowe . . . . . 195
2. Grecy wobec hegemonii Sparty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
198
Polityka Sparty po wojnie peloponeskiej. Rola Persji . . . . . . . . . . .
198
Wojna koryncka. Pokój Antalkidasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
3. Teby, Ateny i Sparta. Walka o hegemonię. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
.
201
Szczyt i zmierzch potęgi spartańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
201
II Ateński Związek Morski.......................................... .203
Hegemonia Teb. Zmierzch tradycyjnych potęg. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
205
4. Peryferie. Sycylia i basen Morza Czarnego . . . . . . . . . . . . . . . 208
Grecy na Sycylii i w poludniowej Italii w IV wieku . . . . . . . . . . . . .
208
Grecy nad Morzem Czarnym. Królestwo I3osforańskie . . . . . . . . . .
213
5. Macedonia i Grecy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .
. 214
Rozwój Macedonii w V i na początku IV wieku. . . . . . . . . . . . . . . . .
214
Filipiświatpoleis.................................................. 219
Cheroneja. Grecy pod hegemonią Filipa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
226
Indeks imion własnych................................................... .229
Indeks nazw geograficznych .............................................. .234
Spis ilustracji, rysunków i map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .
.
241
SPIS ILUSTRACJI, RYSUNKóW I MAP
II. 1. Figurka z kości sloniowej z cmentarza dipylońskiego w Atenach. Ateny,
Muzeum Narodowe (J. Boardman, J. Dórig, W Fuchs, M. Hirmer,
Strona 2
Lengauer Włodzimierz - StaroŜytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego
Die griechische Kunst, Aufnahmen von M. Hirmer, Munchen 1992,
il. 54, po lewej) 17 II. 2. Figurka z kości sloniowej, element dekoracyjny kithary.
Samos, Muzeum
(J. Boardman i in., op. cit., il. 72, po prawej) 18 II. 3. Terakotowy model
wczesnej świątyni greckiej (wys, ok. 54 cm). Ateny,
Muzeum Narodowe (G. Gruben, Die Tempel der Griechen, Aufnahmen
von M. Hirmer, Munchen 1986, s. 28, il. 23) 25 I1. 4. Amfora dipylońska, wys.
1,55 m. Ateny, Muzeum Narodowe (J. Boardman
i in., op. cit., il. 48) 27 I1. 5. Tzw. waza Chigi z przedstawieniem hoplitów.
Rzym, Villa Giulia
(J. Boardman i in., op. cit., tabl. kol. VI , po s. 104) 47 II. 6. Kuros z Sunion.
Ateński posąg marmurowy, VI w., wys. 3,05 m. Ateny,
Muzeum Narodowe (J. Boardman i in., op. cit., il. 80, po prawej) 76 Il. 7. Tzw.
Kore berlińska. Posąg marmurowy z Keratei (Attyka), wys. 1,93 m,
VI w., Berlin, Muzea Pań~.twowe (J. Boardman i in., op. cit., il. 81, po lewej) 77
I1. 8. Tzw. Kore Peplophoros (nosząca peplos). Ateński posąg z Akropolu,
marmur, ok. 540. Ateny, Muzeum Akropolu (J. Boardman i in., op. cit.,
tabl. kol. XVIII, po s. 104) 77 Il. 9. Tzw. Waza Franęois. Krater Klitiasa i
Ergotimosa, ok. 570-560. Florencja, Muzeum Archeologiczne (J. Boardman i in.,
op. cit., il. 91) 78
II. 10. Wnętrze wazy Eksekiasa. Dionizos na morzu (ok. 525), Monachium,
Państwowe Zbiory Sztuki (Staatliche Antikensammlungen) (J. Boardman
i in., op. cit., tabl. kol. XVI, po s. 104) 79 Il. 11. Świątynia Hery, tzw. świątynia
E w Selinuncie. NaroŜnik pólnocno-wschodni
(J. Boardman i in., op. cit., il. 19) 94 Il. 12. Auryga (woźnica) z Delf. Posąg
(wys. 1,80 m) z brązu z grupy ufundowanej
przez Polyzalosa (ok. 470). Delfy, Muzeum (J. Boardman i in., op.cit., il. 156) 95
Il. 13. Tezeusz i Antiope. Rzeźba (wys. 1,10 m) ze świątyni Apollona z Eretrii
(początek V w.). Muzeum w Chalkis (W Fuchs, Die Skulptur der Griechen,
Aufnahmen von M. Hirmer, Munchen 1993, s. 334, il. 371) 155
Il. 14. Świaltynia ~lfai na Eginie. Widok od pofiudniowcgo wschodu (G.
Gruber,
op. cit., s. I IG, il. 109) 15G
ll. 15. Swialtynia w Scgcścic. Widok od wschodu (J. l3oardman i in., op. cit., il.
20)
157
11. 16. Yarthcnon atcuski od strony zachodniej (J. Bc>ardman i in., op. cit., il.
7)
15)
II. 17. /lthena I'arthcnos. Marmurowa replika rzymska (1,05 m) rzeźby Fidiasza.
/Atcny, Muzeum Narodowe (J. Boardmnn i in., op. cit., il. Iź~S) 160
II. 1S. Swialtynia lici-ajstosa (1-Icfajstcion) przy agorze ateńskiej (J. Boardman i
in.,
up. cit., il. 1 1 ) 161
II. 1 ~). 'hzw. portyk kariatyd (kor) z ateńskiego Ercchtcjonu (J. l3oardman i in.,
op. cit., il. 25) 162
II. 20. rhzw. /~pollu z Knsscl. Marmurowa replika rzymska br<tzowcj rzeźby
greckiej, hyć rnoźc dzieła Fidinsza. Kasscl, Muzeum (J. Boardman i in.,
up. cit., il. 1~3) 1G3
II. 21. I'uscjdon z /~rtcmizjon. OrYginat z brązu (wys. 2,09 m) wydobyty z dna
mor-
skiegu. /ltcny, Muzeum Narodowe (J. Boardmmo i in., op. cit., il. 159)
1G4
II. 22. Uoyplrorczs Yoliklcta. Rzymska kopia marmurowa. Ncupol, Muzeum
/~rchcologiczne (J. Boardman i in., op. cit., il. 210) 1C5
II. 23. Dyskobol Myrona. Marmurowa replika rzymska. Rzym, Muzeum Tern
(.1. Boardman i in., op. cit., il. 202) 165
11. 24. Umicrajyca Niobida. Oryginał, marmur (wys. 1,49 m). Rzym, Palazzo
Strona 3
Lengauer Włodzimierz - StaroŜytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego
Massinw (J. Boardman i in., op. cit., il. 171) 166
Il. 25. Mcnacd Skopasa. Rzymska kopia marmurowa. Drezno, I'nństwowc
Zbiory
Sztuki (Staatliche Kunstsammlungen) (J. Boardman i in., op. cit., il. 239)
192
ll. 2C. /~frodyta z Knidos. Rzymska kopia marmurowa rzeźby I'raksytclcsa.
Muzea
Wutykańskic ( J. Boardman i in., op. cit., il. 232, po prawej) 192
II. 27. /~tlcta Lizypa (Apoksynmtos). Rzymsku kopia marmurowa. Muzea
Watykańskie (J. Botrrdman i in., op. cit., il. 242) 1 >3
II. 2~. Nugrobck ateński z pocz~ltku IV w. Ateny, Muzeum Kcramcikos (J.
Board-
man i in., op. cit., il. 225) 194
IZys. I. /~tcny. System nwrów z czasów Peryklesa lączycych miasto z Pircusem
(oprac. Wydawnictwo DiG) 1 15 Rys. 2. Świątynia Dzcusa w Olimpii. Strona
wschodnia - rckonstrukcju
(G. Grubcn, op. cit., s. 5~, il. 45, u góry) 156
Mya I . IW zmieszczenie dialekte>w greckich (B. Bravo, E. Wipszycka, llistoricr
snrro~~myclr Cre%dw, t. I, Warszawa 19i~8, s. 20, mapka 1) 13
Mapy na wyklejkach:
- Grccj,t (L. I'iotrowicz, flllcr.s Iris~Iorii staroŜyhtcj. Warszawa-Wrocław 19)4,
s. _5).
- Kolonie Grekuw i Fcnicjan (L. Piotrowicz, flllcrs historii slaroŜylrtcj, op. cit., s.
4).
BIBLIOTEKA INSTYTUTU HISTORYCZNEGO Uniwersytetu
Warszawskiego
OD AUTORA
ksiąŜka nie jest podręcznikiem, choć tytut moŜe to sugerować, a i w jakimś
sensie naleŜy ona zapewne do literatury typu podręcznikowego. Autor
przyznaje się i do takich ambicji, uwaŜa bowiem, Ŝe lektura tej ksiąŜki moŜe
zastąpić
studiowanie podręczników dotyczących historii Grecji V-I V w., zwłaszcza
wobec Ŝenującego ubóstwa pod tym względem na polskim rynku.
Nie naleŜy teŜ proponowanej tu Czytelnikowi ksiąŜki uwaŜać za syntezę choćby
z powodu niejasności, jakie ten czasem naduŜywany termin budzi. Autor
uwaŜatby, Ŝe pogrąŜa się w hybris, gdyby postawił sobie takie zamierzenia.
KsiąŜka wyrosła z jednej strony z wieloletniej praktyki dydaktycznej i w duŜej
mierze stanowi plon wyktadów prowadzonych przez autora od 1985 r. na
Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Ale z drugiej strony
powstata w wyniku równieŜ wieloletniej lektury źródet, pracy badawczej i
studiów naukowych nad problematyką historii Greków okresu archaicznego i
klasycznego.
Z tym charakterem ksiąŜki wiąŜą się teŜ jej powaŜne ograniczenia czy moŜe
wręcz niedostatki i braki. Nie jest to historia staroŜytnej Grecji juŜ przede
wszystkim z powodu wyznaczonych tu ram chronologiEZnych. Te zaś wynikają
na pierwszym miejscu z zainteresowań, moŜliwości i ograniczonych
kompetencji autora.
Jest przecieŜ oczywiste, Ŝe kaŜdy podręcznik historii staroŜytnej Grecji
powinien zaczynać wyktad od ukazania kultury egejskiej, od charakterystyki
Krety minojskiej i od przedstawienia Grecji w epoce brązu. Tymczasem w tej
ksiąŜce nie tylko nic ma mowy o minojskich początkach cywilizacji greckiej,
ale teŜ nie znalazto się przedstawienie Grecji mykeńskiej.
Kompetencje autora wykluczaty bowiem rzetelne studia nad okresem brązu,
krótka jego charakterystyka zmieniłaby zaś koncepcję i charakter ksiąŜki. Nie
bez znaczenia byt i inny wzgląd: autor jest zdania, Ŝe nie moŜna dziś
przedstawiać dziejów basenu Morza Egejskiego w epoce neolitu i brązu w
izolacji od dziejów państw i kultur Starorytnego Wschodu. W potowie II
tysiąclecia, gdy Mykeny byty prawdziwą potęgą, naleŜały one bez wątpienia do
świata wielkich państw okresu brązu, do cywilizacji patacowej, której gtówne
ośrodki znajdowały się na Wschodzie. Wiele da się przytoczyć na obronę
Strona 4
Lengauer Włodzimierz - StaroŜytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego
poglądu niektórych orientalistów, Ŝe świat mykeński stanowit peryferie
wielkiego świata cywilizacji wschodniej mimo niewątpliwego i oryginalnego
udziatu Greków. t'isać o tym okresie moŜe dziś historyk Grecji tylko we
wspótpracy z orientalistą.
10 Od Autora
Wydaje się jednak, Ŝe przyjęte w tej ksiąŜce ramy chronologiczne znajdują
uzasadnienie. Dobrze wszystkim znany świat kultury greckiej ksztattuje się
wlaśnie dopiero po upadku pałaców i twierdz mykeńskich. Z kolei to wszystko,
co stanowilo o jego znaczeniu i oryginalności (a co nazywano niegdyś
geniuszem greckim) uksztattowalo się wlaśnie w ciągu kilku stuleci od
przelomu IX i VI1I do IV w.
Zgodnie z dawniejszymi ujęciami autor przyjąt za waŜną cezurę w dziejach
Greków rok 338 (data bitwy pod Cheroneją), a nie śmierć Aleksandra
Wielkiego. Wszystkie cezury są tylko konwencją, podzial na epoki istnieje w
znacznie większym stopniu w umyśle i wyobraźni badacza niŜ w rzeczywistości
historycznej i świadomości wspótezesnych. A jednak wydaje się, Ŝe wlaśnie ten
ostatni wzgląd przemawia za podkreśleniem znaczenia bitwy pod Cheroneją.
Dla Greków tego okresu byto to z pewnością wydarzenie przetomowc,
największa potęgą stato się państwo, którego ludność uwaŜano dotąd za barba-
rzyńską, praktycznie wszystkie poleis greckie znalazly się pod władzą Filipa,
nastąpil nieodwracalny kres świetności dotychczasowych potęg świata
greckiego. Wieki IX i VIII to epoka początku wielkości polis greckiej i czasy
ksztaltowania się dwóch mocarstw Aten i Sparty, rok 338 to niewątpliwie
koniec tej epoki. W tym sensie przedktadana Czytelnikowi ksiąŜka jest po
prostu monografią okresu, który moŜna uwaŜać za stosunkowo zwarty i
zamknięty.
***
Wyjaśnienia wymagają pewne sprawy redakcyjne. OtóŜ kaŜdy Czytelnik tak
ksiąŜek i prac z dziedziny historii staroŜytnej, jak i polskich przekladów
autorów staroŜytnych łatwo zauwaŜy niekonsekwencje stosowanej transkrypcji
nazw i imion greckich. Wydaje się, Ŝe dąŜenie do pedantycznej precyzji
prowadzić moŜe do pewnych dziwactw (skoro pisze się Ksenofor2t, to
konsekwentnie naleŜy stosować formę Drakom, podczas gdy przyjęte jest w
języku polskim od lat pisać i mówićDrakon). Autor przyznaje, Ŝe kierowal się w
tym względzie własnymi upodobaniami i jest od konsekwencji daleki. Podobna
sytuacja panuje zresztą takŜe w piśmiennictwie w innych językach europejskich
i wielu autorów stosuje niekonsekwentnie pisownię bądź fonetyczną, bądź
zgodną z zasadami transliteracji. Łatwo to zauwaŜyć w pracach w języku
angielskim - pojawia się tam pisanie imion greckich tak przez "K", jak i przez
"C". Wśród fachowców z róŜnych krajów przewaŜa jednak ostatnio opinia, Ŝe
naleŜy imiona, nazwy i terminy greckie pisać w sposób jak najbardziej zbliŜony
do pisowni oryginalnej, czyli stosując transliterację alfabetu greckiego na
laciński. Tej zasady autor trzymal się tylko w wypadku podawania terminów
greckich (zawsze kursywą), starając się konsekwentnie oddawać litery greckie
(a więc na przyktad phoros a nie foros). Przy nazwach i imionach własnych
autor na ogól przyjmował formy spolszczone, tam, gdzie są one dobrze znane i
od lat stosowane (jak na przyktad Temistokles), ale często wprowadzat zapis
zbliŜony do transliteracji (jak Thespie). Wszystkie daty odnoszą się zasadniczo
do czasów przed naszą erą, nie zaznacza się więc tego kaŜdorazowo.
Od Autora 17
Jest dobrym zwyczajem sktadanie podziękowań wszystkim osobom i
instytucjom, których pomoc czy Ŝyczliwość nie byta bez znaczenia dla
powstania ksiąŜki. Zawsze jest bowiem tak, Ŝe indywidualny wysitek badacza
musi być wspierany, w tym takŜe, a moŜe przede wszystkim, w postaci
finansowania badań. O powstaniu tej ksiąŜki zadecydowały pobyty zagraniczne
autora, umoŜliwiające studia w znakomicie zaopatrzonych bibliotekach. Na
pierwszym miejscu naleŜą się podziękowania Fundacji imienia Aleksandra von
Humboldta z Bonn (Alexander von Humboldt Stiftung), dzięki której autor miat
wielokrotnie okazję prowadzić studia w znakomitej bibliotece Seminar fur Alte
Strona 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin